ΜΑΡΤΥΡΙΑ

Έφηβος 17 ετών

«Είμαι μόνος, μα τελικά ποιος φταίει ;

Ίσως λέω πολλά, αλλά κάνω λίγα !

Για ένα πράγμα είμαι σίγουρος : «δεν είμαι αυτός που θα ήθελα να είμαι».

Τίποτε από όλα αυτά δεν θα είχε συμβεί εάν δεν ήμουν πραγματικά αδύναμος. Είμαι 17 ετών. Μόνος και γεμάτος θυμό!

Φίλοι; Δεν μου έμεινε κανείς. Υπάρχει μόνο ένα άτομο στο οποίο μπορώ να τηλεφωνήσω από το κινητό μου. Σύντομα δεν θα μπορώ να τηλεφωνήσω σε κανέναν.

Είναι δικό μου το φταίξιμο που τους έδιωξα έναν-έναν από κοντά μου. Ωστόσο, βαθιά μέσα μου, αισθάνομαι ότι εάν είχα την κατάλληλη στήριξη, θα μπορούσα ακόμη και να τα καταφέρω…»

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το γεγονός είναι ότι η χρήση του διαδικτύου μπορεί να είναι η επικρατούσα δραστηριότητα στην καθημερινότητα ορισμένων εφήβων με αποτέλεσμα την παραμέληση βασικών τομέων δράσης, όπως το σχολείο, τα χόμπυ, ο αθλητισμός, οι κοινωνικές σχέσεις (φιλικές ή/και ρομαντικές) κ.λπ. Μπορεί ακόμη να υπάρξουν διαταραχές του ύπνου, παρεκτροπές στη διατροφή και παραμέληση της σωματικής φροντίδας και υγιεινής.

Η κατάχρηση του διαδικτύου αντιμετωπίζεται με ψυχοεκπαίδευση και συμπεριφορικού τύπου παρέμβαση, καθώς και οικογενειακή συμβουλευτική. Προσέρχονται έφηβοι και οικογένειες μετά από παραπομπή από εκπαιδευτικούς (υπάρχει δίκτυο συνεργασίας με όλα τα σχολεία της Ελλάδος μέσω του Υπουργείου Υγείας και Παιδείας - Μνημόνιο Συνεργασίας τον Ιούνιο του 2010*), παραπομπή από ειδικούς, και κυρίως από τη Γραμμή Στήριξης «ΜΕ. Υποστηρίζω» 80011 80015 (2.500 κλήσεις ανά έτος).

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ:

1. Τι είναι το φαινόμενο «εξάρτησης» από το διαδίκτυο; Πότε εμφανίστηκε για πρώτη φορά;

Η πρώτη περίπτωση είδε το φως της δημοσιότητας το 1997, στις Η.Π.Α.

Το πρώτο Κέντρο Απεξάρτησης λειτούργησε το 1995, στην Πενσυλβάνια των Η.Π.Α., ενώ την ίδια χρονιά ο Νεοϋορκέζος ψυχίατρος Ivan Goldberg, εν μέρει αστειευόμενος, υιοθέτησε πρώτος τον όρο Internet addiction («εθισμός» στο Internet). Οι πρώτες περιπτώσεις αφορούσαν ενήλικες, ωστόσο τα επόμενα χρόνια το φαινόμενο επεκτάθηκε ραγδαία σε εφήβους και νέους. Ο όρος «εθισμός» χρησιμοποιείται μέσα σε εισαγωγικά, αφού οι επιστήμονες ανά τον κόσμο δεν έχουν ακόμη καταλήξει για το εάν πρόκειται για αληθή εθισμό ή όχι.

2. Ποιά είναι τα κριτήρια που οριοθετούν την υπερβολική χρήση;

1. Παραμονή on-line για όλο και περισσότερο χρόνο
2. Αποτυχία διαχείρισης του επερχόμενου αισθήματος διέγερσης ή/και κατάθλιψης
3. Παραμονή on-line για περισσότερο από το προτιθέμενο χρονικό διάστημα

4. Κίνδυνος απώλειας σχέσης ή ευκαιρίας εξαιτίας της χρήσης

5. Ψεύδη, προκειμένου να καλυφθεί η αληθής έκτασης της χρήσης

6. Χρήση προκειμένου να ελεγχθούν τα αρνητικά συναισθήματα

Kaplan and Sadock’s Comprehensive Textbook of Psychiatry, 

8th ed. 2004 pg 958

3.Ποιες είναι οι αιτίες του φαινομένου;

Το φαινόμενο φαίνεται πως είναι πολυπαραγοντικό. Παίζουν ρόλο η προσωπικότητα του εφήβου, η ύπαρξη συνοδών ψυχολογικών καταστάσεων (ντροπαλοί έφηβοι με χαμηλή αυτοεκτίμηση και δυσκολία στις κοινωνικές δεξιότητες, έφηβοι με υπερκινητικότητα, διαταραχές συμπεριφοράς ή καταθλιπτικό συναίσθημα κ.λπ.), το οικογενειακό περιβάλλον, τραυματικά γεγονότα κ.α. Οι νέες κοινωνικές συνθήκες (έλλειψη χώρων φυσικής εκτόνωσης και κοινωνικοποίησης, η υπεραπασχόληση των γονέων και η γενικότερη απομόνωση και έλλειψη επικοινωνίας) ενδεχομένως να συμβάλλουν στην εμφάνιση της κατάχρησης του διαδικτύου.

Δεδομένης της κοινωνικοοικονομικής κρίσης που αντιμετωπίζει η χώρα μας, δημιουργούνται συνθήκες που οδηγούν σε αύξηση της επίπτωσης του φαινομένου λόγω οικογενειακής δυσλειτουργίας (υπεραπασχόληση γονέων, ανεργία και καταθλιπτικό συναίσθημα, έλλειψη αντιπρότασης, «λευκοί» γάμοι, δυσκολία στην επικοινωνία κλπ.) .

1. Ποιές ηλικιακές ομάδες παιδιών εμφανίζουν «εξάρτηση» από το διαδίκτυο; 

Είναι συχνό κατά την μέση εφηβεία (15-17 ετών), κατά την οποία οι έφηβοι πειραματίζονται και σταδιακά αυτονομούνται, καθώς και κατά την όψιμη εφηβεία (> 17 ετών). Οι διαδικτυακές δραστηριότητες που μπορεί να οδηγήσουν σε συμπεριφορές εξάρτησης είναι τα διαδικτυακά παιχνίδια, οι ιστότοποι κοινωνικής δικτύωσης, ενασχόληση με διαδικτυακά τυχερά παιχνίδια-τζόγος και οι ιστοσελίδες πορνογραφικού περιεχομένου. Φαίνεται ότι και τα δυο φύλα είναι επιρρεπή, παρότι αρχικά η τάση αφορούσε περισσότερο τα αγόρια. Οι συμπεριφορές αυτές αυξάνονται με την χρήση φορητών συσκευών που ευνοούν την ιδιωτικότητα και διευκολύνουν την πρόσβαση. Οι έφηβοι με «εξάρτηση», μπορεί να σταματήσουν το σχολείο, να απομονωθούν από την οικογένεια και τους φίλους, να είναι επιθετικοί με τους γονείς, να κλέβουν χρήματα από την οικογένεια για να «παίζουν», να ζουν σε ένα δωμάτιο, να μην τρώνε ή το αντίθετο (να παχύνουν πολύ), να μην γυμνάζονται και να μην κοιμούνται για 24ωρα. Μπορεί ακόμη να μην αλλάζουν ρούχα, να παραμελούν την υγιεινή τους και την καθαριότητα.

1. Υπάρχουν περιπτώσεις παιδιών ηλικίας 10-11 ετών με εξάρτηση από το διαδίκτυο; Ποιά είναι η κλινική τους μορφή και σε ποιούς λόγους φαίνεται να οφείλεται αυτού του είδους η εξάρτηση; 

Τα παραπάνω μπορεί να εμφανιστούν σε ηπιότερη μορφή κατά την πρώϊμη εφηβεία. Όσο ο έφηβος μεγαλώνει και πλησιάζει την μέση εφηβεία, ο πειραματισμός και η περιέργεια, η μη συνειδητοποίηση του κινδύνου και η φυσιολογική αντίδραση σε κάθε καταπίεση, γίνονται βασικά χαρακτηριστικά του (αποτελεί ακόμη αναπτυσσόμενο άτομο), και τον καθιστούν ευάλωτο και ευαίσθητο σε εξαρτήσεις. Τα παραπάνω δεν είναι απόλυτα, αφού η χρονολογική ηλικία μπορεί να μην συμβαδίζει πάντα με το αναπτυξιακό ψυχοκοινωνικό και γνωστικό στάδιο : π.χ. ένας έφηβος 10 ετών μπορεί να βρίσκεται αναπτυξιακά στη μέση εφηβεία και να συμπεριφέρεται ανάλογα κ.λπ.

1. Υπάρχουν διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία αναφορικά με το μέγεθος του προβλήματος στην Ευρώπη & την Ελλάδα; Ποια είναι αυτά;

Η Ευρωπαϊκή μελέτη που διεξήχθη σε επτά Ευρωπαϊκές χώρες EU NET ADB www.eunetadb.eu,με συντονίστρια χώρα την Ελλάδα,διαπιστώθηκαν τα κάτωθι σχετικά με την Συμπεριφορά Εξάρτησης στο Διαδίκτυο:

Η Συμπεριφορά Εξάρτησης από το Διαδίκτυο (ΣΕΔ) χαρακτηρίζεται από απώλεια ελέγχου σχετικά με τη χρήση του. Η ΣΕΔ προοδευτικά μπορεί να οδηγήσει σε έκπτωση των κοινωνικών δεξιοτήτων και απομόνωση, καθώς και παραμέληση σχολικών και δημιουργικών δραστηριοτήτων ή/και της υγείας, προσωπικής φροντίδας και υγιεινής.

Η Ισπανία, η Ρουμανία και η Πολωνία εμφανίζουν τα υψηλότερα ποσοστά Δυσλειτουργικής Διαδικτυακής Συμπεριφοράς (ΔΔΣ), ενώ η Γερμανία και η Ισλανδία τα χαμηλότερα.

Αναλυτικά, ορισμένα στοιχεία είναι τα παρακάτω:

• 1.2% του συνολικού δείγματος εμφανίζει συμπεριφορά εξάρτησης από το διαδίκτυο, ενώ 12.7%παρουσιάζει οριακή διαδικτυακή συμπεριφορά
• Τα αγόρια, οι έφηβοι μεγαλύτερης ηλικίας και οι έφηβοι με χαμηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο των γονέων έχουν μεγαλύτερα ποσοστά Δυσλειτουργικής Διαδικτυακής Συμπεριφοράς (ΔΔΣ)
• Παρατηρούνται  ψυχοκοινωνικές δυσκολίες σε στατιστικά σημαντικό βαθμό (πενταπλάσια πιθανότητα άγχους, περιορισμένων κοινωνικών δεξιοτήτων κλπ)

Ειδικά για την Ελλάδα τα αντίστοιχα ποσοστά είναι:

·1.7% του συνολικού δείγματος εμφανίζει συμπεριφορά εξάρτησης από το διαδίκτυο, ενώ 11% παρουσιάζει οριακή διαδικτυακή συμπεριφορά

1. Υπάρχουν κάποια πρόδρομα συμπτώματα της εξάρτησης από το διαδίκτυο; Ποια συμπεριφορά των παιδιών ηλικίας έως και 10 ετών πρέπει να ανησυχήσει τους γονείς; 

Ο υπερβολικός χρόνος ενασχόλησης, η μονομανία, η παραμέληση των υποχρεώσεων και άλλων ασχολιών, η απότομη πτώση της σχολικής επίδοσης, η απομόνωση και η μείωση του χρόνου δραστηριοτήτων και του χρόνου που περνούν με φίλους, η επιθετικότητα, η μεταβολή της συμπεριφοράς, η αδιαφορία για πράγματα που παλιά τον/την ευχαριστούσαν, οι πονοκέφαλοι, η ξηρότητα οφθαλμών, η παραμέληση της προσωπικής φροντίδας και υγιεινής κ.α.

1. Ποιές συμβουλές θα δίνατε στους γονείς παιδιών και εφήβων προκειμένου να προστατεύσουν τα παιδιά τους από μια μελλοντική εξάρτηση από το διαδίκτυο;

1.Από μικρή ηλικία θα πρέπει να τίθενται όρια (για πολλά θέματα) και να τηρούνται μέσα στην οικογένεια. Τα όρια (όταν δεν είναι υπερβολικά ή ιδιαίτερα αυστηρά) δεν καταπιέζουν τα παιδιά, αλλά τα κατευθύνουν και σημαίνουν ενδιαφέρον. Είναι σημαντικά για θέματα ασφάλειας. Όσο το παιδί μεγαλώνει, τα όρια που θα ισχύσουν είναι καλό να συζητώνται, ώστε να λαμβάνεται η γνώμη του παιδιού και του εφήβου. Ο σεβασμός της προσωπικότητας παιδιών και εφήβων από πολύ μικρή ηλικία, είναι στοιχείο πολύ σημαντικό για την εφαρμογή πειθαρχίας.

2.Τα όρια που τίθενται διεθνώς για χρόνο οθόνης-screen time κατά την παιδική και εφηβική ηλικία είναι οι δύο ώρες την ημέρα (το μέγιστο), ωστόσο είναι λογικό τα περισσότερα παιδιά να είναι σε επαφή με την τεχνολογία συνεχώς μέσα στην ημέρα. Συνεπώς, είναι περισσότερο σημαντική η «ποιότητα» της σχέσης με το μέσο, και όχι τόσο η «ποσότητα-χρόνος». Δηλαδή εάν η ισορροπίες της καθημερινότητας τηρούνται με καλά αποτελέσματα σε όλες τις δραστηριότητες/ λειτουργίες των παιδιών, ο χρόνος ενασχόλησης μπορεί να ρυθμιστεί και να ελεγχθεί από τα ίδια.

3.Αφιερώστε χρόνο και διάθεση ώστε να ασχοληθείτε με θέματα διαδικτύου ΜΑΖΙ με τα παιδιά.

4.Τοποθετείστε τον υπολογιστή σε κοινόχρηστο χώρο, ώστε να μη δίνεται η δυνατότητα στο παιδί να απομονωθεί και να υπάρχει σχετική επιστασία.

5.Χρήση φίλτρων για επιβλαβείς ιστοσελίδες και συμμετοχή στις επιλογές του εφήβου (χωρίς υπερβολές ή/και παράλογες απαγορεύσεις), συμβάλλουν σε ένα θετικό αποτέλεσμα.

6.Ενημερώστε τα παιδιά με απλά λόγια από μικρή ηλικία για τα φαινόμενα «εθισμού» και παρενόχλησης.

7.Εάν παρατηρήσετε υπερβολική χρήση ή/και συμπεριφορές «εθισμού» αναζητήστε ΑΜΕΣΩΣ βοήθεια.

1. Είναι σημαντικός ο ρόλος των γονέων στην πρόληψη του internetaddiction και γιατί;

ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ. Η ποιοτική σχέση με τους γονείς, ο χρόνος που οι γονείς αφιερώνουν στα παιδιά και η ενασχόληση τους στο internet μαζί με τα παιδιά τους μπορούν να συμβάλλουν στην αποφυγή του φαινομένου. Η συναισθηματική κάλυψη των παιδιών, η καλή σχέση και η επικοινωνία όλων των μελών οδηγούν σε σωστή εφαρμογή ΟΡΙΩΝ μέσα στο σπίτι, τα οποία μπορούν να τηρούνται (οι ενοχικοί γονείς αδυνατούν να βάλουν όρια).

Το internet είναι ένα πολύ σημαντικό εργαλείο και δεν πρέπει να

«δαιμονοποιείται». Σωστή χρήση και όρια στις πιο ευαίσθητες ηλικίες είναι

σημαντικά.

Γενικά στην πρόληψη του φαινομένου της κατάχρησης του διαδικτύου μπορούν να συμβάλλουν :

1.Η ΟΙΚΟΓΈΝΕΙΑ (εφαρμογή ορίων, συμμετοχή σε άλλες δραστηριότητες κ.λπ)

2.ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (εκμάθηση ασφαλούς χρήσης του διαδικτύου, ενημέρωση για τα φαινόμενα κατάχρησης, παρενόχλησης κ.λπ.)

3.ΤΑ ΜΜΕ (ενημέρωση με αντικειμενικό τρόπο, χωρίς άρωμα reality)

Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ (νομικό πλαίσιο για τη λειτουργία των internetcafé, προγράμματα πρωτογενούς και δευτερογενούς πρόληψης στα σχολεία, εκπαίδευση γονέων κ.α.)

Ο εκφοβισμός αποτελεί κοινωνικό φαινόμενο έκφρασης βίας και προϋπάρχει από αρχαιοτάτων ετών, ως ακραία συμπεριφορά συνυφασμένη με την ίδια την ανθρώπινη φύση. Πολλοί αρχαίοι και σύγχρονοι φιλόσοφοι καθώς και συγγραφείς της παγκόσμιας λογοτεχνίας έχουν αναφερθεί στα έργα τους σε τέτοιες συμπεριφορές, δίνοντας πολλά στοιχεία για τα αίτια, τους τρόπους έκφρασης καθώς και τις επιπτώσεις του εκφοβισμού στην εποχή τους. Οι περισσότεροι από τους ορισμούς για τον εκφοβισμό τονίζουν την επαναληψιμότητα της βλαπτικής συμπεριφοράς και την ανισότητα δύναμης μεταξύ αυτού που εκφοβίζει και του εκφοβιζόμενου, καθώς και την πρόθεση για πρόκληση βλάβης.

Στις σύγχρονες Δυτικές κοινωνίες το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού έχει αποτελέσει αντικείμενο ενδιαφέροντος και συζήτησης, τόσο λόγω των διαφορετικών μορφών έκφρασης της βίας, όσο και της συνεχώς αυξανόμενης συχνότητας μεταξύ των νέων. Οι μορφές εκφοβισμού μπορεί να είναι η σωματική βία, η λεκτική, η κοινωνική απομόνωση – αποκλεισμός, η δημιουργία ψευδών πληροφοριών και φημών καθώς και μορφές διαδικτυακής παρενόχλησης (cyberbullying). To μέσο αυτό έχει ιδιαιτερότητες αφού λόγω της ανωνυμίαςεπιτρέπει την έκφραση της σκοτεινής πλευράς της ανθρώπινης φύσης, ενώ παιδιά προικισμένα και χαρισματικά μπορεί λόγω φθόνου να αποτελέσουν δέκτες εκφοβιστικών συμπεριφορών και διαθέσεων.

Το φαινόμενο του εκφοβισμού αποτελεί την «κορυφή του παγόβουνου» πολλών παραγόντων (πολυπαραγοντικό αποτέλεσμα). Αρχικά, η ευαλωτότητα της προσωπικότητας και η γενετική προδιάθεση σε τυχόν ψυχικές δυσκολίες (κληρονομικότητα), παίζει σημαντικό ρόλο με την έννοια ότι μια προσωπικότητα «Α» σε ένα περιβάλλον «Χ» μπορεί να αναπτύξει δυσλειτουργία, ενώ μια προσωπικότητα «Β» στο ίδιο περιβάλλον «Χ» μπορεί να το αντιμετωπίσει με διαχείριση και ψυχική αντοχή-ενδυνάμωση (resilience).

Σημαντικός παράγων στην εκδήλωση συμπεριφορών βίας αποτελεί αναμφισβήτητα το μοντέλο της οικογένειας. Η ενδοοικογενειακή βία ή η παραμέληση σημαντικών αναγκών των παιδιών αποτελούν βάση για την αναπαραγωγή ανάλογων συμπεριφορών, είτε λειτουργώντας ως «πρότυπα», είτε ως «αντίδραση» στους ρόλους που αναπτύχθηκαν μέσα στην οικογένεια. Το σχολείο όταν εστιάζει στην επιφανειακή εκπαίδευση με απλή παροχή εγκυκλοπαιδικών γνώσεων, χωρίς εμβάθυνση, συζήτηση, προσπάθεια παροχής παιδείας και κουλτούρας, ενδέχεται επίσης να μην προασπίζει τους μαθητές στο να διαχειριστούν, να απομονώσουν συμπεριφορές που δεν σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα και να καλλιεργήσουν αξίες όπως η αλληλεγγύη, το δικαίωμα στην διαφορετικότητα και την προστασία των προσωπικών δεδομένων.

