Ψυχολόγοι και παιδοψυχίατροι, τη δεκαετία του 1970, παρατήρησαν ότι πολλά παιδιά παρά το γεγονός ότι ζούν κάτω από αντίξοες και στρεσσογόνες συνθήκες, λειτουργούν με επάρκεια και δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερη ψυχοπαθολογία. Το φαινόμενο αυτό αποκαλείται ψυχική ανθεκτικότητα.

Παράγοντες επικινδυνότητας που αυξάνουν σημαντικά την πιθανότητα να παρουσιάσει ένα παιδί ή έφηβος δυσκολίες στην ψυχοκοινωνική προσαρμογή του ή ψυχολογικά προβλήματα μπορεί να είναι χρόνιες αντίξοες καταστάσεις, όπως φτώχεια, ψυχική αρρώστια γονιού, προβληματική γειτονιά, σχολείο με υψηλή παραπτωματικότητα, κακή γονική φροντίδα, μετανάστες γονείς ή οξύ τραύμα ή στρεσσογόνα γεγονότα όπως εμπειρία μιας φυσικής καταστροφής, απώλεια (θάνατος, διαζύγιο γονέων), αρρώστια.

Παρά τους παράγοντες επικινδυνότητας πολλά παιδιά παρουσιάζουν ψυχολογική επάρκεια, η οποία αναφέρεται στην αποτελεσματική προσαρμογή του παιδιού στο περιβάλλον του. Είναι η ικανότητά του παιδιού να συντονίζει τη συμπεριφορά του με τα συναισθήματά του και τις γνωστικές του λειτουργίες καθώς και να εκμεταλλεύεται τις προσωπικές του ικανότητες και τις δυνατότητες που του δίνει το περιβάλλον, ώστε να αντιμετωπίζει τις αναπτυξιακές προκλήσεις και να προσαρμόζεται.

Βασικός δείκτης της ψυχολογικής επάρκειας ενός εφήβου, είναι η ποιότητα των σχέσεών του με άλλα παιδιά, η σχολική του επιδοση, η αυτοεκτίμηση του, η θετική συναισθηματική του ιάθεση, η απουσία προβλημάτων συμπεριφοράς.

Μελέτες που έγιναν, έδειξαν ότι υπάρχουν προστατευτικοί παράγοντες και διεργασίες, που προστατεύουν τα ψυχικά ανθεκτικά παιδιά από τις αρνητικές επιπτώσεις των παραγόντων επικινδυνότητας.

Οι κοινότεροι προστατευτικοί παράγοντες στα παιδιά είναι οι παρακάτω:

Α. Δεξιότητες και χαρακτηριστικά του παιδιού

- Υψηλή νοημοσύνη και ικανότητα επίλυσης προβλημάτων

- Ικανότητα για αυτορρύθμιση και για έλεγχο ή καθοδήγηση προσοχής και συμπεριφοράς

- Θετική άποψη για τις ικανότητές του, κίνητρο για επιτυχία

- Θετική άποψη για τη ζωή, πεποίθηση ότι η ζωή έχει νόημα

- Ταλέντα και χαρακτηριστικά ελκυστικά στην κοινωνία.

Β. Χαρακτηριστικά της οικογένειας

- Καλές σχέσεις με τους γονείς οι οποίοι προσφέρουν ζεστασιά, υψηλές προσδοκίες, υποστήριξη και δομή

- επαφές με την εκτεταμένη οικογένεια και με ενήλικες που είναι ικανοί να φροντίζουν (ποιότητα σχέσης και γονική φροντίδα)

- γονείς που συμμετέχουν στην εκπαίδευση του παιδιού

- Πίστη (ιδεολογική – θρησκευτική)

- Κοινωνικο-οικονομικοί πόροι

Γ. Χαρακτηριστικά του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος

- Προγράμματα πρώϊμης παρέμβασης που στηρίζουν τη μητέρα στο ρόλο της.

- Επαρκές, αποτελεσματικό σχολείο

- θετική σχέση με ένα δάσκαλο(ή έναν σημαντικό άλλο)

- θετική σχέση με συνομιλήκους

- Ύπαρξη υποστηρικτικών δικτύων για παιδιά και οικογένειες

- Κουλτούρα που προσφέρει θετικά πρότυπα, ιεροτελεστίες, σχέσεις και υποστήριξη

Η μελέτη του φαινομένου της ψυχικής ανθεκτικότητας προσφέρει ένα πλαίσιο για το σχεδιασμό προγραμμάτων πρώιμης παρέμβασης.