Η επίδραση των ΜΜΕ και του διαδικτύου είναι σημαντική. Η επαναληψιμότητα ακατάλληλων μηνυμάτων-ερεθισμάτων (π.χ βίαιου περιεχομένου) από πολύ μικρή ηλικία, «νορμαλοποιεί» τις συμπεριφορές και διευκολύνει την αναπαραγωγή τους (απευαισθητοποίηση). Αυτό ιδιαίτερα συμβαίνει, όταν δεν υπάρχει γονεϊκό φίλτρο και συζήτηση με τους γονείς, δεδομένου ότι λόγω υπεραπασχόλησης ή ανεργίας, στην σύγχρονη κοινωνικοοικονομική κρίση, επιτρέπουν την παθητική απασχόληση των παιδιών μπροστά στην οθόνη της τηλεόρασης ή του υπολογιστή. Τα θέματα αυτά περιπλέκονται γνωρίζοντας ότι τα παιδιά χρησιμοποιούν πλέον και φορητές συσκευές που τους δίνουν νέες ελευθερίες αλλά και τρόπους έκθεσης σε κινδύνους.

Οι ρόλοι σε ένα επεισόδιο εκφοβισμού είναι:

- αυτός που πραγματοποιεί την βλαπτική δράση

- αυτός που την δέχεται &

- αυτός ή αυτοί που γνωρίζουν για το συμβάν (παρατηρητές).

Οι ρόλοι του δράστη και του αποδέκτη της βίας συχνά εναλλάσσονται, αποτελώντας τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος και τονίζοντας την ανάγκη και των δυο για υποστήριξη, βοήθεια και κατεύθυνση. Λόγω της ευαλωτότητας και της αποδεδειγμένης ψυχοκοινωνικής δυσλειτουργίας του δράστη, οι όροι « θύτης-θύμα» δεν χρησιμοποιούνται στο παρόν κείμενο. Είναι σημαντικό επίσης, να δοθεί έμφαση στον ρόλο του παρατηρητή, ο οποίος παίζει σημαντικό ρόλο στην απομόνωση της αρνητικής συμπεριφοράς και την υποστήριξη της θετικής, δίνοντας ενέργεια και εργαλεία στον εκφοβιζόμενο προκειμένου να αντιμετωπίσει την κατάσταση.

Τα άτομα που εμπλέκονται σε ακραίες μορφές εκφοβισμού έχουν συνήθως κοινά χαρακτηριστικά:

üχαμηλή αυτοεκτίμηση

üψυχοκοινωνική δυσλειτουργία

üτραυματικές εμπειρίες

üανασφάλεια

üχαμηλή ανοχή στην απόρριψη

Οποιαδήποτε διαφορετικότητα (π.χ. σε εμφάνιση, εθνικότητα, σεξουαλικό προσανατολισμό) μπορεί να αποτελέσει ερέθισμα για κάποια συμπεριφορά βίας.

Σημεία που είναι ενδεικτικά της δυσλειτουργίας παιδιών και εφήβων που δέχονται ή/και ασκούν εκφοβισμό έχουν να κάνουν με απότομες μεταβολές στην καθημερινότητα απλών λειτουργιών όπως η διατροφή, ο ύπνος, η σχολική επίδοση, οι διαπροσωπικές σχέσεις (φιλίες, φλερτ, οικογένεια), η προσωπική υγιεινή και φροντίδα εαυτού. Η πρώιμη ανίχνευση αυτής της δυσλειτουργίας από φίλους, γονείς και εκπαιδευτικούς οδηγεί σε πρώιμη παρέμβαση και βέλτιστα αποτελέσματα.

Σχετικά με την πρόληψη, βασική είναι η παιδεία γύρω από θέματα όπως τα δικαιώματα του ατόμου, ο σεβασμός της διαφορετικότητας, οι ηθικές αξίες και η διαχείριση δυσκολιών, καθώς και η ενημέρωση σχετικά με τηλεφωνικές γραμμές και δομές που μπορούν να προσφέρουν εκπαίδευση και υποστήριξη σε κλινικό επίπεδο. Ο ρόλος του σχολείου είναι πολύ σημαντικός και ενθαρρύνεται η συνεχιζόμενη εκπαίδευση των εκπαιδευτικών και η σύνδεση του σχολείου με δομές εφηβικής ολιστικής προσέγγισης.

Η αντιμετώπιση των εμπλεκομένων σε επεισόδια εκφοβισμού είναι αναγκαία και εξαιρετικά σημαντική για τον περιορισμό των επιπτώσεων στην παρούσα φάση, αλλά και στο μέλλον. Σημαντική είναι η ανίχνευση συννοσηρότητας (καταθλιπτικό συναίσθημα, ΔΕΠ-Υ, άγχος κλπ ), η συναισθηματική υποστήριξη και η συμβουλευτική του οικογενειακού περιβάλλοντος. Τέλος, είναι σπουδαία η εκπαίδευση σε θέματα διαχείρισης της δυσκολίας, ενίσχυσης εαυτού & αυτογνωσίας, καλλιέργειας σχέσεων και ρεαλιστικών προσδοκιών από αυτές.

Στη Β’ Παιδιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών, Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού» www.youth-health.gr . λειτουργεί το τμήμα «ΑλλάΖω χωρίς τον εκφοβισμό», που αποτελεί διεπιστημονική δομή για την πρόληψη & αντιμετώπιση του εκφοβισμού. Απευθύνεται σε παιδιά, εφήβους, γονείς, ειδικούς που αναζητούν επικοινωνία, προκειμένου να εκφράσουν ανησυχίες, σκέψεις, εμπειρίες και να λάβουν συμβουλευτική, υποστήριξη & βοήθεια.

Βιβλιογραφία

1.Αρτινοπούλου, Β. (2010). Η Σχολική διαμεσολάβηση. Εκπαιδεύοντας τους μαθητές στη διαχείριση της βίας και του εκφοβισμού. Αθήνα: Νομική βιβλιοθήκη.

2.Dempsey, A. G., Sulkowski, M. L., & Nichols, R. (2009). Differences between peer victimization in cyber and physical settings and associated psychosocial adjustment in early adolescence. Psychology in the Schools, 46(10), 962–973. 

3.Espelage, D. L., Low, S., Polanin, J. R., & Brown, E. C. (2013). The impact of a middle school program to reduce aggression, victimization, and sexual violence. Journal of Adolescent Health, 53(2), 180-186.

4.Fredstrom, B. K., Adams, R. E., & Gilman, R. (2011). Electronic and school-based victimization: Unique contexts for adjustment difficulties during adolescence. Journal of Youth and Adolescence, 40(4), 405–415. 

5.Gini G, Pozzoli T. Association between bullying and psychosomatic problems: a meta-analysis.Pediatrics (2009) 123:1059–6510.1542/peds.2008-1215 

6.Solberg, M. E., & Olweus, D. (2003). Prevalence estimation of school bullying with the Olweus Bully/Victim Questionnaire. Aggressive Behavior, 29(3), 239–268. 

7.O'Neill, J. M., Clark, J. K., & Jones, J. A. (2011). Promoting mental health and preventing substance abuse and violence in elementary students: A randomized control study of the Michigan Model for Health. Journal of School Health, 81(6), 320-330.

8.Οweus, D. (2007). The Olweus Bully and Victim Questionnaire. Center City, London: Hazeldum Publishing.

9.Olweus D. Bullying at School: What We Know and What We Can Do. Malden, MA: Wiley-Blackwell; (1993).

10.Politis, S., Bellou, V., Belbasis, L., &Skapinakis, P. (2014). The association between bullying-related behaviours and subjective health complaints in late adolescence: cross-sectional study in Greece. BMC Research Notes, 7(1), 523

11.Rivers, I., Poteat, V. P., Noret, N., & Ashurst, N. (2009). Observing bullying at school: The mental health implications of witness status. School Psychology Quarterly, 24 (4) , 211-223

12.Rodkin, P., & Hodges, E. (2003). Bullies and victims in the peer ecology: Four questions for psychologistsand school professionals. SchoolPsychologyReview, 32, 384-400.

13.Tsitsika AK, Barlou E, Andrie E, Dimitropoulou C, Tzavela EC, Janikian M, Tsolia M.Bullying behaviors in children and adolescents: "an ongoing story".Front Public Health. 2014 Feb 10;2:7. doi: 10.3389/fpubh.2014.00007. eCollection 2014. Review.

14.Tsitsika A.,Janikian M.,Wojcik S, Makaruk K., Tzavela E., Tzavara C., Greydanus D., Merrick J., Richardson C. Cyberbullying victimization prevalence ans associations with internalizing and externalizing problems among adolescents in six European countries Computers in human Behavior 51 (2015)1-7

15.Tsitsika AK, Tzavela EC, Janikian M, Olafsson K, Iordache A, Schoenmakers TM, Tzavara C, Richardson C.Online social networking in adolescence: patterns of use in six European countries and links with psychosocial functioning. J Adolesc Health. 2014 Jul;55(1):141-7. 

16.Ybarra, M. L., Diener-West, M., & Leaf, P. J. (2007). Examining the overlap in Internet harassment and school bullying: Implications for school intervention. Journal of Adolescent Health, 41(6,Suppl), S42–S50.

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Εισαγωγή - Επιδημιολογικά στοιχεία

Η κατάθλιψη στην εφηβεία δεν είναι σπάνια, συχνά όμως περνά απαρατήρητη. Η μεγάλη πλειονότητα των μαθητών (γύρω στο 70%) νιώθουν σπάνια ή μόνο λίγες φορές λυπημένοι ή μελαγχολικοί. Τα αγόρια γενικά δηλώνουν περισσότερο ικανοποιημένα από τη ζωή τους απ'ότι τα κορίτσια. Το καταθλιπτικό συναίσθημα μπορεί να φτάσει έως και το 20%, ενώ η διάγνωση με όλα τα κριτήρια κατά DSM IV, υπολογίζεται στο 4-5%. Η κατάθλιψη εκδηλώνεται με συμπτώματα «χρόνιας» κόπωσης, ψυχοσωματικά ενοχλήματα, τάση για απομόνωση, αδικαιολόγητη επιθετικότητα, επίμονη αϋπνία, μείωση στη σχολική επίδοση και διαταραχή στην όρεξη. Επιπλέον, η κατάθλιψη μπορεί να εκφραστεί με αυτοκτονικό ιδεασμό. Όταν δεν υπάρχουν οι κατάλληλες υποστηρικτικές σχέσεις, ο έφηβος μπορεί να οδηγηθεί σε αυτοκτονία.

Σύμφωνα με επιδημιολογικά στοιχεία, οι απόπειρες αυτοκτονίας και οι θάνατοι από αυτές παρουσιάζονται με υψηλή συχνότητα κατά την εφηβική ηλικία στην Ευρώπη. Πρέπει πάντως να τονιστεί, ότι οι στατιστικές δεν αποκαλύπτουν το μέγεθος του προβλήματος, γιατί θρησκευτικές και κοινωνικές προκαταλήψεις αναγκάζουν πολλούς γονείς να κρατούν μυστική ακόμη και από το γιατρό, την απόπειρα αυτοκτονίας του παιδιού τους.

Η σοβαρότητα του προβλήματος της αυτοκτονικής συμπεριφοράς στην εφηβεία αποδεικνύεται επιδημιολογικά καθώς η αυτοκτονία αποτελεί την τρίτη κατά σειρά αιτία θανάτου στους εφήβους ενώ τα ποσοστά της έχουν αυξηθεί κατά 300% τα τελευταία 40 χρόνια. Οι θάνατοι από αυτοκτονία είναι 6 φορές συχνότεροι στα αγόρια σε σχέση με τα κορίτσια, μολονότι στα τελευταία υπερτερούν οι απόπειρες. Η απόπειρα αυτοκτονίας είναι 50-100 φορές συχνότερη σε σχέση με την αυτοκτονία. Στην Ελλάδα, το 12,5% των μαθητών (6,6% των αγοριών και 17,6% των κοριτσιών) αναφέρουν απόπειρα αυτοκτονίας, ενώ οι αντίστοιχοι θάνατοι ανέρχονται στο 3.8/100000 στα αγόρια και το 0.8/100000 στα κορίτσια (ΠΟΥ). Τα στοιχεία της Ελλάδας την καθιστούν στη χαμηλότερη θέση στην Ευρώπη όσον αφορά τους θανάτους από αυτοκτονία, ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, τα παραπάνω στοιχεία ενδέχεται να είναι υψηλότερα καθώς πολλές απόπειρες και αυτοκτονίες καταγράφονται ως ατυχήματα (συνήθως τροχαία).

Το Ελληνικό Κέντρο Δηλητηριάσεων το 2006 σε μια περίοδο 6 μηνών, έλαβε 513 κλήσεις για απόπειρες αυτοκτονίας σε παιδιά και εφήβους 10-18 ετών. Κατά την τετραετία 1977-1980 είχαν ληφθεί 700 κλήσεις. Τα ποσοστά αποπειρών αυτοκτονίας έχουν αυξηθεί κατά 300% τα τελευταία 40 χρόνια. Συνήθη μέσα αυτοκτονίας αποτελούν τα όπλα, ο πνιγμός - απαγχονισμός, η δηλητηρίαση και διάφορα άλλα, όπως τροχαία ατυχήματα, εγκαύματα κλπ. Οι περισσότερες απόπειρες έχουν γίνει με υπερβολική δόση φαρμάκων (κυρίως δισκίων) που δεν χρειάζονται συνταγογράφηση, ενώ σε 18.9% των περιπτώσεων χρησιμοποιήθηκαν ηρεμιστικά.

Αυτοκτονική συμπεριφορά στο διαδίκτυο

Η κυβερνοαυτοκτονία έχει τραβήξει την προσοχή της επιστημονικής κοινότητας καθώς αυξάνονται συνεχώς τα καταγεγραμμένα περιστατικά αυτοκτονιών μέσω του διαδικτύου. Έχει προταθεί ότι η χρήση του διαδικτύου και συγκεκριμένα ότι οι ιστοχώροι σχετικά με την αυτοκτονία (π.χ. suicide websites) μπορεί να προωθούν την αυτοκτονία και έτσι να συντελούν στην αύξηση των ποσοστών της κυβερνοαυτοκτονίας.

Όσον αφορά τη σχέση της εφηβικής αυτοκτονίας με τα ηλεκτρονικά μέσα, έχει βρεθεί σε πρόσφατη έρευνα ότι έφηβοι με αυτοκτονικές τάσεις τείνουν να αναζητούν και να αποκτούν πρόσβαση σε πληροφορίες σχετικά με την αυτοκτονία και του αυτοτραυματισμού μέσω διαδικτύου. Στην ίδια έρευνα διαπιστώθηκε επίσης ότι ο αυτοκτονικός ιδεασμός στην εφηβική ηλικία συνδέεται σημαντικά με εμπειρίες άγχους ή συναισθηματικού πόνουσχετιζόμενα με το διαδίκτυο (συμπεριλαμβανομένου του εκφοβισμού μέσω διαδικτύου – cyberbullying) και με την έλλειψη εμπιστοσύνης από την πλευρά των εφήβων στους ανθρώπους γύρω τους. Φαίνεται ότι οι έφηβοι που είναι καχύποπτοι με τους γύρω τους είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιήσουν την ανωνυμία που προσφέρει το διαδίκτυο όταν νιώθουν την ανάγκη να μιλήσουν σε άλλους για τα συναισθήματά τους, συμπεριλαμβανομένου του αυτοκτονικού ιδεασμού.

Αυτοτραυματισμός - “cutting”

Το «cutting» είναι ο εκούσιος αυτοτραυματισμός μερών του σώματος με αιχμηρά αντικείμενα. Συνήθως επιλέγεται η εσωτερική πλευρά των καρπών ή άλλα μέρη του σώματος, τα οποία δεν είναι εύκολα σε κοινή θέα. Το «cutting» για τον έφηβο αποσκοπεί στην αποφόρτιση αρνητικών συναισθημάτων από καταστάσεις τις οποίες βιώνουν, όπως πίεση, άγχος, απόρριψη ή στην αποφόρτιση μιας εμμονής ή τον αντιπερισπασμό του συναισθηματικού πόνου προκαλώντας σωματικό πόνο. Μοιάζει δηλαδή, ευκολότερο για τα άτομα αυτά να ανακουφίσουν τον εσωτερικό πόνο προκαλώντας έναν εντονότερο εξωτερικό-σωματικό πόνο.

Πρόσφατη έρευνα στη Βρετανία σε 6000 μαθητές (15-16 ετών) επισημαίνει ότι περισσότεροι από 1 στους 10 εφήβους παρουσιάζουν συμπεριφορές αυτοτραυματισμού με πρόθεση. 10.3% των εφήβων έχουν επιχειρήσει να αυτοτραυματιστούν και στους εφήβους αυτούς το «cutting» υπερισχύει σε ποσοστό 64%. Τα κορίτσια φαίνεται στις έρευνες ότι έχουν 4 φορές περισσότερες πιθανότητες για «cutting» σε σύγκριση με τα αγόρια.

Οι συμπεριφορές αυτές αξίζουν την ιδιαίτερη προσοχή μας, καθώς δεν είναι απλά μια προσπάθεια των εφήβων να τραβήξουν την προσοχή ή να τρομάξουν κάποιον. Συχνά, συνυπάρχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, αγχώδης διαταραχή ή κατάθλιψη. Υπάρχουν μελέτες που συσχετίζουν το “cutting” με αυτοκτονικότητα και απόπειρες.

Η ψυχοθεραπεία βοηθάει στην περίπτωση του «cutting» τον έφηβο να επεξεργαστεί και να αποδεχθεί τα συναισθήματά του θετικά και αρνητικά, ώστε να είναι σε θέση να τα διαχειριστεί καλύτερα. Ο έφηβος αισθάνεται ότι δεν είναι μόνος, κάποιος μπορεί να τον καταλάβει και να τον/την υποστηρίξει.

Η έκφραση των συναισθημάτων την κρίσιμη στιγμή με τη ζωγραφική, το γράψιμο κειμένων, ποιημάτων ή ημερολογίου, η έντονη άσκηση/ τρέξιμο, ο χορός, η φροντίδα ενός κατοικίδιου βοηθούν πολύ στην αποφόρτιση τους. Επίσης, άλλες τεχνικές είναι το τρίψιμο μιας γόμας στο σημείο του σώματος που επιχειρείται να τραυματιστεί ή ο στιγματισμός του με ένα κόκκινο στυλό.

Αναπτυξιακό υπόβαθρο – παράγοντες που διαμορφώνουν την εφηβική συμπεριφορά

Από αρχαιοτάτων ετών, η εφηβεία υπήρξε μια ηλικία πειραματισμού και σχετικής έλλειψης αντικειμενικού φίλτρου και κριτικής ικανότητας. Αναπτυξιακά ο έφηβος είναι προσκολλημένος στον παρόντα χρόνο και δεν έχει ακόμη κατακτήσει την υποθετική – αφηρημένη σκέψη. Σαν αποτέλεσμα, οι έφηβοι δεν αντιλαμβάνονται εύκολα τις συνέπειες των πράξεών τους στο μέλλον και ενδέχεται να θεωρήσουν πως τραυματικές εμπειρίες που αφορούν το παρόν θα διαρκέσουν για πάντα. Επιπλέον, εξιδανικεύουν πρόσωπα (σύντροφο, φίλους κ.λπ.), ενώ αμφισβητούν έντονα κάθε μορφής εξουσία και πάνω απ'όλα την γονεϊκή. Στην ηλικία αυτή, οι γονείς “πέφτουν από το βάθρο” τους, αφού έως τώρα θεωρούνταν άμεμπτοι και κύριοι πρωταγωνιστές στη ζωή του παιδιού που μπαίνει πλέον στην εφηβεία. Κατά τη διαδρομή της εφηβείας, έρχεται η συνειδητοποίηση ότι οι γονείς έχουν τρωτά σημεία και είναι άνθρωποι σαν όλους τους άλλους. Το γεγονός αυτό, μαζί με την πραγματικότητα ότι τα πράγματα και οι ρόλοι αλλάζουν, και ο έφηβος καλείται να αναλάβει σταδιακά τις ευθύνες των αποφάσεων, της υγείας και της ζωής του δημιουργούν ένα υποσυνείδητο πένθος το οποίο πολλοί έφηβοι το εξωτερικεύουν με διάφορους τρόπους (καταθλιπτικό συναίσθημα, άγχος, επιθετικότητα κ.λπ.). Παράλληλα, πολύ μεγάλη δύναμη και επιρροή αποκτούν στη ζωή του εφήβου οι συνομήλικοι ασκώντας τη δική τους πίεση (peer pressure). Βασικό κίνητρο για τη συμπεριφορά των εφήβων είναι η αποδοχή από τους φίλους και η δημοτικότητα στις ομάδες που σχηματίζονται. (Πίνακας 1)

Πίνακας 1

ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

ΠΡΩΙΜΗ (10-13 έτη)

• Γνωσιακά
  • Συγκεκριμένη σκέψη
  • Αδυναμία υποθετικής σκέψης
  • Προσήλωση στον παρόντα χρόνο
  • Αδυναμία συνειδητοποίησης τυχόν επιπτώσεων στο μέλλον

• Ψυχολογικά 
  • Εγωκεντρική περίοδος
  • προβληματισμός για τις σωματικές αλλαγές 

• Κοινωνικά
  • Σχέσεις με συνομηλίκους του ιδίου φίλου 
  • πλατωνικό ερωτικό ενδιαφέρον
  • γονεϊκή επήρεια
  • Έναρξη συμπεριφορών πειραματισμού

_____________________________________________________________________

ΜΕΣΗ (14-17 έτη)

• Γνωσιακά
  • Σταδιακά αρχίζει να σκέφτεται με υποθέσεις και να συνειδητοποιεί συνέπειες πράξεων
  • Σταδιακά αναπτύσσεται η «αφηρημένη» σκέψη

• Ψυχολογικά
  • Εξερευνά όρια, αναζήτηση ταυτότητας - επιδίωξη αυτονομίας
  • Πολύ σημαντικοί οι συνομήλικοι
  • Αντίδραση στη γονεϊκή εξουσία

• Κοινωνικά
  • Ερωτικό ενδιαφέρον και ενδεχομένως έναρξη σεξουαλικής δραστηριότητας
  • πίεση από τους συνομηλίκους (peer pressure)
  • συμπεριφορές υψηλού κινδύνου

ΟΨΙΜΗ ( > 17 έτη)

• Γνωσιακά
  • Ικανότητα «αφηρημένης» σκέψης 
  • Ικανότητα συνειδητοποίησης των επιπτώσεων στο μέλλον 

• Ψυχολογικά
  • Αυτονομία 
  • Συμφιλίωση με τους γονείς

• Κοινωνικά
  • Ώριμες ρομαντικές και κοινωνικές σχέσεις
  • Περιορισμός συμπεριφορών υψηλού κινδύνου 

Τα παραπάνω έχουν και τη νευροβιολογική τους βάση, αφού πρόσφατες μελέτες για τη λειτουργία του εφηβικού εγκεφάλου ανέδειξαν ότι δύο συστήματασυμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων στον εφηβικό εγκέφαλο:

α. Το σύστημα κριτικής λογικής σκέψης-προμετωπιαίος φλοιός-που ωριμάζει αργά έως την πρώτη ενήλικο ζωή

β. Το σύστημα κοινωνικής-συναισθηματικής δράσης (αμυγδαλές) που έχει αναπτυχθεί στην εφηβεία και βρίσκεται σε πλήρη δράση (peak).

Υπάρχει σαφώς μία έλλειψη ισορροπίας μεταξύ του προμετωπιαίου φλοιού (που ακόμη αναπτύσσεται) και του συστήματος των αμυγδαλών που λειτουργούν πλήρως στην εφηβεία. Έτσι, θα λέγαμε ότι υπερτερεί και πρωταγωνιστεί το συναίσθημα και η συγκίνηση, εις βάρος της κριτικής σκέψης και των λογικών αποφάσεων, παρά το ότι οι έφηβοι είναι γνώστες του κινδύνου.

Το περιβάλλον αποκτά ιδιαίτερη σημασία για την υγεία και την ευημερία των εφήβων. Οι έφηβοι είναι εξαιρετικά ευαίσθητοι στις περιβαλλοντικές επιδράσεις, γιατί δεν έχουν ακόμη αναπτύξει όλες τις γνωστικές λειτουργίες που χρειάζονται για την αξιολόγηση πληροφοριών και μοντέλων ζωής.

Υπάρχουν πολλές αναφορές, στον Πλάτωνα, στον Ησίοδο, τον Ηρόδοτο, τον Σαίξπηρ για τις δυσκολίες της εφηβείας και την αναστάτωση που προκαλεί στον έφηβο και το περιβάλλον του- συγκεκριμένα ο Σαίξπηρ παρακαλά να κοιμούνται τα παιδιά κατά τη διάρκεια της εφηβείας για να ξυπνήσουν ενήλικες, προκειμένου να αποφευχθούν όλες οι δυσκολίες και η αναστάτωση της εφηβικής ηλικίας. Αναμφισβήτητα λοιπόν, η εφηβεία αποτελεί μια ηλικία «δύσκολη» για το περιβάλλον σε όλες τις εποχές.

Ωστόσο, υπάρχουν κάποιες ιδιαιτερότητες στις σύγχρονες κοινωνίες που δυσκολεύουν ιδιαίτερα τους σημερινούς εφήβους. Η κρίση της οικογένειας και το φαινόμενο του διαζυγίου, η έντονη πίεση από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και το διαδίκτυο, η προβολή συγκεκριμένων προτύπων, η μετανάστευση, οι πολυπολιτισμικές κοινωνίες, το φάσμα της ανεργίας και η υπεραπασχόληση των γονέων με αποτέλεσμα την απουσία τους από το σπίτι, σίγουρα δημιουργούν συνθήκες που περιπλέκουν την πολύπλοκη πραγματικότητα της εφηβείας. Επιπλέον, το χάσμα γενεών φαίνεται πως επιτείνεται, αφού οι νέοι υιοθετούν εύκολα τις νέες τεχνολογίες, ενώ οι γονείς δυσκολεύονται να προσαρμοστούν. Υπάρχει ακόμη μια διαφοροποίηση της κοινωνικής συνεκτικότητας, δηλαδή μικρές οικογένειες χωρίς βοήθεια από επικουρικά μέλη (π.χ. γιαγιάδες, θείοι κ.λπ.) σε μεγάλες και απρόσωπες κοινωνίες, με αποτέλεσμα την έλλειψη επικοινωνίας και ενδιαφέροντος εν γένει. Έλλειψη φυσικών χώρων, χώρων άσκησης και ψυχαγωγίας στις μεγάλες πόλεις και έλλειψη ενδιαφερόντων, τρόπων ψυχαγωγίας και εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων για τα παιδιά στην επαρχία οδηγούν συχνά σε αδιέξοδο και υπερβολές στις επιλογές. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ.) οι δείκτες της ποιότητας ζωής των εφήβων σήμερα στην Ευρώπη δεν είναι ικανοποιητικοί, και η κατάθλιψη θα αποτελέσει σημαντική αιτία νοσηρότητας στα χρόνια που έρχονται.

Τα παραπάνω περιγράφουν και συνθέτουν το σκηνικό μέσα στο οποίο οι έφηβοι λόγω της αναπτυξιακής τους ιδιαιτερότητας μπορεί να φτάσουν, σχετικά εύκολα, σε ακραίες συμπεριφορές και αυτοκαταστροφή εάν δεν υπάρξουν κατάλληλα συστήματα στήριξης. Επιπλέον αίτια, αποτελούν βέβαια η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η γενετική επιβάρυνση και προδιάθεση για διαταραχή της ψυχικής υγείας καθώς και τραυματικά γεγονότα – καταστάσεις.

Εκτίμηση επικινδυνότητας της αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς

Η εκτίμηση περιλαμβάνει ενδελεχή εξέταση του εφήβου και της οικογένειάς του για να διερευνηθεί η παρουσία αυτοκτονικού ιδεασμού ή σχεδιασμού, η πρόθεση, η διαθεσιμότητα αυτοκτονικών μέσων και η παρουσία άλλων παραγόντων κινδύνου, όπως αυτοί εκτέθηκαν στο πολυαξονικό σύστημα αξιολόγησης της αυτοκτονικής συμπεπριφοράς. Σημαντική κατά την εκτίμηση της απόπειρας αυτοκτονίας είναι η αξιολόγηση της επιλεγμένης μεθόδου, του βαθμού επικινδυνότητάς της, του σχεδιασμού, που προηγήθηκε και της πιθανότητας ανεύρεσης του θύματος. Επίσης, θα πρέπει να αξιολογείται η συναισθηματική και γνωστική κατάσταση του εφήβου καθώς και η ψυχική κατάσταση των γονέων του. Τα παραπάνω συνοψίζονται ως εξής:

Πίνακας 2

Ο υψηλός κίνδυνος επανάληψης της αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς και/ή η απουσία επαρκούς οικογενειακής στήριξης αποτελούν ενδείξεις επείγουσας ψυχιατρικής νοσηλείας του εφήβου. Η αξιολόγηση του κινδύνου χρειάζεται να επαναλαμβάνεται μέχρι να ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος απόπειρας αυτοκτονίας.

Πρόληψη

Θεωρείται ότι τα 3/4 των θανάτων από αυτοκτονία στη συγκεκριμένη ηλικία, μπορούν να προληφθούν.Οι προσπάθειες πρόληψης της αυτοκτονίας στην εφηβεία επικεντρώνονται στην ταυτοποίηση των ατόμων υψηλού κινδύνου και την επανειλημμένη παρακολούθησή τους για σημεία αυτοκτονικού κινδύνου. Είναι σημαντική η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, των επαγγελματιών υγείας και όλων όσων έρχονται σε συχνή επαφή με τους εφήβους εκτός του οικογενειακού τους περιβάλλοντος (π.χ., προπονητές), ώστε να μπορούν να ταυτοποιήσουν τα άτομα υψηλού κινδύνου και να μπορούν να τα καθοδηγήσουν κατάλληλα ώστε να αναζητήσουν εξειδικευμένη βοήθεια.

Κεντρικός είναι ο ρόλος των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και του τρόπου προβολής πραγματικών ή εικονικών αυτοκτονιών ατόμων, που αποτελούν είδωλα για τους εφήβους, καθώς έχει αποδειχθεί θετική συσχέτιση ανάμεσα στην προβολή τέτοιων θεμάτων και των αποπειρών αυτοκτονίας έως και 2 εβδομάδες μετά την παρουσίασή τους.

Είναι απαραίτητη η φύλαξη σε ασφαλές μέρος αντικειμένων, που θα μπορούσαν να αποτελέσουν μέσο αυτοκτονίας στο οικιακό περιβάλλον (π.χ., χάπια, φυτοφάρμακα, κυνηγετικά όπλα).

Αντιμετώπιση

Σε περίπτωση σοβαρής απόπειρας αυτοκτονίας ενδείκνυται η νοσηλεία του θύματος για την αντιμετώπιση της υποκείμενης ψυχιατρικής διαταραχής, την παροχή ενός δομημένου και ασφαλούς περιβάλλοντος, που θα ελαχιστοποιήσει τον άμεσο κίνδυνο επανάληψής της, την εκπαίδευση της οικογένειας για την κατανόηση και επίλυση των προβλημάτων, που οδήγησαν τον έφηβο στην απόπειρα και την κατάλληλη επιλογή του δικτύου στήριξής του (επαγγελματίες ψυχικής υγείας, κοινωνικοί λειτουργοί, σχολική κοινότητα κ.λπ.) στη συνέχεια. Η νοσηλεία δίνει τον απαραίτητο χρόνο για την αντιμετώπιση της οικογενειακής ψυχοπαθολογίας, όταν αυτή κυριαρχεί ως αιτιολογικός παράγοντας της απόπειρας αυτοκτονίας.

Σε περίπτωση, που δεν κριθεί απαραίτητη η νοσηλεία, είναι σημαντικός ο σχεδιασμός του κατάλληλου δικτύου στήριξης της ψυχικής υγείας του εφήβου και της οικογένειάς του, ώστε να ελαχιστοποιηθεί η πιθανότητα επανάληψης της αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς.

Ο ρόλος του παιδιάτρου

Ο παιδίατρος αναμφισβήτητα αποτελεί τον ειδικό υγείας που θεωρητικά είναι ο πλέον κατάλληλος για να φροντίσει τους εφήβους. Πρόκειται για τον ιατρό που είναι κοντά στην οικογένεια και τον έφηβο από την παιδική του ηλικία (ρόλος οικογενειακού ιατρού στη χώρα μας), τον ιατρό που γνωρίζει την ανάπτυξη σε πολύ ικανοποιητικό βαθμό - οι έφηβοι αναπτύσσονται σωματικά, γνωστικά και ψυχοκοινωνικά έως τουλάχιστον τα 18 έτη.

Επιπλέον, ο παιδίατρος είναι ο ιατρός της πρόληψης και η εφηβεία είναι η ηλικία - κλειδί και η τελευταία μας ευκαιρία για να καθορίσουμε την ποιότητα ζωής των ενηλίκων του μέλλοντος. Η ευαισθησία του παιδιάτρου σε θέματα ψυχοκοινωνικά αποτελεί έναν ακόμη λόγο για να αναλάβει τη φροντίδα υγείας των εφήβων. Άλλωστε επίσημα, έχει δοθεί η κατεύθυνση της φροντίδας των εφήβων –προαιρετικά- από τους παιδιάτρους έως και την ηλικία των 16 ετών (12ηαπόφαση της 226ηςΟλομ. του ΚΕΣΥ/ Οκτώβριος 2010).

Ο ρόλος του είναι εξαιρετικά σημαντικός για την πρόληψη, την ανίχνευση και την πρώιμη παρέμβαση σε περίπτωση αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς, ώστε να υπάρξουν τα βέλτιστα αποτελέσματα για τον έφηβο και την οικογένειά του. Τα παραπάνω στηρίζονται στην ολιστική προσέγγιση του κάθε εφήβου και την ανίχνευση της αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς – όποια κι αν είναι η αρχική αιτία προσέλευσης. Συχνά, ο λόγος της επίσκεψης του εφήβου μπορεί να αποτελεί την κορυφή του παγόβουνου υποκείμενων δυσκολιών και για το λόγο αυτό σε κάθε περίπτωση είναι σημαντικό να γίνονται διερευνητικές ερωτήσεις για την ψυχική υγεία και την περίπτωση καταθλιπτικού συναισθήματος – αυτοκτονικότητας. Ακολουθώντας το ακρωνύμιο HΕEADSSS (Πίνακας 3) που καθοδηγεί τη λήψη ψυχοκοινωνικού ιστορικού και αποτελεί το “σκελετό” της προσέγγισης κάθε εφήβου, προτείνονται απλές ερωτήσεις για να ληφθούν οι σχετικές πληροφορίες:

1.“Έχεις άγχος;”

2.“Σε κλίμακα από το 1 έως το 10, τι βαθμό θα έβαζες στο άγχος σου;”

3.“Αισθάνεσαι ποτέ μελαγχολικός;”

4.“Ποιες αιτίες μπορούν να σε στεναχωρήσουν;”

5.“Έχεις σκεφτεί ποτέ να κάνεις κακό στον εαυτό σου;”

6.“Έχεις ποτέ επιχειρήσει να κάνεις κακό στον ευατό σου;”

Οι παραπάνω, είναι μερικές από τις ερωτήσεις που μπορούν να γίνουν, ενώ δεν πρέπει να παραλείπονται και ερωτήσεις σχετικά με την περίπτωση κακοποίησης.

Πίνακας 3

Ακρωνύμιο HEEADSSS

Home - οικογένεια

Education - εκπαίδευση

Eating - διατροφή

Activities - δραστηριότητες

Drugs – ουσίες

Safety - Ασφάλεια

Sexuality - Σεξουαλικότητα

Suicide - Κατάθλιψη – αυτοκτονικός ιδεασμός

Είναι σημαντικό να καταλάβουμε όλοι ότι εάν δεν υπάρξει λεπτομέρεια στις ερωτήσεις ή εάν δεν γίνουν οι ερωτήσεις, μέσα βέβαια από το κατάλληλο κλίμα που καλλιεργείται με τις τεχνικές προσέγγισης του εφήβου, ο έφηβος δεν θα εμπιστευθεί από μόνος του μια τέτοια πρόθεση. Παλαιότερα υπήρχε η πεποίθηση ότι κάνοντας την ερώτηση, υπάρχει η πιθανότητα “κατεύθυνσης” μιας ήδη ευάλωτηςπροσωπικότητας στην υλοποίηση της αυτοκαταστροφικής πράξης. Σήμερα όμως, έχει πλέον ξεκαθαριστεί πως κάτι τέτοιο δεν ισχύει, ενώ αντίθετα, η σωστή ερώτηση οδηγεί στην πρώιμη ανίχνευση και παρέμβαση με πολύ περισσότερες πιθανότητες επιτυχούς έκβασης και αποφυγής δυσάρεστων συμβάντων. Δεν πρέπει βέβαια να ξεχνάμε ότι, όπως προαναφέρθηκε, το καταθλιπτικό συναίσθημα, η υπερβολή και η θεατρικότητα είναι συνυφασμένα με τη φύση του εφήβου και την αναπτυξιακή του πορεία στο ασταθές περιβάλλον της περιόδου αυτής, και συνεπώς είναι πολύ βασικό να εκπαιδευτεί ο παιδίατρος στην αξιολόγηση της επικινδυνότητας(Πίνακας 2), ώστε να ελέγξει τις παραπομπές του και να συλλάβει την έννοια του επείγοντος.Η διεπιστημονική συνεργασία με παιδοψυχίατρο, ψυχολόγο, κοινωνικό λειτουργό κ.λπ. ή η παραπομπή σε ειδικές δομές, έχουν ένδειξη όταν εντοπιστούν οι παράγοντες υψηλού κινδύνου που αναφέρονται στον πίνακα 2, προκειμένου να υπάρξει η κατάλληλη αντιμετώπιση. Η παραπομπή είναι επίσης αναγκαία σε σοβαρή κατάθλιψη για τους ίδιους λόγους.

Η βελτίωση της ψυχικής υγείας των νέων αποτελεί προϋπόθεση για την ανάπτυξη και πρόοδο μιας κοινωνίας. Σημαντικό είναι να παρεμβαίνουμε εγκαίρως πριν οργανωθεί μια συμπεριφορά και φτάσουμε σε αποτελέσματα μη αναστρέψιμα. Για τους λόγους αυτούς, οι παιδίατροι μπορούν, μέσω της θέσης τους στην αλυσίδα της φροντίδας των νέων, να εξασφαλίσουν με κάθε τρόπο την υγιή και ομαλή ενηλικίωσή τους.

Βιβλιογραφία

1.Τσίτσικα Α., Χρούσος Γ.. Εφηβική Υγεία: Ιδιαιτερότητες και Προοπτικές στο Εφηβεία: η ηλικία των μεταβολών και των δυνατοτήτων. Εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης, Τόμος 1, Κεφάλαιο 1, σελ.23-32.

2.The health of children and adolescents in WHO’s European Region Regional Committee for Europe, Fifty-third session, Vienna, 8-11September 2003.

3.WhoisresponsibleforAdolescentHealth ? Τhe Lancet, 2004Jun 19;363 (9426): 2009.

4.Μαραγκός Γ. Η άσκηση της Εφηβικής Ιατρικής στην Ελλάδα. Στο έντυπο «Εφηβική Ιατρική» 1997. Τόμος 1 (6).

5.Δάρα Μ, Τσίτσικα Α. Αυτοκτονική συμπεριφορά στο διαδίκτυο στο Διαδίκτυο και Εφηβεία, Εκδόσεις Π.Χ. Πασχαλίδης,κεφάλαιο 7, σελ. 71-78.