Τα παιδιά είναι αναπτυσσόμενοι οργανισμοί, γι’ αυτό πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ο τρόπος που αντιμετωπίζουν τα αναπτυξιακά επιτεύγματα του σταδίου που διανύουν, η ποιότητα της σχέσης τους με τους σημαντικούς άλλους (γονείς, εκπαιδευτικούς, συνομηλίκους) και η ποιότητα των σχολείων και των κοινοτήτων στις οποίες ζουν. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τόσο τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα όσο και οι δεξιότητες των παιδιών επηρεάζονται από τις διεργασίες που διενεργούνται στο περιβάλλον τους.

Έχουν περιγραφεί τρία είδη προγραμμάτων πρώϊμης παρέμβασης με διαφορετική εστίαση:

Α. Εστίαση στον παράγοντα επικινδυνότητα με έμφαση στην απάλειψη ή τουλάχιστον στη μείωση της πιθανότητας έκθεσης του παιδιού σ’ αυτόν τον παράγοντα. Παραδείγματα αυτών των προγραμμάτων είναι :

- μείωση της θυματοποίησης παιδιών από άλλα παιδιά (bullying)

- επισκέψεις ειδικά εκπαιδευμένων ανθρώπων στα σπίτια (για πρόληψη της κακοποίησης των παιδιών)

- θεραπεία κατάθλιψης της μητέρας

- μείωση της βίας και της εγκληματικότητας στη γειτονιά

Β. Εστίαση στους ψυχοκοινωνικούς πόρους με έμφαση στην ενίσχυση τους ώστε να αντισταθμιστεί ο κίνδυνος που προέρχεται από τις στρεσογόνες συνθήκες στις οποίες ζει το παιδί:

-παροχή στέγης, τροφής και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης

- ενίσχυση της παρουσίας και της δύναμης των γονέων ή των δασκάλων (μέσω εκπαίδευσης των γονέων σ’ένα νέο επάγγελμα ή συνεχιζόμενης εκπαίδευσης των δασκάλων).

Γ. Εστίαση σε διεργασίες που αφορούν παιδί – οικογένεια – σχολείο – γειτονιά – πολιτισμό.

- ενίσχυση ικανότητας παιδιού για επίλυση προβλημάτων και αυτορρύθμιση συμπεριφοράς

- ενίσχυση προσδοκίας αυτοαποτελεσματικότητας

- βελτίωση της ποιότητας σχέσεων μεταξύ παιδιών και γονέων του.

Συμπερασματικά δεν πρέπει να θεωρούμε ότι υπάρχουν μαγικές ικανότητες ή χαρακτηριστικά που δίνουν τη δυνατότητα στα ψυχικά ανθεκτικά παιδιά να προσαρμοστούν και να ανταπεξέλθουν στις δυσκολίες. Αντίθετα, υπάρχουν προστατευτικοί, ατομικοί, οικογενειακοί και κοινωνικοί παράγοντες που επιτρέπουν σε όλα τα παιδιά, είτε ζουν κάτω από αντίξοες, είτε κάτω από ευνοϊκότερες συνθήκες να αντιμετωπίζουν τις αναπτυξιακές προκλήσεις που διανύουν.

Βιβλιογραφία

-Garmezy N (1974). The study of competence in children at risk for severe psychopathology, In E.J. Anthony, C Koupernik (Eds) The child in his family:Children at psychiatric risk: III (pp 547) New York:Wiley.

-Flynn RJ, Pudding PM, Barber JG (Eds) (2006). Promoting resilience in development: A general framework for systems of care, Ottawa University of Ottawa press

-Diamont A, Burnett WS, Thomas J, Munros (2007). Preschool program improves cognitive control. Science 318, 1387-88

-Masten AS (2007a). Competence, resilience and development in adolescence: Clues for prevention science. In D. Romer & E. Walker (Eds) Adolescents psychopathology and the developing brain: Integrating brain and prevention science. New York: Oxford University Press.

-Motti-Stefanidi F, et al (2008). Immigration as a risk factor for adolescent adaptation in Greek urban schools. European Journal of Developmental Psychology, 5, 235-261.

-Wright MO & Masten AS (2005). Resilience processes in development. Fostering positive adaptation in the contest of adversity. In S Goldstein & R Brooks (Eds) Handbook of resilience in children (pp 17-37) New York. Kluwer. Academic / Plenum.