6.Τσίτσικα Α, Κωνσταντόπουλος Α. Η ανάπτυξη του εφήβου (σωματική, γνωστική, ψυχοκοινωνική) στο Εφηβεία: η ηλικία των μεταβολών και των δυνατοτήτων. Εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης, Τόμος 1, Κεφάλαιο 2, σελ.33-38.

7.Τσίτσικα Α, Πλαστήρας Α, Κωνσταντόπουλος Α. Η προσέγγιση του εφήβου και της οικογένειας στο Εφηβεία: η ηλικία των μεταβολών και των δυνατοτήτων. Εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης, Τόμος 1, Κεφάλαιο 3, σελ.39-46.

8.Galvan A, Hare TA, Parra CE, Penn J, Voss H, Glover G, Casey BJ. Earlier development of the accumbens relative to orbitofrontal cortex might underlie risk-taking behavior in adolescents. J Neurosci. 2006;26(25):6885-92.

9.Goldering JM, Cohen E : Getting into adolescent HEADS. Contemp Pediatr 5: 75-90, 1988.

10.Σταθόπουλος Α. Κατάθλιψη και αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές στην εφηβεία στο Εφηβεία: η ηλικία των μεταβολών και των δυνατοτήτων. Εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης, Τόμος 1, Κεφάλαιο 20, σελ.279-287.

11.Κωνσταντουλάκη Ε, Τσίτσικα Α, Κοκκέβη Α. Συμπεριφορές Υψηλού Κινδύνου στο Εφηβεία: η ηλικία των μεταβολών και των δυνατοτήτων. Εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης, Τόμος 1, Κεφάλαιο 26, σελ.345-358.

12.Blum RW: Young people: not as healthy as they seem, Lancet 2009; 374: 853-54.

13.Hawton K, Rodham K, Evans E, Weatherall R. Delibarate self-harm in adolescents: self report survey in schools in England. BMJ 2002;325:1207-11.

14.Κοκκέβη Α, Φωτίου Α, Κίτσος Γ. Εφηβεία: συμπεριφορές και ψυχοκοινωνική υγεία.Εκδόσεις ΒΗΤΑ, Αθήνα, 2008.

15.Κοκκέβη Α, Φωτίου Α, Κίτσος Γ.Τρόπος ζωής και αντιλήψεις εφήβων μαθητών: Nεότερα στοιχεία από τη διεθνή έρευνα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας στην Ελλάδα και άλλες 40 χώρες. Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2008

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Οι έφηβοι θεωρούνται κατά γενική ομολογία ως ένας από τους πλέον υγιείς πληθυσμούς, συγκριτικά με τις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες. Ωστόσο, πρόσφατη έρευνα που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό Lancetαναδεικνύει τον ουσιαστικό κίνδυνο θνητότητας στην ηλικιακή αυτή ομάδα, σε παγκόσμιο επίπεδο, γεγονός που προκύπτει κατά κύριο λόγο από την συμπεριφορά υψηλού κινδύνου στην εφηβεία. Πιο συγκεκριμένα, ο κίνδυνος θνητότητας φαίνεται ότι αυξάνεται με την ηλικία, τα αίτια ποικίλλουν ανάλογα με τη γεωγραφική περιοχή, ενώ αξιοσημείωτο είναι ότι τα 2/3 των θανάτων σε αυτή την ηλικιακή υποομάδα συμβαίνουν σε δύο περιοχές του κόσμου: την Αφρική (κάτω από την Σαχάρα) και την ΝΑ Ασία.1 Υπολογίζεται, μάλιστα, ότι μέχρι το 2025 ο αριθμός των 140 εκατομμυρίων νέων που ζούσαν στην Ευρώπη το 2006, θα μειωθεί στα 111 εκατόμμυρια.

Κατά την διάρκεια των τελευταίων 25 ετών έχουν επέλθει σημαντικές αλλαγές στα αίτια νοσηρότητας και θνητότητας στους νέους ανθρώπους (10-24 ετών). Η HIV λοίμωξη/AIDS ήταν μια οντότητα άγνωστη παλαιότερα, ενώ οι θάνατοι από τροχαία δυστυχήματα και οι αυτοκτονίες ήταν λιγότερο συχνά φαινόμενα στο παρελθόν.

Με βάση τις επιστημονικές μελέτες, τουλάχιστον τα ¾ των θανάτων κατά την δεύτερη δεκαετία της ζωής μπορούν να προληφθούν με την εφαρμογή κατάλληλων στρατηγικών, που σε γενικές γραμμές περιλαμβάνουν την πρόσβαση σε αντισυλληπτικές μεθόδους και οργάνωση υπηρεσιών οικογενειακού προγραμματισμού, εκπαίδευση και ενίσχυση των νεαρών κοριτσιών σε θέματα ασφαλούς διακοπής κύησης, εφαρμογή πολιτικών για μεγαλύτερη ασφάλεια στην οδήγηση και αποφυγή ατυχημάτων, οργάνωση υπηρεσιών ψυχικής υγείας των εφήβων κλπ.

Κάπνισμα

Ένας στους δύο μαθητές , ηλικία 14-16 ετών έχει δοκιμάσει τσιγάρο νικοτίνης έστω και μία φορά, σύμφωνα με τα στοιχεία έρευνας του Κέντρου Ελέγχου Νοσημάτων των ΗΠΑ. (51.8% των αγοριών, 48.8% των κοριτσιών) Επιπλέον, 12.4% των μαθητών είχαν καπνίσει τουλάχιστον 1 τσιγάρο ημερησίως επί 1 μήνα στο παρελθόν, πρακτική που ορίζει το ποσοστό των «τακτικών καπνιστών». Το κάπνισμα αποτελεί βασική αιτία θανάτου που θα μπορούσε να προληφθεί. Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ) 150.000.000 έφηβοι καπνίζουν παγκοσμίως και 75.000.000 εξ’ αυτών πρόκειται να πεθάνουν από αιτίες που σχετίζονται με το κάπνισμα. Οι έφηβοι μπορεί να εθιστούν στη νικοτίνη, ενώ παρουσιάζουν και ψυχολογική εξάρτηση από τη συνήθεια του καπνίσματος. Χαρακτηριστικό είναι ότι πάνω από το 90% των ενηλίκων καπνιστών ξεκινούν τη βλαβερή αυτή συνήθεια κατά την εφηβεία (λόγω των αναπτυξιακών χαρακτηριστικών και της ανάγκης να είναι δημοφιλείς και αποδεκτοί από τους συνομηλίκους-peer pressure). Το κάπνισμα σχετίζεται με υψηλότερο κίνδυνο καρδιαγγειακής νόσου, χρόνια αναπνευστική νόσο (εμφύσημα, βρογχίτις) και καρκινογένεση (πνεύμονα, λάρυγγα κ.α.), καθώς και με πρόωρη γήρανση, κιτρίνισμα των δοντιών και του δέρματος των δακτύλων. Οι επιπτώσεις αφορούν και τους παθητικούς καπνιστές. Σημαντική για τους εφήβους είναι και η μείωση της αντοχής, καθώς και της επίδοσης στα διάφορα αθλήματα. Σύμφωνα μα τα στοιχεία του Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.) για την Ελλάδα καθημερινοί καπνιστές (έστω και ένα τσιγάρο) είναι το 24.6% των εφήβων, ενώ 14% αναφέρουν «βαρύ» συστηματικό κάπνισμα (τουλάχιστον 10 τσιγάρα την ημέρα). Η προσπάθεια διακοπής του καπνίσματος είναι επιθυμητή από πολλούς εφήβους και οι λειτουργοί υγείας μπορούν να βοηθήσουν με προγράμματα στήριξης, αλλά και τη χρήση σκευασμάτων υποκατάστασης νικοτίνης (τσίχλα ή τσιρότο) όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο. Σημαντική είναι η κινητοποίηση των καπνιστών εφήβων προκειμένου να θελήσουν τη διακοπή μέσα από προγράμματα ενημέρωσης από συνομηλίκους (peer to peer education), τον εθελοντισμό και τη συμμετοχή τους σε καμπάνιες πρόληψης. Η ενεργητική συμμετοχή των εφήβων εξασφαλίζει καλύτερα αποτελέσματα συμμόρφωσης σχετικά τόσο με την πρόληψη, όσο και την διακοπή του καπνίσματος.

Αλκοόλ

Σύμφωνα με τα στοιχεία των Η.Π.Α., τα ¾ των μαθητών (75%) έχουν πιει αλκοολούχο ποτό τουλάχιστον μία φορά, ενώ 44.7% δήλωσαν ότι έκαναν χρήση αλκοόλ τουλάχιστον μία φορά εντός του προηγούμενου μηνός από την διεξαγωγή της έρευνας. Έναςστους τέσσερις μαθητές (26%) δήλωσε ότι κατανάλωσε περισσότερα από 5 αλκοολούχα ποτά σε λίγες ώρες. Στο σχολικό πληθυσμό της Ελλάδας η χρήση οινοπνεύματος παρουσίασε αυξητική τάση κατά την περίοδο 1998-2007 (1998:11,7%, 2007:14,8%), παρόλο που η κατανάλωση οινοπνευματωδών στο γενικό πληθυσμό της χώρας έχει αρχίσει να μειώνεται την τελευταία δεκαετία. Αντίθετα με το κάπνισμα, κατά την εφηβεία δεν παρατηρείται εξάρτηση από τα οινοπνευματώδη και αυτό που κυρίως απασχολεί είναι τα επεισόδια μέθης, κατά τη διάρκεια των οποίων αλλοιώνεται η κρίση του εφήβου ή υπάρχει απώλεια συνείδησης. Τα αποτελέσματα της μέθης μπορεί να απειλήσουν την ίδια τη ζωή του εφήβου (π.χ. εάν οδηγήσει υπό την επήρρεια αλκοόλ) ή να τον οδηγήσουν σε πράξεις που ενδέχεται να έχουν αρνητικές συνέπειες στη μετέπειτα εξέλιξή του.

Ναρκωτικά 

Η μαριχουάνα σύμφωνα με τα δεδομένα της έρευνας στις Η.Π.Α. φαίνεται να είναι η δημοφιλέστερη ναρκωτική ουσία στους εφήβους, αφού χρήση της δήλωσε ότι έχει κάνει τουλάχιστον μία φορά, το 38.1% (41.6% των αγοριών, 34.5% των κοριτσιών), ενώ 1 στους 5 μαθητές έκανε χρήση κατά τον τελευταίο μήνα. Από το σύνολο των μαθητών, το 8.3% έκανε την πρώτη χρήση μαριχουάνας σε ηλικία μικρότερη των 13 ετών. Δεύτερα σε προτίμηση έρχονται τα εισπνεόμενα ναρκωτικά, ενδεχομένως λόγω του χαμηλού κόστους, με αναφερόμενη χρήση από το 13.3% των μαθητών. Ακολουθούν οι ναρκωτικές ουσίες που είναι γνωστές ως «ψευδαισθησιογόνα», όπως το LSD, η αγγελόσκονη, κλπ. με χρήση τουλάχιστον μία φορά από το 7.8%, και η κοκαΐνη σε οποιαδήποτε μορφή της με 7.2%. Αξιοσημείωτο είναι ότι χρήση κοκαΐνης μέσα στον τελευταίο μήνα αναφέρει το 3.3% των μαθητών των ΗΠΑ. Στις προτιμήσεις των εφήβων-μαθητών ακολουθούν το χάπι “ecstasy”,οι μεθαμφεταμίνες (σπιντ, crystal, ice), τα στεροειδή για αύξηση της μυϊκής μάζας, χωρίς ιατρική συνταγή, και η ηρωίνη, με 5.8%, 4.4%, 3.9%, και 2.3% χρήση, αντίστοιχα.

Σεξουαλική Δραστηριότητα 

Περίπου 1 στους 2 μαθητές (47.8%)είχαν σεξουαλική δραστηριότητα μέχρι την ηλικία των 16 ετών (49.8% αγόρια, 45.9% κορίτσια) στις ΗΠΑ. Η επίπτωση ήταν μεγαλύτερη όσο μεγαλύτερη η βαθμίδα/τάξη των μαθητών, ενώ σε εθνικό επίπεδο το 7.1% των μαθητών δήλωσαν ότι είχαν την πρώτη τους ολοκληρωμένη σεξουαλική επαφή πριν την ηλικία των 13 ετών (10.1% αγόρια, 4.0% κορίτσια).

Ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη-έκτρωση

Σε παγκόσμιο επίπεδο, μεγαλύτερη θνητότητα (60/100 000 γυναίκες) από σχετικά με την έκτρωση αίτια παρατηρούνται στις χώρες στις οποίες η έκτρωση θεωρείται παράνομη πράξη, ενώ αντίθετα σε χώρες όπου νομιμοποιείται η έκτρωση, όπως οι ΗΠΑ και η Κούβα η αντίστοιχη θνητότητα κυμαίνεται από 0.6 έως 1.0 ανά 100 000 γυναίκες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Νοτίου Αφρικής, όπου παρατηρήθηκε κατά 90% μείωση στην μητρική θνητότητα σε νεαρές ηλικίες μετά την νομιμοποίηση της πρακτικής της έκτρωσης στην χώρα αυτή.

Διατροφικές Διαταραχές

Σύμφωνα με πρόσφατα βιβλιογραφικά δεδομένα, η επίπτωση της ψυχογενούς ανορεξίας στην εφηβικής ηλικία κυμαίνεται 0.37-1.3%, ωστόσο ενδεχομένως τα ποσοστά να είναι υψηλότερα λόγω του ότι πολλές διατροφικές παρεκκλίσεις εμπίπτουν στην κατηγορία των άτυπων μορφών ή EDNOS (EatingDisordersNotOtherwiseSpecified), που σημαίνει ότι δεν πληρούν όλα τα κριτήρια κατά DSM-IV για ψυχογενή ανορεξία ή βουλιμία. Το 40% των ασθενών με ψυχογενή ανορεξία αφορούν σε ηλικίες 15-19 ετών, και η αναλογία κορίτσια: αγόρια είναι 10: 1. Αν και θεωρείται από την κοινή γνώμη ως «ασθένεια του δυτικού κόσμου, και του χώρου της μόδας», αναφέρονται πολλές περιπτώσεις και σε αναπτυσσόμενες χώρες, της Ασίας και της Αφρικής. Επιδημιολογικά, οι περισσότερες ασθενείς ανήκουν στην λευκή (καυκάσια) φυλή, και προέρχονται από οικογένειες υψηλού κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου.

Υπάρχουν τρεις μεγάλες προοπτικές μελέτες που αναφέρουν στοιχεία για την πρόγνωση της νόσου. Η πρώτη, αναφέρει ότι μετά από 6 έτη παρακολούθησης ίαση έχει το 55.4%, αποτυχία θεραπείας στο 26.8%, ενώ η θνητότητα 6.7% από αίτια σχετικά με την νόσο. Αξιοσημείωτο είναι ότι σε ποσοστό 23.9% των ασθενών η αμηνόρροια παραμένει. Σύμφωνα με την δεύτερη, μετά από 21 έτη παρακολούθησης ίαση παρατηρήθηκε στο 50.6%, υποτροπή στο 20.6%, αποτυχία θεραπείας στο 26%, ενώ η θνητότητα από αίτια σχετικά με την πάθηση ήταν 15.6%. Τέλος, η τρίτη προέρχεται από την ομάδα των Fichter και συνεργατών, που παρατήρησαν μετά από 12 έτη παρακολούθησης ποσοστό ίασης 49.4%,ενώ σε 24% των ασθενών παρέμεινε το σύμπτωμα της αμηνόρροιας. Στην ίδια μελέτη, η αναφερόμενη επίπτωση των διατροφικών διαταραχών στον υπό μελέτη πληθυσμό ήταν 18.98% ψυχογενής ανορεξία, 9% ψυχογενής βουλιμία, και 15.7% άτυπες μορφές (EDNOS)Παράγοντες που συμβάλλουν σε καλύτερη πρόγνωση φαίνεται ότι είναι η εφηβική ηλικία, η καλή σχέση γονιού-εφήβου, η μικρή διάρκεια της νόσου, ο περιοριστικός τύπος της ψυχογενούς ανορεξίας συγκριτικά με τον βουλιμικό τύπο της νόσου, και το αρνητικό για διατροφική διαταραχή ατομικό ιστορικό του ασθενούς.

Tattooing & Piercing

Τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί ο αριθμός των εφήβων που κάνουν τατουάζ ή/και τοποθετούν σκουλαρίκι σε κάποιο σημείο του σώματός τους (piercing). Αν και η συνηθέστερη πρακτική είναι το piercing στον ωτικό λοβό, δεν είναι σπάνια η εντόπιση και στο ωτικό τραγό, το ρινικό πτερύγιο, τους οφρύες, την γλώσσα, τα χείλη, τη θηλή του μαστού, τον ομφαλό, αλλά και τα έξω γεννητικά όργανα. Ανάλογα με την εντόπιση διαφέρει και ο χρόνος επούλωσης, πληροφορία η οποία θα πρέπει να γνωστοποιείται στον έφηβο προκειμένου να είναι προετοιμασμένος και να εφαρμόζει κατάλληλη αντισηπτική περιποίηση. Για παράδειγμα, ο ωτικός λοβός έχει περίπου 6 εβδομάδες χρόνο επούλωσης, ενώ η γλώσσα και τα χείλη έναν και δύο-τρεις μήνες, αντίστοιχα. Το σημείο του ομφαλού έχει βραδύ χρόνο επούλωσης, που φτάνει τους 6-9 μήνες, με αυξημένη πιθανότητα επιπλοκών καθώς είναι το συνηθέστερο σημείο του σώματος στο οποίο ο έφηβος εφαρμόζει μόνος του piercing. Πρόσφατη έρευνα σε μαθητές Λυκείου των ΗΠΑ το 2001 και το 2006, διαπίστωσε ότι 51% έκαναν piercing και 23% είχαν τατουάζ, ποσοστά που παρέμειναν σταθερά και 5 έτη αργότερα όταν πραγματοποιήθηκε επαναληπτική έρευνα στον ίδιο μαθητικό πληθυσμό, εκ των οποίων 19% εμφάνισαν ιατρικές επιπλοκές, όπως έντονη αιμορραγία, τοπικό τραυματισμό/λύση συνέχειας του δέρματος/χηλοειδές, και βακτηριακή λοίμωξη από Staphylococcus aureus, στρεπτόκοκκο της ομάδας A, και είδη Pseudomonas.

Αξιοσημείωτο είναι ότι οι πρακτικές του τατουάζ και του piercing στην εφηβεία συνδυάζονται συχνά με άλλες συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. Όπως φάνηκε από την μελέτη των Carroll και συνεργατών, οι έφηβοι που είχαν έστω και ένα τατουάζ/piercing είχαν σημαντικά μεγαλύτερο κίνδυνο να έχουν εμπλακεί σε κατάχρηση ουσιών, σεξουαλική δραστηριότητα, διαταραχή πρόσληψης τροφής, και απόπειρα αυτοκτονίας, σε σχέση με τους συνομιλήκους τους. Η πιθανότητα αυτή, μάλιστα, ήταν μεγαλύτερη όσο μικρότερη ήταν η ηλικία στην οποία ο έφηβος είχε «αποκτήσει» το τατουάζ/piercing, ενώ η πιθανότητα ένας έφηβος να κάνει χρήση «σκληρών» ναρκωτικών (κοκαΐνη, ηρωίνη, μεθαμφεταμίνη, ecstasy) αυξανόταν όσο περισσότερα ήταν τα piercing στο σώμα του. Τέλος, από την παραπάνω μελέτη φάνηκε ότι η άσκηση βίας σχετίζεται θετικά με την παρουσία τατουάζ για τους άρρενες εφήβους και με την παρουσία piercing για τις θήλεις εφήβους.

Αυτοτραυματισμός- «cutting»

Το «cutting» είναι ο εκούσιος αυτοτραυματισμός μερών του σώματος με αιχμηρά αντικείμενα. Συνήθως επιλέγεται η εσωτερική πλευρά των καρπών ή άλλα μέρη του σώματος, τα οποία δεν είναι εύκολα σε κοινή θέα. Το «cutting» για τον/την έφηβο/η αποσκοπεί στην αποφόρτιση αρνητικών συναισθημάτων από καταστάσεις τις οποίες βιώνουν, όπως πίεση, άγχος, απόρριψη ή στην αποφόρτιση μιας εμμονής ή τον αντιπερισπασμό του συναισθηματικού πόνου προκαλώντας σωματικό πόνο. Μοιάζει δηλαδή, ευκολότερο για τα άτομα αυτά να ανακουφίσουν τον εσωτερικό πόνο προκαλώντας έναν εντονότερο εξωτερικό-σωματικό πόνο.

Πρόσφατη έρευνα στη Βρετανία σε 6000 μαθητές (15-16 ετών) επισημαίνει ότι περισσότεροι από 1 στους 10 εφήβους παρουσιάζουν συμπεριφορές αυτοτραυματισμού με πρόθεση. 10.3% των εφήβων έχουν επιχειρήσει να αυτοτραυματιστούν και στους εφήβους αυτούς το «cutting» υπερισχύει σε ποσοστό 64%. Τα κορίτσια φαίνεται στις έρευνες ότι έχουν 4 φορές περισσότερες πιθανότητες για «cutting» σε σύγκριση με τα αγόρια.

Οι συμπεριφορές αυτές αξίζουν την ιδιαίτερη προσοχή μας, καθώς δεν είναι απλά μια προσπάθεια των εφήβων να τραβήξουν την προσοχή ή να τρομάξουν κάποιον. Συχνά, συνυπάρχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, αγχώδης διαταραχή ή κατάθλιψη.

Η ψυχοθεραπεία βοηθάει στην περίπτωση του «cutting» τον/την έφηβο να επεξεργαστεί και να αποδεχθεί τα συναισθήματά του/της θετικά και αρνητικά, ώστε να είναι σε θέση να τα διαχειριστεί καλύτερα. Ο/Η έφηβος/η αισθάνονται ότι δεν είναι μόνοι, κάποιος μπορεί να τον/την καταλάβει και να τον/την υποστηρίξει.

Η έκφραση των συναισθημάτων την κρίσιμη στιγμή με τη ζωγραφική, το γράψιμο κειμένων, ποιημάτων ή ημερολογίου, η έντονη άσκηση/ τρέξιμο, ο χορός, η φροντίδα ενός κατοικίδιου βοηθούν πολύ στην αποφόρτιση τους. Επίσης, άλλες τεχνικές είναι το τρίψιμο μιας γόμας στο σημείο του σώματος που επιχειρείται να τραυματιστεί ή ο στιγματισμός του με ένα κόκκινο στυλό.

Αυτοκτονικότητα

Σε παγκόσμιο επίπεδο οι αυτοκτονίες αποτελούν 5ηαιτία θανάτου σε νεαρούς ανθρώπους (10-24 ετών), ενώ σε πολλές χώρες της Ευρώπης και της Β.Αμερικής κατατάσσονται ως 2η ή 3η αιτία θανάτου, και στην Κίνα και την Ινδία ως 1η αιτία θανάτου στην ηλικιακή αυτή υποομάδα.Οι αυτοκτονίες αποτελούν την τρίτη αιτία θανάτου στις ΗΠΑ στην ηλικιακή ομάδα των 15-24 ετών. Περίπου 2 εκατομμύρια έφηβοι κάθε χρόνο επιχειρούν απόπειρα αυτοκτονίας στις ΗΠΑ, ενώ 19% αναφέρουν αυτοκτονικό ιδεασμό εντός του προηγούμενου έτους(1 στα 4 κορίτσια, 1 στα 7 αγόρια).

Αναδρομικές μελέτες σε εφήβους έδειξαν ότι >90% των αυτοχείρων έπασχαν από κάποια ψυχική διαταραχή την στιγμή του θανάτου, περίπου το 1/3 είχαν κάνει κι άλλες απόπειρες αυτοκτονίας στο παρελθόν, ενώ οι μισοί έφηβοι έπασχαν επί 2 τουλάχιστον έτη από ψυχιατρικές παθήσεις, όπως καταθλιπτική διαταραχή, χρήση ουσιών, και διαταραχές διασπαστικής συμπεριφοράς [Εναντιωματική Προκλητική Διαταραχή (ODD) και Διαταραχή Διαγωγής (CD)]

Έφηβοι με ψύχωση ή οριακή διαταραχή προσωπικότητας αποτελούν επίσης ομάδα «υψηλού κινδύνου» για αυτοκτονικότητα, ενώ άλλοι παράγοντες κινδύνου φαίνεται ότι είναι η χρήση ουσιών, το οικογενειακό ιστορικό ψυχιατρικών παθήσεων, το ιστορικό φυσικής ή σεξουαλικής κακοποίησης του εφήβου, καθώς και η ομοφυλοφιλία.

Από τους σημαντικότερους παράγοντες κινδύνου φαίνεται ότι είναι το ψυχιατρικό ιστορικό της παιδικής ηλικίας. Μελέτη ακολουθίας (cohort study) στην Φινλανδία, έδειξε ότι η ψυχοπαθολογία στην ηλικία των 8 ετών ήταν ισχυρός προγνωστικός δείκτης για επιτυχή απόπειρα αυτοκτονίας μέχρι την ηλικία των 24 ετών στα αγόρια, αν και δεν βρέθηκε το ίδιο για τα κορίτσια

Αν και οι παράγοντες κινδύνου για αυτοκτονικότητα δεν διαφέρουν ανάλογα με το φύλο, συναντώνται με διαφορετική συχνότητα σε κορίτσια και αγόρια. Στα κορίτσια ο κυριότερος παράγοντας είναι η μείζονα κατάθλιψη, η οποία αυξάνει κατά 12 φορές τον κίνδυνο για αυτοκτονικότηταΕπιπλέον, το ιστορικό σωματικής ή σεξουαλικής κακοποίησης αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο αυτοκτονίας, ανεξάρτητα από την συνύπαρξη και άλλων παραγόντων κινδύνου. Από την άλλη, στα αγόρια το ιστορικό προηγούμενης απόπειρας αυτοκτονίας αυξάνει τον κίνδυνο για αυτοκτονικότητα κατά 30 φορές. Είναι, ακόμη, γνωστό ότι τα κορίτσια αποπειρώνται να αυτοκτονήσουν πιο συχνά από τα αγόρια, όμως η προσπάθεια είναι επιτυχής στα αγόρια σε μεγαλύτερο βαθμό από τα κορίτσια.

Άλλοι παράγοντες κινδύνου φαίνεται ότι είναι η έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ γονέων και εφήβων, η αλλαγή κατοικίας, η μειωμένη γονεϊκή επιτήρηση στο σπίτι, το θετικό οικογενειακό ιστορικό ψυχιατρικών διαταραχών, αυτοκτονικότητας και χρήσης ουσιών, χωρίς όμως να έχει διευκρινιστεί εάν η αυξημένη αυτοκτονικότητα του εφήβου σε αυτήν την περίπτωση οφείλεται σε γενετικούς ή περιβαλλοντικούς λόγους, ή και στα δύο.

Σε κάθε περίπτωση απόπειρας αυτοκτονίας εφήβου το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό θα πρέπει να είναι κατάλληλα εκπαιδευμένο στην προσέγγιση του ασθενούς, στην λεπτομερή λήψη ιστορικού (βλ. πίνακα 26.1) και στην φυσική εξέταση. (βλ. πίνακα 26.2) Συνήθως, δεν απαιτείται διενέργεια ειδικών εργαστηριακών εξετάσεων, παρά μόνο σε περίπτωση υποψία λήψης χαπιών ακεταμινοφένης ή ασπιρίνης κλπ. Τοξικολογική εξέταση ούρων σε περίπτωση υποψία χρήσης ουσιών και τεστ κυήσεως (κορίτσια) να γίνονται αναλόγως με τους παράγοντες κινδύνου που συγκεντρώνει ο έφηβος.

Προφίλ εφήβων με συμπεριφορά υψηλού κινδύνου

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει πρόσφατη έρευνα που σκιαγραφεί το προφίλ εφήβων που αναπτύσσουν ή δεν αναπτύσσουν συμπεριφορά υψηλού κινδύνου. Η ομάδα των Hair και συνεργατών κατένειμε αντιπροσωπευτικό δείγμα εφήβων σε τέσσερις ομάδες «κινδύνου» ανάλογα με τις συμπεριφορές υψηλού κινδύνου που είχαν αναπτύξει, προκειμένου να μελετήσει δημογραφικά, κοινωνικά και άλλα χαρακτηριστικά σε καθεμία από αυτές.

Στην ομάδα «χαμηλού κινδύνου» ανήκαν έφηβοι με μεγαλύτερη πιθανότητα να ζουν και με τους δύο γονείς τους, να έχουν καλή σχολική επίδοση, και να ανήκουν σε οικογένεια υψηλού κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου, ενώ στην ομάδα «υψηλού κινδύνου» οι έφηβοι ήταν με μεγαλύτερη πιθανότητα άρρενες, λευκής φυλής, ζούσαν σε μονογονεϊκές οικογένειες ή είχαν έναν θετό γονιό, είχαν αυξημένη πιθανότητα θετικού ιστορικού ψυχικών διαταραχών στο παρελθόν, είχαν με μεγαλύτερη πιθανότητα κακές ακαδημαϊκές επιδόσεις, ενώ οι περισσότεροι είχαν συνομιλήκους που είχαν επίσης αναπτύξει συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. Σε σχέση με τους εφήβους της ομάδας «χαμηλού κινδύνου», οι έφηβοι που ανήκαν στην ομάδα «πρώτου βαθμού μετρίου κινδύνου» (χρήση αλκοόλ/ σεξουαλική δραστηριότητα χωρίς προστασία) είχαν μεγαλύτερη πιθανότητα να είναι άρρενες, να ζουν σε οικογένειες υψηλού εισοδήματος, και να έχουν συνομιλήκους που αναπτύσσουν συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. Επιπλέον, σε σχέση με την ομάδα «χαμηλού κινδύνου» οι έφηβοι της ομάδας «δευτέρου βαθμού μετρίου κινδύνου» (κάπνισμα/ σεξουαλική δραστηριότητα χωρίς προστασία/ απουσία φυσικής δραστηριότητας) ήταν σε μεγαλύτερο βαθμό κορίτσια, που ζούσαν με θετό γονιό, και είχαν φτωχή ακαδημαϊκή επίδοση.

Η παραπάνω μελέτη δείχνει ότι οι οικονομικά εύρωστες οικογένειες και το βελτιωμένο επίπεδο της κοινωνίας στην οποία διαμένει ένας έφηβος μπορεί να δρα προστατευτικά από τον κίνδυνο (περίπτωση ομάδας «χαμηλού κινδύνου») αλλά και ως παράγοντας κινδύνου (περίπτωση ομάδας «πρώτου βαθμού μετρίου κινδύνου»).

Το συμπέρασμα αυτό επαναλαμβάνει την σημασία της εξατομικευμένης προσέγγισης του εφήβου κατά την άσκηση της εφηβικής ιατρικής, αλλά και την αξία της κατανόησης των ατομικών, οικογενειακών και κοινωνικών καταβολών του εφήβου στην επίτευξη πρώιμης παρέμβασης ή και πρόληψης των συμπεριφορών υψηλού κινδύνου στην εφηβεία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Blum RW: Young people: not as healthy as they seem, Lancet 2009; 374: 853-54.
2. YRBSS:Morbidity and Mortality Weekly Report: June 6, 2008 / Vol. 57 / No. SS-4, Centers for Disease and Control (CDC)
3. ESPAD. The 2007 ESPAD Report. Substance Use Among Students in 35 European Countries.
4. Fichter M, Quadflieg N. Six-year course and outcome of anorexia nervosa. International Journal of Eating disorders 1999 Dec;26(4):359-85
5. Zipfel S, Löwe B, Reas DL, Deter HC, Herzog W.Lancet. 2000 Feb 26;355(9205):721-2. Long-term prognosis in anorexia nervosa: lessons from a 21-year follow-up study.
6. Fichter M, Quadflieg N., Hedlund S Twelve-year course and outcome predictors of anorexia nervosa. International Journal of Eating disorders 2006 Mar;39(2):87-100.
7. Carroll ST, Riffenburgh RH, Roberts TA, Myhre EB, Tattos and Body Piercings as indicators of adolescent risk-taking behaviors. Pediatrics 2002;109:1021-27.
8. Wasserman D, Cheng Q, Giang G. Global suicide rates among young people aged 15–19. World Psychiatry 2005; 4:114–20.
9. Shaffer D, Pfeffer C. Practice parameter for the assessment and treatment of children and adolescents with suicidal behavior. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2001;40(Suppl):7.
10. USPublicHealthService. Depression and suicide in children and adolescents: mental health: a report of the surgeon general. Availableat: http://www.surgeongeneral.gov/library/mentalhealth/chapter3/sec5.html
11. Hair EC, Park J, Ling TJ, Moore KARisky Behaviors in Late Adolescence: Co-occurrence, Predictors,and Consequences Journal of Adolescent Health 45 (2009) 253–261

1) Ένα 15χρονο κορίτσι στην Κρήτη πέθανε ανήμερα του Πάσχα από υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ…

Aυτή η είδηση προκαλεί αγανάκτηση και θλίψη, αφού πρόκειται για την απώλεια ενός νέου και υγιούς ανθρώπου. Πρόκειται ωστόσο για ένα σενάριο που συμβαίνει στην εφηβεία. Ας λάβουμε υπόψη ότι οι κύριες αιτίες θανάτου κατά τη συγκεκριμένη ηλικία δεν σχετίζονται με νοσήματα, αλλά με συμπεριφορές υψηλού κινδύνου και οφείλονται κατά κύριο λόγο σε ατυχήματα.

2) Τα Ελληνόπουλα γίνονται «γερά ποτήρια» από μικρά;

Σύμφωνα με τηνΠανευρωπαική έρευνα ESPAD, η οποία στην Ελλάδα παραγματοποιείται από τοΕΠΙΨΥ-Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (Υπεύθυνη Έρευνας: Καθηγήτρια Άννα Κοκκέβη), παρατηρείταισημαντική αύξηση διαχρονικά των παιδιών που ξεκινούν τη χρήση αλκοόλ σε μικρή ηλικία (<13 ετών).Τα ποσοστά των παιδιών που μέθυσαν για πρώτη φορά σε ηλικία <13 ετών (πρώϊμη μέθη) είναι 9% για τα αγόρια και 5% για τα κορίτσια- τα οποία ωστόσο είναι από τα χαμηλότερα σε σχέση με τις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες.

3) Πόσο χρονών ξεκινούν να πίνουν;

Aπό την εμπειρία μας στη Μονάδα Εφηβικής Υγείας, αλλά και βασιζόμενοι σε στοιχεία ερευνών στην Ελλάδα(Τσουμάκας K, Μίχα Π, Ζερβουδάκη Α)προκύπτει ότι τα Ελληνόπουλα ξεκινούν να πίνουν αλκοόλ γύρω στην ηλικία των 12 ετών. Γενικά, η χρήση και η κατάχρηση αλκοόλ στην εφηβεία εξακολουθεί να αποτελεί πρόβλημα στην Ευρώπη, αλλά και στην Ελλάδα. Σύμφωνα με την ESPAD, η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ στον εφηβικό πληθυσμό παρουσιάζει αυξητική τάση από το 1998 έως το 2007 (ποσοστά 11.7% και 14.8% αντίστοιχα). Ενώ στους μαθητές στην Ευρώπη η μπύρα αποτελεί το κυρίαρχο ποτό, στην Ελλάδα πρώτα σε προτίμηση (24.8%) έρχονται τα ποτά με υψηλή περιεκτικότητα σε αλκοόλ (ουίσκι, βότκα). Σημαντική είναι ακόμη η πληροφορία ότι το αλκοόλ είναι η πρώτη εξαρτησιογόνος ουσία που δοκιμάζουν οι έφηβοι (μέσος όρος ηλικίας : 13.2 έτη).

4) Γιατί;

Το αλκοόλ μπορεί να προσφερθεί για πρώτη φορά σε μια οικογενειακή γιορτή ή και από φίλους. Oι έφηβοι πίνουν συνήθως το Σαββατοκύριακο, στα πάρτι με φίλους, σε μικρές ή μεγάλες ομάδες φίλων ή στο σπίτι φίλου όταν λείπουν οι γονείς του. Η χρήση και κατάχρηση αλκοόλ στην εφηβεία είναι φαινόμενο πολυπαραγοντικό. Εξαρτάται από γενετικούς παράγοντες και την κληρονομικότητα, την ευαλωτότητα της προσωπικότητας, την οικογένεια και τη λειτουργικότητά της, ενώ σημαντικό ρόλο στην εφηβεία παίζει και η πίεση από τους συνομηλίκους (peer pressure).

5) Η κατάσταση στο σπίτι μπορεί να οδηγήσει ένα παιδί στο αλκοόλ;

Όταν στην οικογένεια υπάρχει κάποιος γονιός που πίνει ή όταν υπάρχουν οικονομικά, προσωπικά ή επικοινωνιακά προβλήματα, ενδεχομένως οι παράγοντες αυτοί να οδηγήσουν τον έφηβο στη χρήση αλκοόλ.

6) Η εφηβεία;

Η εφηβεία αποτελεί από μόνη της μία περίοδο επαναστατικότητας, πειραματισμού και σημαντικής επιρροής από τους συνομηλίκους. Οι έφηβοι αρέσκονται να ακολουθούν «μόδες», να αποδεικνύουν στους συνομηλίκους τους ότι είναι θαραλλέοι, τολμηροί και να υιοθετούν συμπεριφορές ενηλίκων. Οι έφηβοι είναι ευάλωτοι στις υπερβολές και συχνά τους είναι δύσκολο να αυτοοριοθετούνται με αποτέλεσμα να φτάνουν σε ακραίες συμπεριφορές που συμπεριλαμβάνουν και τη χρήση και κατάχρηση αλκοολούχων ποτών. Επιπλέον, η χρήση αλκοόλ μπορεί να μειώσει το άγχος τους, να τους διευκολύνει κοινωνικά και να τους βοηθήσει να λειτουργήσουν σεξουαλικά. Ας μην ξεχνάμε ότι η χρήση αλκοόλ είναι καθόλα νόμιμη και συχνά παρουσιάζεται από τα ΜΜΕ με πολύ γοητευτικό τρόπο, χωρίς να αναφέρονται ή να τονίζονται οι αρνητικές συνέπειες της κατάχρησης.

7) Στην υπόλοιπη Ευρώπη, το αλκοόλ γίνεται από νωρίς συνήθεια;

Στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες σημειώνεται τάση μείωσης της ηλικίας έναρξης της χρήσης αλκοόλ (<13 ετών). Οι έφηβοι στη χώρα μας αν και αναφέρουν εβδομαδιαία χρήση αλκοόλ σε ποσοστά μεγαλύτερα των άλλων χωρών, εντούτοις η μέθη είναι σημαντικά πιο περιορισμένη στη χώρα μας.

8) Ποιες χώρες κατέχουν την πρωτιά;

Χώρες στις οποίες πολλοί μαθητές ανέφεραν σημαντικά προβλήματα με την κατανάλωση αλκοόλ ήταν η Βουλγαρία, η νήσος Μαν, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Λεττονία, η Αυστρία, η Δανία, ενώ τη χαμηλότερη μέση κατανάλωση είχαν η Αρμενία και η Κύπρος.

9) Στη Μεγάλη Βρετανία περισσότερα από 10.000 παιδιά καταλήγουν ετησίωςστο νοσοκομείο εξαιτίας του ποτού. Θα φτάσουμε σε τέτοιους ακραίους αριθμούς;

Το πρώτο αίτιο θνησιμότητας στους εφήβους στις μέρες μας είναι οι ακούσιες κακώσεις και πιο συγκεκριμένα τα τροχαία ατυχήματα που συνδέονται στενά με τη χρήση αλκοόλ. Στην Ελλάδα ωστόσο υπάρχει ακόμη ισχυρός ο θεσμός της οικογένειας και ο συναισθηματικός δεσμός των παιδιών με την οικογένεια που στηρίζει τα παιδιά έως την ενηλικίωσή τους. Αυτός ο δεσμός είναι και αυτός που επιτρέπει την εφαρμογή ορίων και την προστασία των παιδιών στην Ελλάδα σε σύγκριση με άλλες Ευρωπαϊκές χώρες. Ωστόσο, και στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια παρατηρείται κρίση στους θεσμούς και αυτό καθρεφτίζεται στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι νέοι- τα οποία συνεχώς αυξάνονται.

10) Ποιο ποτό δοκιμάζουν συνήθως πρώτα;

Συνήθως οι έφηβοι ξεκινούν με τα συσκευασμένα αλκοολούχα αναψυκτικά και ακολουθούν τα ποτά με υψηλή περιεκτικότητα σε αλκοόλη (βότκα, ουϊσκυ), η μπύρα και το κρασί.

11) Πώς πρέπει να αντιδράσουν οι οικογένειες;

Το κλειδί για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της κατάστασης έγκειται στη σωστή ενημέρωση των γονέων, οι οποίοι κατακλύζονται από αντιφατικές πληροφορίες σχετικά με την επικινδυνότητα της χρήσης ουσιών από τους νέους. Οι ίδιοι οι γονείς θα πρέπει να γνωρίζουν ότι η δική τους στάση απέναντι στο αλκοόλ αποτελεί πρότυπο για τη συμπεριφορά που θα αναπτύξει ο/η έφηβος/η. Καλό είναι να αποφεύγονται τακτικές εκφοβισμού, να ενθαρρύνεται ο αυτοσεβασμός του εφήβου και να αποθαρρύνονται οι συμπεριφορές χρήσης αλκοόλ επισημαίνοντας στον/ην έφηβο τις συνέπειες που θα τον/ην οδηγήσουν σε καταστάσεις αμηχανίας ή ντροπής.

12) Το κράτος;

Όπως τα περισσότερα θέματα στην εφηβεία, έτσι και η αντιμετώπιση της κατάχρησης του αλκοόλ εστιάζεται στη σωστή εκπαίδευση και παιδεία που θα λάβουν τα παιδιά και οι έφηβοι από την οικογένεια, το σχολείο, τα ΜΜΕ και την πολιτεία.

13) Θα βοηθούσαν οι αυστηρότεροι έλεγχοι στα νυχτερινά μαγαζιά;

Μέτρα απαγόρευσης ή τιμωρητικά μπορεί να έχουν κάποιο προσωρινό αποτέλεσμα, ωστόσο το κλειδί είναι η παιδεία. Οι γονείς είναι σημαντικό να καλύπτουν συναισθηματικά τα παιδιά και παράλληλα να εφαρμόζουν όρια και να ενημερώνουν. Το παράδειγμα που δίνουν οι ίδιοι έχει πολύ μεγάλη δύναμη. Στο σχολείο μεγάλη αποτελεσματικότητα έχουν οι εργασίες στις οποίες οι έφηβοι συμμετέχουν ενεργά και ενημερώνουν συνομηλίκους (peer education). Σημαντικά είναι ο έλεγχος της διαφήμισης, η ενημέρωση από τα ΜΜΕ και η δημιουργία εκπομπών για νέους. Έλεγχος στα κέντρα διασκέδασης και στα σημεία αγοράς των ποτών μπορεί να συμβάλλει στο να μην είναι προσιτά τα ποτά στις ευαίσθητες ηλικίες.

14) Το αλκοόλ δεν είναι η μόνη κατάχρηση που κάνουν οι έφηβοι…

Όπως προαναφέρθηκε, οι έφηβοι λόγω των αναπτυξιακών τους χαρακτηριστικών αλλά και των επιδράσεων του σύγχρονου κοινωνικού περιβάλλοντος αποτελούν μία ηλικιακή ομάδα ευαίσθητη στις εξαρτήσεις και τις υπερβολές. Έτσι παρατηρούνται συμπεριφορές κατάχρησης από άλλες ουσίες (καπνός, μαριχουάνα κ.α.), αλλά και στο διαδίκτυο.

15) Συνεχίζει να θεωρείται εφηβική «μόδα» το κάπνισμα;

Το κάπνισμα συνεχίζει να είναι δημοφιλές στους εφήβους, και το ποσοστό των εφήβων που καπνίζουν παραμένει σχετικά σταθερό διαχρονικά. Συγκεκριμένα, 22.7% των εφήβων έχουν δοκιμάσει το τσιγάρο έως την ηλικία των 15 ετών και 12.4% αναφέρουν καθημερινό κάπνισμα. Δεν παρατηρούνται πλέον διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα (έρευνα ESPAD).

16) Πότε δοκιμάζουν για πρώτη φορά ναρκωτικές ουσίες;

Η δημοφιλέστερη παράνομη ουσία με την οποία συνήθως ξεκινούν οι έφηβοι είναι η μαριχουάνα (5.9% των αγοριών και 1.9% των κοριτσιών ηλικίας 15 ετών αναφέρουν χρήση ή δοκιμή). Εμπειρία με έκσταση αναφέρειτο 1.4% των εφήβων 15 ετών (έρευνα ESPAD).

17) Πρώτη φορά και εθισμός: Απέχουν πολύ;

Μετά την πρώτη δοκιμή εξαρτησιογόνου ουσίας, ο έφηβος κινδυνεύει από επανάληψη της χρήσης και σταδιακά την κατάσταση εξάρτησης. Το πότε και εάν θα φτάσει στην εξάρτηση εξατομικεύεται και εξαρτάται από όλους τους παράγοντες που προαναφέρθηκαν και για το αλκοόλ: την ευαλωτότητα της προσωπικότητας, την οικογένεια, το φιλικό και κοινωνικό περιβάλλον, καθώς βέβαια και το είδος του εξαρτησιογόνου παράγοντα.

18) Ποια είναι τα στατιστικά στοιχεία;

Αν και δεν υπάρχουν ασφαλή στατιστικά δεδομένα για το πόσοι έφηβοι θα εξαρτηθούν μετά από τη δοκιμή εξαρτησιογόνου ουσίας, αυτό που αποτελεί «χρυσό κανόνα» είναι να έχει ο έφηβος τις αντιστάσεις και την εκπαίδευση-παιδεία να βάζει όρια στη χρήση, να επικοινωνεί όταν αισθάνεται ότι έχει βιώσει κάτι επικίνδυνο ή υπερβολικό και σε ορισμένες περιπτώσεις (παράνομες ουσίες-ναρκωτικά) να αποφύγει αυτή την «πρώτη φορά», αφού θέτει τον εαυτό του σε κίνδυνο και η πλειονότητα των εξαρτημένων ατόμων αναφέρουν ότι ξεκίνησαν από μία «αθώα» δοκιμή.

19) Οι έφηβοι στη χώρα μας φαίνεται πως δε γνωρίζουν πολλά για την αντισύλληψη;

Μια ακόμα συμπεριφορά υψηλού κινδύνου στους εφήβους είναι η σεξουαλική δραστηριότητα χωρίς τη χρήση κατάλληλης προστασίας (προφυλακτικού). Σε πρόσφατη έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Υγείας της Β’ Παιδιατρικής Κλινικής του Νοσοκομείου Παίδων «Π. & Α. Κυριακού» διαπιστώθηκε ότι το 16.2% των εφήβων έχει ολοκληρωμένες διεισδυτικές σεξουαλικές επαφές σε ηλικία 15 ετών, ενώ επιπλέον 19.5% των εφήβων δηλώνει κάποιου είδους σεξουαλική εμπειρία εκτός της διεισδυτικής επαφής. Από τους σεξουαλικά δραστήριους εφήβους μόνο το 31% χρησιμοποιεί το προφυλακτικό με το σωστό τρόπο (σε κάθε σεξουαλική επαφή και σε όλη τη διάρκεια της επαφής).

20) Είναι οι έφηβοι εθισμένοι στο διαδίκτυο;

Περισσότεροι από 120 έφηβοι έχουν προσέλθει στη Μονάδα Εφηβικής Υγείας της Β’ Παιδιατρικής Κλινικής του Νοσοκομείου Παίδων «Π. & Α. Κυριακού»με αίτημα την αντιμετώπιση της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου, ενώ το 2007 πραγματοποιήθηκε και η πρώτη έρευνα για τον καθορισμό της επίπτωσης της συμπεριφοράς διαδικτυακού εθισμού στο γενικό εφηβικό πληθυσμό. Σύμφωνα με τα τελευταία αποτελέσματα για το 2010, 2.4% των εφήβων παρουσιάζουν συμπεριφορές εξάρτησης και 19.1% οριακή χρήσηπου δυνητικά στο μέλλον μπορεί να οδηγήσει σε συμπεριφορά εξάρτησης. Τα αντίστοιχα ποσοστά το 2007 στην Αττική ήταν 1% και 12.8%.

Οι επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική υγεία των παιδιών είναι σημαντικές. Αρκετά παιδιά χρειάστηκαν νοσηλεία και μερικά χρειάστηκε να διακόψουν για κάποιο διάστημα την παρακολούθηση του σχολείου τους. Εφαρμόζεται πρόγραμμα παρέμβασης από ομάδα ειδικών (παιδίατρος, παιδοψυχίατρος, ψυχολόγος, διατροφολόγος και οικογενειακή σύμβουλος), προκειμένου να κατακτηθούν οι βασικοί στόχοι της επανάκτησης φυσιολογικού βάρους σώματος, της ποικιλίας στη διατροφή και της μη στέρησης απαραίτητων ουσιών, της λειτουργικότητας σε κοινωνικό επίπεδο και της βελτίωσης των σχέσεων μέσα στην οικογένεια, αλλά και της σχέσης του παιδιού με τον εαυτό του ενισχύοντας την αυτοεκτίμησή του και τα θετικά του χαρακτηριστικά. Τα αποτελέσματα είναι ικανοποιητικά για σημαντικό αριθμό παιδιών. Υπήρξε βέβαια και μικρός αριθμός περιπτώσεων που είτε δεν συνεργάστηκαν, είτε χρειάστηκαν παραπομπή σε κλειστό ψυχιατρικό πλαίσιο.

1.Τι είναι η ψυχογενής ανορεξία;

Η ανορεξία είναι ψυχική ασθένεια με σημαντικές επιπτώσεις στο σώμα (πρόκειται για «προδοσία» του σώματος από την ψυχή).

Κριτήρια για να τεθεί η διάγνωση είναι :

1. Η αδυναμία διατήρησηςτου βάρους σώματος (ΒΣ) μέσα στα φυσιολογικά όρια για το φύλο, το ύψος και την ηλικία (πολύ χαμηλότερο ΒΣ).
2. Ο υπερβολικός φόβος για την παχυσαρκία
3. Η διαταραχή της εικόνας σώματος (εντύπωση ότι το σώμα είναι παχουλό, παρά το πολύ χαμηλό ΒΣ)
4. Η αμηνόρροια (έλλειψη περιόδου)

Ορισμένες φορές μπορεί να συνυπάρχει καικαθαρτική συμπεριφοράμε ή χωρίς βουλιμικό στοιχείο (δηλαδή να προκαλούνται έμετοι ή/και να χρησιμοποιούνται φάρμακα για την επίτευξη απώλειας βάρους).

2.Ποιά είναι η συχνότητα της νόσου και ποιες ομάδες πληθυσμού αφορά ;

Η ανορεξία αφορά κυρίως τα έφηβα κορίτσια (δεκαπλάσια συχνότητα στα κορίτσια έναντι των αγοριών), παρουσιάζοντας δικόρυφη καμπύλη στα 14 και 18 χρόνια. Αφορά κυρίως την Καυκάσια φυλή, τα ανώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, τις πολύ καλές μαθήτριες και τις αθλήτριες και πρωταθλήτριες σε αθλήματα που απαιτούν παιδισμό στην εμφάνιση ή σε αυτά που το ΒΣ σχετίζεται με την επίδοση (μπαλέτο, ρυθμική γυμναστική, κολύμπι κ.α.).

Η επίπτωση πριν μερικά χρόνια ήταν περίπου 0.5-1%, ωστόσο το φαινόμενο φαίνεται πως αποκτά μεγαλύτερες διαστάσεις στην εποχή μας και αποτελεί σημαντικό θέμα υγείας, με μεγάλο προσωπικό και κοινωνικό κόστος. Η επίπτωση της ανορεξίας συνεχώς αυξάνεται και το φαινόμενο παρουσιάζεται σε μικρότερες ηλικίες (3% των περιπτώσεωναφορούν παιδιά <11 ετών), καθώς και σε ενήλικες γυναίκες. Αυξάνεται επίσης η επίπτωση στα αγόρια, στα κατώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα και σε άλλες φυλές.

3.Ποιες είναι οι αιτίες εμφάνισης της ψυχογενούς ανορεξίας;

Η αιτιολογία της διαταραχής είναι πολυπαραγοντική. Ο γενετικός παράγων είναι ισχυρός και προδιαθέτει σε «ευάλωτη» προσωπικότητα με άγχος, τελειομανία και εμμονές. Άτομα με μητέρα ή αδελφή που πάσχει από διατροφική διαταραχή έχουν 12 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα ανάπτυξης ανάλογης διαταραχής, συγκριτικά μεπληθυσμόμε αρνητικό οικογενειακό ιστορικό.

Σημαντικό ρόλο παίζει το οικογενειακό, όσο και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Από τη μελέτη των περιπτώσεων ανορεξίας που παρακολουθούνται αλλά και από τη Διεθνή Βιβλιογραφία προκύπτουν τα παρακάτω χαρακτηριστικά, που περιγράφουν τις περιπτώσεις. Συνήθως πρόκειταιγια :

1. Δυσλειτουργικές οικογένειες (με αυταρχισμό, αδυναμία επίλυσης κρίσεων, συγκρουσιακές σχέσεις ή αδιαφορία), 
2. Περιπτώσεις που η σχέση με τη μητέρα είναι προβληματική (πιεστική ή συναισθηματικά επίπεδη)
3. Παιδιά με τελειομανία, που το περιβάλλον τους έχει υπερβολικές απαιτήσεις από την σχολική ή αθλητική ή άλλη επίδοση και παραμελούνται οι συναισθηματικές ανάγκες
4. Περιπτώσεις που τα αδέλφια μπορεί να μονοπωλούν το ενδιαφέρον
5. Περιπτώσεις κακοποίησης
6. Περιπτώσεις με πολύ χαμηλή αυτοεκτίμηση, άτομα που έχουν δεχθεί απόρριψη ή επικριτικά σχόλια για την εμφάνισή τους στο παρελθόν (μπορεί να υπήρξαν υπέρβαρα ή παχύσαρκα)
7. Οικογένειες με ορθορεξία (εμμονή στις υγιεινές διατροφικές επιλογές, υπερβολική αυστηρότητα σε θέματα φαγητού, απαγορεύσεις ορισμένων τροφών κ.λπ)
8. Άτομα που παρουσιάζουν τη διαταραχή στο πλαίσιο χρήσης ναρκωτικών ουσιών 
9. Άτομα με σοβαρή ψυχική ασθένεια, όπου συνυπάρχει διατροφική διαταραχή 

Ο βομβαρδισμός των εφήβων από τα Μ.Μ.Ε. και η προβολή της εξωτερικής εμφάνισης ως βασική προϋπόθεση επιτυχίας και προσωπικής ευτυχίας οδηγούν σε διατροφικές υπερβολές. Σε αυτό συμβάλλει και το πρότυπο ομορφιάς της εποχής (υπερβολικά λεπτό σώμα). Η ταύτιση επαγγελμάτων όπως μοντέλα, ηθοποιοί,τραγουδιστές κ.λπ. με την «εύκολη και γρήγορη επιτυχία» οδηγούν τους εφήβους στην υιοθέτηση συμπεριφορών, προκειμένου να μιμηθούν τα αντίστοιχα πρότυπα.

4.Ποιες είναι οι επιπτώσεις της διαταραχής στον οργανισμό;

Η ψυχογενής ανορεξία έχει σημαντικές επιπτώσεις σε όλο το σώμα. Λόγω της μείωσης της προσφερόμενης ενέργειας, μειώνεται αντιρροπιστικά και ο μεταβολικός ρυθμός με αποτέλεσμα την καρδιακή δυσλειτουργία (βραδυαρρυθμία), τα περιφερικά οιδήματα και την υπόταση. Σταδιακά παρουσιάζεται δυσλειτουργία και άλλων οργάνων (π.χ. πεπτικού σωλήνα, ήπατος, νεφρών), καθώς και υποθαλαμικού τύπου αμηνόρροια στα κορίτσια. Η αμηνόρροια οδηγεί σε οστεοπενία και σταδιακά σε οστεοπόρωση, σε μια ηλικία καθοριστική για την κορυφαία οστική μάζα- γεγονός που επηρεάζει σημαντικά την μελλοντική υγεία του σκελετού. Υπάρχει άγχος, κατάθλιψη, ευερεθιστότητα και διαταραχές στη συγκέντρωση-απώλεια μνήμης.

Εάν συνυπάρχει καθαρτική συμπεριφορά μπορεί να υπάρχουν σημαντικές και επικίνδυνες για τη ζωή διαταραχές ύδατος-ηλεκτρολυτών.

Λόγω της γενικότερης οιστρογονικής ένδειας και της έλλειψης ιχνοστοιχείων-βιταμινών, το δέρμα χάνει τη σπαργή του και χαλαρώνει, αποκτά δε «βρώμικη» όψη με χνούδι, ενώ υπάρχει απώλεια τριχών από το τριχωτό της κεφαλής.

Η μείωσης της θυρεοειδικής λειτουργίας έχει ως αποτέλεσμα τη σημαντική υποθερμία και την επίταση της δυσκοιλιότητας (που παρουσιάζεται στα πλαίσια της υποθρεψίας και της διαταραχής της λειτουργίας του εντέρου).

Αρχικά τα εργαστηριακά ευρήματα είναι ελάχιστα και μπορεί να περιορίζονται στην πτώση των λευκών αιμοσφαιρίων του αίματος (αρχικό εύρημα), σε ήπια αναιμία-συνήθως σιδηροπενική αρχικά- και σε χαμηλές θυρεοειδικές ορμόνες. Σε επόμενα στάδια μπορεί να παρουσιαστούν αύξηση των τρανσαμινασών και υπολευκωματιναιμία, οιτρογονική ένδεια υποθαλαμικής αιτιολογίας κ.α. Η μέτρηση της οστικής πυκνότητας συνήθως αποκαλύπτει οστεοπενία ή/και οστεοπόρωση. Ωστόσο, είναι δυνατό να μην υπάρχουν σημαντικά εργαστηριακά ευρήματα έως και σε πολύ προχωρημένο στάδιο, και είναι πολύ σημαντική η καθοδήγηση από το ιστορικό και την κλινική εικόνα.

Η διαφοροδιάγνωση θα γίνει από νοσήματα που έχουν συμπτωματολογία οξείας απώλειας βάρους (υπερθυρεοειδισμός, σακχαρώδης διαβήτης, ιδιοπαθής φλεγμονώδης νόσος του εντέρου, κακοήθειες, παρασιτώσεις κ.α.), καθώς και από ψυχικά νοσήματα (κατάθλιψη, σχιζοφρένεια, νευρώσεις, διαταραχή προσωπικότητας) και χρήση ουσιών. Υπάρχουν καταστάσεις που συνδέονται με μεγαλύτερη επίπτωση εμφάνισης διατροφικών διαταραχών, υπάρχει δηλαδή «συν-νοσηρότητα» (π.χ. ινοκυστική νόσος, ιδιοπαθής φλεγμονώδης νόσος του εντέρου, χρήση ουσιών), και αυτό θα πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπόψη.

5.Ποια είναι η αντιμετώπιση της ψυχογενούς ανορεξίας; 

Η αντιμετώπιση της ανορεξίας είναι αυστηρά εξατομικευμένη και έχει τους παρακάτω άμεσους στόχους :

1. Αποκατάσταση των σωματικών λειτουργιών και του σωματικού βάρους σε

φυσιολογικά επίπεδα

2. Επανακαθιέρωση φυσιολογικών διατροφικών συνηθειών

Πολλές από τις περιπτώσεις, ειδικά σε πρώϊμα στάδια, μπορούν να αντιμετωπισθούν σε εξωτερική βάση με παρακολούθηση από παιδίατρο, διαιτολόγο και παιδοψυχίατρο. Είναι πολύ σημαντική η αποκατάσταση βασικών σωματικών λειτουργιών προκειμένου να αποδώσει η ατομική ψυχοθεραπεία, η οποία είναι και η βασική αντιμετώπιση. Η οικογενειακή θεραπεία συμβάλλει σε ένα ικανοποιητικό αποτέλεσμα, αφού συχνά - όπως προαναφέρθηκε - πάσχει η οικογένεια. Ειδικά στους εφήβους, είναι σημαντικό να ορίζονται στόχοι επίτευξης του ελάχιστου βάρους που να εξασφαλίζει :

1. την υγεία και την ανάπτυξη

2. την επανεμφάνιση εμμηνορρυσίας (εάν έχει διακοπεί)

3. την θετική εικόνα σώματος (είναι πολύ βασικό να μοιραστούμε τις ανησυχίες της/του εφήβου για μια καλή εμφάνιση σύμφωνα και με τα δικά τους κριτήρια )

4. την ικανοποίηση του /της εφήβου

Τις περισσότερες φορές, αυτή η αρχική συζήτηση για τον καθορισμό των στόχων, είναι πολύ σημαντική για την εμπιστοσύνη και την ανάπτυξη σχέσης παιδιάτρου-εφήβου, δεδομένου ότι η κατανόηση των δυσκολιών και της ανησυχίας της εφήβου συμβάλλει σε ένα θετικό κλίμα συνεργασίας. Φράσεις που υπεραπλουστεύουν την κατάσταση, όπως « μα γιατί δεν τρως; είσαι μια χαρά κλπ» είναι καλό να αποφεύγονται και να χρησιμοποιούνται προτάσεις όπως : «στόχος είναι να είσαι υγιής, αλλά και να αρέσεις στον εαυτό σου- να είσαι ευτυχισμένη». Η στήριξη και οι σαφείς οδηγίες δίνουν την κατεύθυνση και είναι σημαντικό να εξηγούνται όλες απορίες, συχνά με μεγάλη λεπτομέρεια, αλλά και να υπάρχει επιβράβευση της θετικής προσπάθειας και προβληματισμός σε στασιμότητα ή έλλειψη προόδου. Η κάθε περίπτωση είναι μοναδική, και η υπομονή και επιμονή στο στόχο, καθώς και η σταθερότητα του θεραπευτή παίζει μεγάλο ρόλο για την επίτευξη θετικού αποτελέσματος. Η ύφεση μπορεί να επιτευχθεί ακόμη και μέσα σε ένα χρόνο, ωστόσο για τους περισσότερους ασθενείς η διαδικασία είναι μακρά και η θεραπεία διαρκεί 3-7χρόνια ή/και περισσότερο. Η φαρμακοθεραπεία έχει θέση όταν υπάρχει συν-νοσηρότητα, κατάθλιψη-αυτοκτονικότητα ή έντονο άγχος. Χρησιμοποιούνται επίσης ρυθμιστικά του κύκλου εμμηνορρυσίας και συμπληρώματα διατροφής (ασβέστιο, σίδηρος, πολυβιταμινούχα), όταν υπάρχουν οι σχετικές ενδείξεις και το επιτρέπει η κατάσταση του/της ασθενούς- οπωσδήποτε όχι κατά την αρχική επανασίτιση σε σοβαρή απίσχναση (βλέπε παρακάτω).

6.Ποια είναι η έκβαση της νόσου ;

Χωρίς θεραπεία η πρόγνωση των ασθενών πεθαίνουν, ενώ το ποσοστό αυτό με θεραπεία περιορίζεται στο 2-3%. Με θεραπεία, 60% των ασθενών θεραπεύονται (δηλαδή διατηρούν ένα υγιές βάρος, διατρέφονται με ποικιλία τροφών, χωρίς επιλογές αποκλειστικά χαμηλές σε θερμίδες ή λιπαρά, έχουν λειτουργικές φιλικές και ρομαντικές σχέσεις, δημιουργούν καριέρα ή/και οικογένεια), 20% των ασθενών παρουσιάζουν μερική ύφεση και περίπου 20% δεν βελτιώνονται ή βελτιώνονται ελάχιστα.

7. Ποιες είναι οι ενδείξεις εισαγωγής στο Νοσοκομείο ;

1. Σοβαρή υποθρεψία (απώλεια βάρους > 25% από το φυσιολογικό για το ύψος, το φύλο και την ηλικία)
2. Αφυδάτωση, ηλεκτρολυτικές διαταραχές
3. Καρδιακή δυσλειτουργία (σημαντική βραδυκαρδία, αλλοιώσεις στο ΗΚΓ)
4. Επικείμενο shock (ταχυκαρδία, ορθοστατική υπόταση)
5. Οξεία άρνηση λήψης τροφής
6. Ανεξέλεγκτη πολυφαγία
7. Επείγουσες ψυχιατρικές καταστάσεις (πχ αυτοκτονικός ιδεασμός)
8. Ακατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες για την αντιμετώπιση της διαταραχής (πχ σοβαρή οικογενειακή δυσλειτουργία)
9. Αποτυχία εξωνοσοκομειακής αντιμετώπισης

8.Τι είναι το σύνδρομο επανασίτισης και ποιοί είναι οι βασικοί κανόνες για την διατροφή των νοσηλευόμενων ασθενών ;

Το σύνδρομο επανασίτισης μπορεί να εμφανιστεί σε ασθενείς με σοβαρή υποθρεψία (απώλεια βάρους > 30 % του φυσιολογικού βάρους για το ύψος, το φύλο και την ηλικία), όταν επανασιτιστούν ταχέως. Στην ήπια μορφή παρουσιάζονται οίδημα, ηπατική επιβάρυνση-αύξηση τρανσαμινασών, καθυστέρηση της γαστρικής κένωσης και δυσκοιλιότητα, ενώ στη βαριά μορφή υπάρχει υποφωσφαταιμία λόγω της χρησιμοποίησης του φωσφόρου για ενδοκυττάρια παραγωγή ενέργειας με σοβαρές επιπλοκές (καρδιακή ανεπάρκεια, καταστολή ΚΝΣ, αιμολυτική αναιμία, ραβδομυόλυση), που μπορεί να οδηγήσει ακόμη και στο θάνατο.

Συνεπώς, σε ασθενείς με σοβαρή υποθρεψία είναι σημαντικό η επανασίτιση να αρχίζει σταδιακά (αρχικά χορήγηση 800-1000 kcal ημερησίως και σταδιακή αύξηση με 100-200 kcal κάθε δύο ή τρεις ημέρες) και να χορηγείται προφυλακτικά φώσφορος. Συνήθως ξεκινάμε εντερική σίτιση με ρινογαστρικό σωλήνα με τυποποιημένη ισοτονική τροφή 1 kcal/ml και παραμένουμε στις 1400 θερμίδες/ημέρα έως ότου λειτουργήσει το έντερο. Λόγω εξαιρετικής επιβράδυνσης του μεταβολισμού, ακόμη και αυτή η ενεργειακή πρόσληψη αρκεί για να έχουμε την επιθυμητή πρόσληψη βάρους 0.5-1 kg/εβδομάδα. Μία άλλη λύση σε σοβαρή απίσχναση είναι να ξεκινήσουμε με 10-20kcal/κιλό και σταδιακή αύξηση με την ανάλογη προσοχή. Είναι επίσης σημαντικό να αποφεύγεται η χορήγηση σιδήρου ή/και πρωτεϊνών σε αρχικά στάδια.

Η εντερική σίτιση είναι επιθυμητή έως την εξασφάλιση ενός ασφαλούς Δείκτη Μάζας Σώματος, και θα πρέπει να διακόπτεται εγκαίρως, ώστε να μην επαναπαύεται ο/η ασθενής και να θεωρεί ότι δεν έχει την ευθύνη της σίτισής του/της, αλλά και να διευκολυνθεί η σίτιση από το στόμα χωρίς πρόσθετες δυσκολίες από το πεπτικό σύστημα. Τελικός στόχος είναι η σίτιση από το στόμα με τρία γεύματα και δύο μικρότερα ενδιάμεσα σνάκς/ημέρα και μία συνολική ενεργειακή πρόσληψη ανάλογη με αυτή που αντιστοιχεί στο φύλο και την ηλικία για την κάλυψη του βασικού μεταβολισμού, της δραστηριότητας και της ανάπτυξης. Η όλη διαδικασία ενδέχεται να ξεπεράσει σε χρονική διάρκεια τους 3 μήνες.

9.Υπάρχουν διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία αναφορικά με το μέγεθος του προβλήματος στην Ελλάδα; 

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΕ

ΔΕΙΓΜΑ ΕΦΗΒΩΝ ΑΤΤΙΚΗΣ 15 ΕΤΩΝ

(Μ.Ο. : 14.85 έτη)

N=529 (252 αγόρια, 277 κορίτσια)

Πηγή : Μονάδα Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.)

ΠΟΛΥ ΧΑΜΗΛΟ (ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΟ) ΒΑΡΟΣ ΣΩΜΑΤΟΣ : ΣΥΣΧΕΤΙΣΕΙΣ ΜΕ ΦΥΛΟ ΚΑΙΕΙΚΟΝΑ ΣΩΜΑΤΟΣ 

-67/529 (12.66%) των εφήβων είχαν χαμηλό βάρος σώματος σε σχέση με το φύλο, το ύψος και την ηλικία

-32/529 (6%) των εφήβων είχαν πολύ χαμηλό (παθολογικό) βάρος σώματος σε σχέση με το φύλο, το ύψος και την ηλικία

-Τα κορίτσια με χαμηλό και πολύ χαμηλό βάρος σώματος είχαν τετραπλάσια συχνότητα από τα αγόρια (78% των παιδιών με πολύ χαμηλό βάρος σώματος ήταν κορίτσια)

-Αναλογία κοριτσιών/αγόρια με χαμηλό και πολύ χαμηλό βάρος σώματος :4/1

-Aπό τα παιδιά με πολύ χαμηλό βάρος σώματος , 60% ανέφεραν ότι θα επιθυμούσαν να χάσουν επιπλέον βάρος και ότι τους απασχολεί πολύ η εικόνα σώματος.

(3.5% επί του συνόλου)

-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ : Αν και δεν καταγράφονται όλα τα στοιχεία για μια πλήρη διάγνωση, τα παιδιά με πολύ χαμηλό βάρος σώματος και διαταραχή της εικόνας σώματος (3.5%), θεωρούνται υψηλού κινδύνου για να αναπτύξουν διατροφική διαταραχή (ανορεξία).

10.Τι μπορεί να γίνει για την ΠΡΟΛΗΨΗ και την πρώιμη διάγνωση των διατροφικών διαταραχών ;

Είναι εξαιρετικά σημαντική η ενημέρωση εκπαιδευτικών, γονέων και των ίδιων των εφήβων για την ύπαρξη των διατροφικών διαταραχών, για την αύξηση της επίπτωσής τους τα τελευταία χρόνια, καθώς και η εκπαίδευση στη σωστή και με ποικιλία διατροφή, μέσω σχολικών προγραμμάτων με τη συνεργασία ειδικών. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι, αν και η νευρογενής ανορεξία (Ν.Α.) με όλα τα προαναφερθέντα κριτήρια απαντά στο 1-5% του πληθυσμού Δυτικών χωρών, διατροφικές διαταραχές χωρίς όλα τα κριτήρια διάγνωσηςΝ.Α. είναι αρκετά συχνές στον εφηβικό πληθυσμό και μπορεί να εμφανίζονται στο πλαίσιο του φυσιολογικού πειραματισμού και της αναζήτησης θετικής εικόνας εαυτού. Η πρώϊμη ανίχνευση τέτοιων διατροφικών παρεκτροπών, πριν οργανωθούν και προχωρήσουν σε στάδιο, οδηγεί σε εξαιρετικές πιθανότητες επιτυχούς παρέμβασης και καλής συμμόρφωσης. Είναι λοιπόν και εκεί, στην κρίσιμη στιγμή της πρώτης διατροφικής υπερβολής, που ο παιδίατρος μπορεί να συμβάλλει σημαντικά, βάζοντας το «λιθαράκι» του στην πρόληψη και επιτυχή αντιμετώπιση μιας δύσκολης και χρόνιας διαταραχής που μπορεί να επηρεάσει ολόκληρη τη ζωή ενός νέου και συνήθως προικισμένου ανθρώπου.

______________________________________________________________

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. American Psychiatric Association : Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4th ed. Washington DC, APA, 1994.

2. Fisher M.Διατροφικές διαταραχές. Στο : Ηolland-Hall C, Brown RT. Secrets Εφηβικής Ιατρικής. Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης : Tσίτσικα Α, Χρούσος Γ. Ιατρικές Εκδόσεις Πασχαλίδης 2005 : 370-282.

3. Rock CL, Curran-Celentano J: Nutritional management of eating disorders. Psychiatr Clin North Am 19 : 701-713, 1996.

4. Solomon SM, Kirby DF : The refeeding syndrome : a review. J Parenteral Enteral Nutr 14: 90/97,1990.

5. Gonzalez A. Eating Disorders in adolescents. Australian Family Physician. Vol 36, No 8, August 2007 : 614-19.

6. Report CR130 of the Royal College of Psychiatrists on Nutritional treatment of Anorexia Nervosa, London July 2005.

ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ ΣΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ

1. Σοβαρή υποθρεψία (απώλεια βάρους > 25% του μέσου βάρους για το φύλο, το ύψος και την ηλικία)
2. Αφυδάτωση, ηλεκτρολυτικές διαταραχές
3. Καρδιακή δυσλειτουργία (σημαντική βραδυκαρδία, αλλοιώσεις στο ΗΚΓ)
4. Επικείμενο shock (ταχυκαρδία, ορθοστατική υπόταση)
5. Οξεία άρνηση λήψης τροφής
6. Ανεξέλεγκτη πολυφαγία
7. Επείγουσες ψυχιατρικές καταστάσεις (πχ αυτοκτονικός ιδεασμός)
8. Ακατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες για την αντιμετώπιση της διαταραχής (πχ σοβαρή οικογενειακή δυσλειτουργία)
9. Αποτυχία εξωνοσοκομειακής αντιμετώπισης

Α. Σίτιση με ρινογαστρικό καθετήρα :

1.Ξεκινάμε με 800 θερμίδες την ημέρα, ενώ σε σημαντική καχεξία μπορούμε να ξεκινήσουμε με 10-20 kcal/kg ΒΣ.

2.Δίνεται τυποποιημένη ισοτονική τροφή 1kcal/ml

3.Αύξηση 100-200 kcal κάθε 2-3 ημέρες

4.Παραμένουμε στις 1400kcal ημερησίως έως ότου λειτουργήσει το έντερο

5.Στα αρχικά στάδια ελέγχουμε κάλιο και φώσφορο καθημερινά και χορηγούμε ενδοφλέβια σε περίπτωση χαμηλών επιπέδων

6.Επιθυμητή πρόσληψη βάρους : 0.5-1 kg/ εβδομάδα

7.Η σίτιση με ρινογαστρικό καθετήρα είναι επιθυμητή έως την εξασφάλιση ενός ασφαλούς Δείκτη Μάζας Σώματος, και θα πρέπει να διακόπτεται εγκαίρως, ώστε να μην επαναπαύεται ο/η ασθενής και να θεωρεί ότι δεν έχει την ευθύνη της σίτισής του/της, αλλά και να διευκολυνθεί η σίτιση από το στόμα χωρίς πρόσθετες δυσκολίες από το πεπτικό σύστημα.

8.Τελικός στόχος είναι η σίτιση από το στόμα με τρία γεύματα και δύο μικρότερα ενδιάμεσα σνάκς/ημέρα και μία συνολική ενεργειακή πρόσληψη ανάλογη με αυτή που αντιστοιχεί στο φύλο και την ηλικία για την κάλυψη του βασικού μεταβολισμού, της δραστηριότητας και της ανάπτυξης.

9.Η όλη διαδικασία ενδέχεται να ξεπεράσει σε χρονική διάρκεια τους 3 μήνες.

Β. Σύνδρομο επανασίτισης

Το σύνδρομο επανασίτισης μπορεί να εμφανιστεί σε ασθενείς με σοβαρή υποθρεψία (απώλεια βάρους > 30 % του φυσιολογικού βάρους για το ύψος, το φύλο και την ηλικία), όταν επανασιτιστούν ταχέως. Στην ήπια μορφή παρουσιάζονται οίδημα, ηπατική επιβάρυνση-αύξηση τρανσαμινασών, καθυστέρηση της γαστρικής κένωσης και δυσκοιλιότητα, ενώ στη βαριά μορφή υπάρχει υποφωσφαταιμία λόγω της χρησιμοποίησης του φωσφόρου για ενδοκυττάρια παραγωγή ενέργειας με σοβαρές επιπλοκές (καρδιακή ανεπάρκεια, καταστολή ΚΝΣ, αιμολυτική αναιμία, ραβδομυόλυση), που μπορεί να οδηγήσει ακόμη και στο θάνατο.

Τιμή Φωσφόρου Αίματος 1,5-2,5 θεωρείται μέτρια υποφωσφαταιμία και κάτω του 1,5 βαριά υποφωσφαταιμία. Η διόρθωση γίνεται όταν η τιμή είναι κάτω του 2,5 και η δόση υπολογίζεται από 0,5 εως 2gr ημερησίως ή 0,25 mg ανα κιλό βάρος σώματος.

Σημειώνεται ότι 1grP ισοδυναμεί με 32mmol.

Το κείμενο συντάχθηκε μετά από την έρευνα του 2007, γι’ αυτό και τα στοιχεία αφορούν αυτή την χρονική περίοδο

Το διαδίκτυο αποτελεί πλέον αναγκαίο εργαλείο ενημέρωσης, κοινωνικής επαφής και ψυχαγωγίας για τους εφήβους. Ωστόσο, η υπερβολική ενασχόληση με το μέσο αυτό δημιουργείκινδύνους ανάπτυξης ακραίων συμπεριφορών σχετικά μετη χρήση του.

Τα αρχικά συμπτώματα της «εξάρτησης» είναι ο υπερβολικός χρόνος ενασχόλησης με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, στα Internet-cafe ή/και στο σπίτι, η μονομανία, η παραμέληση υποχρεώσεων και άλλων ασχολιών και η απότομη πτώση της σχολικής επίδοσης. Η απομόνωση, η μείωση του χρόνου δραστηριοτήτων και του χρόνου που περνούν τα παιδιά με την οικογένεια και τους φίλους τους, η μεταβολή της συμπεριφοράς (π.χ. βίαιη συμπεριφορά μέσα στο σπίτι), η αδιαφορία για πράγματα που πριν ευχαριστούσαν, συχνά συνθέτουν τη συνολική εικόνα. Υπάρχουν βέβαια και τα σωματικά συμπτώματα, όπως πονοκέφαλος, ξηρότητα οφθαλμών, διατροφικές παρεκτροπές και παραμέληση της σωματικής υγιεινής και φροντίδας εαυτού.

Το πρώτο κέντρο απεξάρτησης λειτούργησε το 1995 στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Ο όρος «εθισμός» χρησιμοποιείται σε εισαγωγικά λόγω του ότι η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα βρίσκεται σε αμηχανία και δεν υπάρχει ομοφωνία για το εάν πρόκειται για αληθή εθισμό ή όχι. Δεν πρόκειται άλλωστε για κάποια ουσία που καταναλώνει ο χρήστης, ωστόσο υπάρχει ενεργητική συμμετοχή, αλληλεπίδραση και αίσθημα ευχαρίστησης που πολλές φορές μπορεί να οδηγήσει σε συμπεριφορές εξάρτησης.

Το γεγονός πάντως είναι ένα: υπάρχουν παιδιά και έφηβοι που παραμελούν σημαντικά την κοινωνική τους ζωή, τις δραστηριότητες και τις υποχρεώσεις τους, και η χρήση του διαδικτύου αποκτά πρωταγωνιστικό ρόλο στην ζωή τους.

Ο πιο πρόσφατος ορισμός για τη διάγνωση του «εθισμού» είναι αυτός των Caplan και Sadock, και θα πρέπει να ισχύουνε, πέντε από τα έξι παρακάτω κριτήρια, προκειμένου να τεθεί η διάγνωση:

1. παραμονή online για όλο και περισσότερο χρόνο,

2. αποτυχία διαχείρισης του επερχόμενου αισθήματος διέγερσης ή και κατάθλιψης

3.παραμονή online για περισσότερο από το προτιθέμενο χρονικό διάστημα,

4. κίνδυνος απώλειας σχέσης ή ευκαιρίας εξαιτίας της χρήσης,

5. ψεύδη προκειμένου να καλυφθεί η αληθής έκταση της χρήσης και 6.χρήση προκειμένου να ελεγχθούν τα αρνητικά συναισθήματα.

Αυτός είναι και ο ορισμός που προτείνεται για το επόμενο εγχειρίδιο Ψυχικών Νοσημάτων των Η.Π.Α., προκειμένου να αναγνωριστεί ως αυτόνομη διαταραχή. Αν ισχύουν, όπως προαναφέρθηκε, πέντε από τα έξι κριτήρια, τίθεται η διάγνωση του «εθισμού». Υπάρχουν όμως και οριακές-borderline περιπτώσεις που μπορεί να μην ισχύουν όλα τα κριτήρια αλλά μερικά από αυτά, και είναι υψηλού κινδύνου για τη μελλοντική ανάπτυξη «εθισμού».

Το θέμα της συν-νοσηρότητας είναι πολύ σημαντικό. Παρατηρούνται συνοδές καταστάσεις όπως η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και η υπερκινητικότητα, το καταθλιπτικό συναίσθημα, το άγχος και οι ιδεοψυχαναγκαστικές διαταραχές, διαταραχή ελέγχου των παρορμήσεων κ.α. Σύμφωνα με την τρέχουσα βιβλιογραφία, η συν-νοσηρότητα παρατηρείται σε τουλάχιστον 60% των περιπτώσεων με κατάχρηση του διαδικτύου.

Το φαινόμενο των συμπεριφορών «εθισμού» αποτελεί ένα σύνθετο και πολυπαραγοντικό φαινόμενο και σίγουρα δεν μπορούν να ενοχοποιηθούν ένας ή δύο ή και τρεις παράγοντες. Φαίνεται πως παίζουν ρόλο γενετικοί παράγοντες, ειδικά εάν υπάρχει συν-νοσηρότητα, αλλά και το είδος της προσωπικότητας (π.χ. ορισμένα παιδιά είναι ευαίσθητα με χαμηλή αυτοεκτίμηση και ντροπαλά, άλλα παρουσιάζουν χαρακτηριστικά διαταραχής του ελέγχου των παρορμήσεων και μια πιο επιθετική προσωπικότητα). Γεγονότα ζωής μπορεί να οδηγήσουν εκεί, περιβαλλοντικοί παράγοντες σαφέστατα συμβάλλουν (π.χ. η σημαντική δυσλειτουργία της οικογένειας), ενώ και οι πολιτισμικοί παράγοντες είναι σημαντικοί. Επιπλεόν, η εφηβεία αποτελεί ένα ασταθές περιβάλλον το οποίο μπορεί να οδηγήσει λόγω των αναπτυξιακών της χαρακτηριστικών (πειραματισμός, σχετική έλλειψη αντικειμενικής κρίσης, αδυναμία υποθετικής σκέψης, αμφισβήτηση ορίων κ.λπ) σε συμπεριφορές υψηλού κινδύνου.

Η πρώτη έρευνα στην Ελλάδαπραγματοποιήθηκετο 2007, προκειμένου να καθοριστεί η επίπτωση των συμπεριφορών διαδικτυακής «εξάρτησης» στο γενικό εφηβικό πληθυσμό. Συμμετείχαν έφηβοι με μέσο όρο ηλικίας τα 15 έτη και διερευνήθηκαν τα χαρακτηριστικά της χρήσης, αλλά κυρίως της κατάχρησης, και πόσοι από αυτούς είχανε συμπεριφορές «εξάρτησης».

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, 1% των εφήβων είχαν score “εθισμού” στο ερωτηματολόγιο της Young, το οποίο είναι ένα διεθνές εργαλείο για την αξιολόγηση του «εθισμού», και 12,8% παρουσίασαν borderline-οριακή χρήση, η οποία δυνητικά θα μπορούσε να οδηγήσει σε «εθισμό». Τα αγόρια παρουσιάζουνμεγαλύτερη επιρρέπεια στην ανάπτυξη συμπεριφοράς “εθισμού”, ενώ τα διαδικτυακά (on-line) παιχνίδια είναι η κύρια αιτία υπερβολικής χρήσης. Ας λάβουμε βέβαια υπόψη ότι αυτά είναι αποτελέσματα του 2007 και δεδομένου ότι το «γρήγορο» internet έχει εισέλθει στα Ελληνικά σπιτικά κυρίως μέσα στα επόμενα δύο έτη, είναι πιθανό τα ποσοστά αυτά να έχουν αυξηθεί.

Σύμφωνα με επιπρόσθετα στοιχεία που προέκυψαν από την έρευνα, 4,2% των παιδιών δήλωσαν ότι είχαν δεχθεί απειλητικά ή προσβλητικά μηνύματα. Είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουν οι γονείς και τα παιδιά ότι μπορεί μέσω της χρήσης να δεχθούν τέτοια μηνύματα και πώς να τα διαχειριστούν. 6,24% χρησιμοποιεί μέσω του internet τυχερά παιχνίδια, ενώ 20% περίπου χρησιμοποιούν πορνογραφικό υλικό. Σε περίπτωση συχνής χρήσης τέτοιου υλικού, οι έφηβοι μπορεί να οδηγηθούν σε έκπτωση της κοινωνικότητάς τους και σημαντικές ψυχοκοινωνικές δυσκολίες.

Η χρήση του διαδικτύου πάνω από 10 ώρες την εβδομάδα, μπορεί σύμφωνα με την έρευνα να οδηγήσει δυνητικά σε υπερβολική χρήση. Το εύρημα αυτό είναι σε συμφωνία με τις κατευθυντήριες οδηγίες της Αμερικανικής Παιδιατρικής Ακαδημίας για τα παιδιά και τους εφήβους που θέτει όρια ημερήσιας χρήσης οθόνης ‘screen time’, τηλεόρασης και ηλεκτρονικού υπολογιστή, τις δύο ώρες. Αυτό βέβαια εξατομικεύεται, και ειδικά στην εφηβική ηλικία που ο έφηβος έχει το δικαίωμα της γνώμης του, θα μπορούσε αυτό το όριο, -π.χ. τα Σαββατοκύριακα-, να είναι και τρεις ώρες. Τα όρια που θα τεθούν εξαρτώνται από τη συζήτηση που θα κάνουν ο γονέας και ο έφηβος μαζί, λαμβάνοντας πάντα υπόψη τις διεθνείς κατευθυντήριες οδηγίες, επιστημονικά στοιχεία και πληροφορίες. Η ενασχόληση στο περιβάλλον του σχολείου αποδείχθηκε προστατευτικός παράγοντας έναντι της ανάπτυξης προβληματικής χρήσης.

Σχετικά με την ψυχοκοινωνική κατάσταση των παιδιών, υπήρξαν συσχετίσεις του «εθισμού» με την υπερκινητικότητα, τη διάσπαση προσοχής, την παραβατικότητα καθώς και διαταραχή στη σχέση με τους συνομήλικους στα παιδιά με υπερβολική χρήση. Τα ποσοστά της Ελλάδας, όταν συγκριθούν με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, την Κορέα και την Κίνα, θεωρούνται σχετικά χαμηλά για την κατάχρηση και οριακή χρήση. Ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, τα αποτελέσματα είναι του 2007 και η Ελλάδα γενικά έχει καθυστερήσει σχετικά με την ανάπτυξη της χρήσης νέων τεχνολογιών, και την εισαγωγή του «γρήγορου» internet, σε σύγκριση με άλλες χώρες.

Στους Έλληνες εφήβους που παρουσιάζουν συμπεριφορά εξάρτησης μελετήθηκαν δημογραφικοί, ψυχοκοινωνικοί και κλινικοί παράγοντες. Το φαινόμενο αφορά κυρίως αγόρια (94.3%), ενώ ανάμεσά τους υπήρξαν έφηβοι που παρουσίασαν σημαντική πτώση της σχολικής επίδοσης και μείωση των δραστηριοτήτων και των χόμπυ τους. Σε πολλές από τις οικογένειες υπήρχαν δυσλειτουργία και έλλειψη επικοινωνίας-αδυναμία τήρησης των ορίων. Συναισθηματικές διαταραχές, άγχος, καταθλιπτικό συναίσθημα και διάσπαση προσοχής ήταν συνοδές οντότητες σε ορισμένα παιδιά. Σωματικά συμπτώματα ήταν συχνά π.χ. διαταραχές του ύπνου, διατροφικές παρεκτροπές, έλλειψη φυσικής δραστηριότητας, πονοκέφαλοι και ξηρότητα οφθαλμών. Μετά από πρόγραμμα παρέμβασης, 72.2 % παρουσίασαν βελτίωση ενώ τα 27.7% δεν συνεργάστηκαν και εγκατέλειψαν το πρόγραμμα.

Το πρόγραμμα που εφαρμόστηκε περιλαμβάνει την ψυχοεκπαίδευση (δηλ. την ενημέρωση και την παροχή πληροφοριών για το τι συμβαίνει και ποιοι είναι οι στόχοι) και την συμπεριφορικού τύπου παρέμβαση (τήρηση ημερολογίου, στήριξη και συζήτηση μία, δύο ή και τρεις φορές την εβδομάδα, επιβράβευση όταν επιτυγχάνονται στόχοι και σημειώνεται πρόοδος, προβληματισμός σε στασιμότητα κ.λπ). Η οικογενειακή στήριξη και καθοδήγηση είναι επίσης σημαντικά. Φαρμακευτική αγωγή χρησιμοποιείται μόνο όταν κρίνεται απολύτως απαραίτητο και εάν υπάρχει υπόστρωμα.

Η πρόληψη είναι εξαιρετικής σημασίας και βασικά μέτρα αποτελούν η ενημέρωση των γονέων και η εκμάθηση των κανόνων ασφαλούς διαδικτύου στο σχολείο. Η εφαρμογή φίλτρων αφορά τις μικρότερες ηλικίες, οι έφηβοι μπορούν να χειριστούν τα φίλτρα έτσι ώστε οι γονείς να μην καταλάβουν ότι έχουνε χρησιμοποιήσει συγκεκριμένο διαδικτυακό υλικό. Η αφιέρωση χρόνου από τους γονείς, η ενασχόληση με το διαδίκτυο μαζί με τα παιδιά τους ώστε να υπάρχει κριτικό φίλτρο, καθώς και η συναισθηματική κάλυψη ώστε τα παιδιά να αισθάνονται ασφαλή και να μπορούν να εφαρμόσουν όρια από πολύ μικρή ηλικία είναι σημαντικά. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής είναι προτιμότερο να είναι σε κοινόχρηστο χώρο ώστε να υπάρχει η απαραίτητη επιστασία. Η ενημέρωση των παιδιών για τα φαινόμενα εθισμού και παρενόχλησης μέσω διαδικτύου, καθώς και προτάσεις για τον χειρισμό καταστάσεων που μπορεί να προκύψουν βοηθούν και προλαμβάνουν.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :

1.Bradley K. Internet lives: social context and moral domain in adolescent development. New Dir Youth Dev. 108:57-76, 2005. 

2.Bremer J. The internet and children: advantages and disadvantages. Child Adolesc Psychiatr Clin N Am. 14(3): 405-28, 2005. 

3.Halkias D, Harkiolakis N, Thurman P, Caracatsanis S. Internet use for health-related purposes among Greek consumers.Telemed J E Health. Apr;14(3):255-60, 2008.

4.Health Supervision : Middle Adolescence (15 to 17 Year Visits), In : Bright Futures, Guidelines for Health Supervision of Infants, Children and Adolescents, American Academy of Pediatrics, Third Edition, p. 539-557, 2008.

5.Kaplan & Sadock. Comprehensive Textbook of Psychiatry. Eighth Edition. “Telemedicine, Telepsychiatry, and Online Therapy”. p. 958.Lippincott Williams & Wilkins. 2005

6.Pallanti S, Bernardi S, Quercioli L. The Shorter PROMIS Questionnaire and the Internet Addiction Scale in the assessment of multiple addictions in a high-school population: prevalence and related disability. CNS Spectr. 11(12):966-74, 2006. 

7.Paul B & Bryant JA. Adolescents and the internet. Adolesc Med Clin. 16(2):413-26, 2005. 

8.Suss D. [Impacts of computer- and media usage on the personality development of children and young people]. Ther Umsch. 64(2):103-8, 2007. 

9.Tsitsika AΚ, Critselis E, Kormas G, Filippopoulou A, Tounissidou D, Freskou A, Spiliopoulou T, Louizou A, Konstantoulaki E, Kafetzis D. Internet use and misuse : a multivariate regression analysis of the predictive factors of internet use among Greek adolescents. European Journal of Pediatrics Sep 2, 2008.

10.Tsitsika ΑΚ, Critselis Ε, Kormas G; Konstantoulaki E; Constantopoulos A;Kafetzis D. Adolescent pornographic internet site use: Amultivariateregressionanalysisofthepredictivefactorsofuseandpsychosocialimplications. Cyberpsychol Behav. 2009 Oct;12(5):545-50.

11.Τσίτσικα A, Κορμάς Γ, Φρέσκου Α, Γιωτάκος Ο, Μαραγκού Ε, Σταθόπουλος Α, Τζαβάρα Χ, Κριτσέλη Ε, Κωνσταντουλάκη Ε, Καφετζής Δ. Έφηβοι με συμπτώματα εθισμού στο Διαδίκτυο : Πρόκειται για την κορυφή ενός παγόβουνου;. Πρακτικά2ουΕντατικούΣεμιναρίουΕφηβικήςΙατρικής – 2ndStateofTheArtAdolescentMedicineCourse, 2009.

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα ανησυχητικό κοινωνικό φαινόμενο που επηρεάζει τη ζωή μεγάλου αριθμού μαθητών σε όλο τον κόσμο. Πρόσφατα δεδομένα αποδεικνύουν ότι το ποσοστό των νέων σχολικής ηλικίας που επηρεάζεται από τον εκφοβισμό ποικίλλει μεταξύ των χωρών και κυμαίνεται από 6 % στη Σουηδία έως 40 % στη Λιθουανία (Analitisetal., 2009; Dueetal., 2005).Στην χώρα μας πρόσφατα δεδομένα δείχνουν ότι 10-15% των μαθητών πέφτει θύμα σχολικού εκφοβισμού (Ε.Ψ.Υ.Π.Ε., 2012).

Ο σχολικός εκφοβισμός ορίζεται ως βίαιες και επιθετικές συμπεριφορές που εκδηλώνονται απρόσκλητα από μαθητές με εσκεμμένο επαναλαμβανόμενο τρόπο, αποσκοπώντας στην πρόκληση σωματικής βλάβης ή ψυχολογικού πόνου σε άλλους μαθητές μέσα ή έξω από χώρο του σχολείου (Olweus, 1993).Ο εκφοβισμός ενέχει ανισότητα μεταξύ του θύματος και του θύτη, και συνήθως κατευθύνεται προς μαθητές-θύματα που εκλαμβάνονται από τους θύτες ως αδύναμα σε σωματική ή αντιληπτή δύναμη. Οι συμπεριφορές εκφοβισμού παίρνουν τρείς μορφές : άμεση σωματική βία, λεκτική βία, και διαπροσωπικό-κοινωνικό αποκλεισμό. Ο κοινωνικός αποκλεισμός συμπεριλαμβάνει τη διάδοση κατασκευασμένων φημών, την περιθωριοποίηση και αποκλεισμό από την ομάδα, και την κοινωνική απόρριψη.

Δεδομένου ότι οι καθημερινές δραστηριότητες των εφήβων έχουν μεταφερθεί στο διαδίκτυο, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο εκφοβισμός έχει επίσης μετατοπιστεί στο διαδικτυακό χώρο. Ο όρος διαδικτυακός εκφοβισμός (cyberbullying)περιγράφει το φαινόμενο επιθετικών συμπεριφορών που εκδηλώνονται μέσω ηλεκτρονικών ή ψηφιακών μέσων,όταν άτομα ή ομάδες αποστέλλουν επανειλημμένα εχθρικά ή επιθετικά μηνύματα με σκοπό να προκαλέσουν βλάβη ή ενόχληση σε άλλους (Tokunaga , 2010). Στατιστικά στοιχεία από την Ευρωπαϊκή μελέτηEUNETADB (Τσίτσικα και συν., 2012) δείχνουν ότι το 22% των Ευρωπαίων εφήβων 14-17 ετών έχει υποστεί διαδικτυακό εκφοβισμό, ενώ στην Ελλάδα το ποσοστό ανέρχεται σε 27% για την ηλικία αυτή.

Οι συνέπειες του εκφοβισμού καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα σωματικών και ψυχικών προβλημάτων υγείας, τόσο για τα θύματα όσο και τους θύτες και μαθητές-θεατές. Οι μαθητές-θύματα έχουν αυξημένο κίνδυνο πονοκεφάλων, πόνων στο στομάχι, κακής διάθεσης, δυσκολιών στον ύπνο, νευρικότητας, καταθλιπτικών συμπτωμάτων, υψηλού άγχους , και βιώνουν συμπτώματα μετά-τραυματικού στρες (Dueetal., 2005; Hawker&Boulton, 2000; Idsoe, Dyregrov, &Idsoe, 2012). Δεν είναι μόνο τα θύματα του εκφοβισμού που υποφέρουν. Οι θύτες έχουν χειρότερη ψυχο-κοινωνική προσαρμογή σε σύγκριση με συνομηλίκους τους που δεν συμμετέχουν σε επεισόδια ενδοσκοπικής βίας. Μια πρόσφατη ανασκόπηση διαχρονικών μελετών (Ttofietal. , 2011 ) έδειξε ότι οι θύτες σχολικής βίας είχαν διπλή πιθανότητα να εμπλακούν σε παραβατικές συμπεριφορές στην ενήλικη ζωή, συγκριτικά με μαθητές που δεν ήταν θύτες.

Η αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού απαιτεί ολιστική παρέμβαση στα παιδιά, τους γονείς και το ευρύτερο σχολικό πλαίσιο αποσκοπώντας στην καλλιέργεια δεξιοτήτων που διευκολύνουν την διαχείριση των διαπροσωπικών σχέσεων στο σχολικό χώρο. Τα προγράμματα πρόληψης βασίζονται σε εκπαιδευτικές δραστηριότητες που

·περιορίζουν τους παράγοντες κινδύνου (μειωμένη σχολική εμπλοκή και απόδοση, ανοχή στη βία, ελλιπής επιτήρηση)

·προάγουν τους προστατευτικούς παράγοντες (σχολική εμπλοκή, κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη, συνεργατικό κλίμα)

·ευαισθητοποιούν τον σχολικό πληθυσμό για τα αίτια και τις συνέπειες του εκφοβισμού, και για τους τρόπους διαιώνισης του

·αποσκοπούν στη βελτίωση των δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων και επικοινωνίας με εκπαίδευση σε εναλλακτικούς τρόπους αντιμετώπισης.

Αναφορές

Analitis, F., Velderman, M. K., Ravens-Sieberer, U., Detmar, S., Erhart, M., Herdman, M., …Rajmil, L. (2009). Being bullied: Associated factors in children and adolescents 8 to 18 years old in 11 European countries. Pediatrics, 123(2), 569–577.

Due, P., Holstein, B. E., Lynch, J., Diderichsen, F., Gabhain, S. N., Scheidt, P., & Currie, C. (2005).Bullying and symptoms among school-aged children: International comparative cross sectional study in 28 countries. European Journal of Public Health, 15(2), 128–132.

Hawker, D. S. J., &Boulton, M. J. (2000).Twenty years’ research on peer victimization and psychosocial maladjustment: A meta-analytic review of cross-sectional studies. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 41(4), 441–455.

Idsoe, T., Dyregrov, A., &Idsoe, E. C. (2012).Bullying and PTSD symptoms. Journal of Abnormal Child Psychology, 40(6), 901–911.

Olweus D. (1993)Bullying at School: What We Know and What We Can Do. Malden, MA: Wiley-Blackwell.

Tokunaga RS. (2010). Following you home from school: A critical review and synthesis of research on cyberbullying victimization. Comput Human Behav. 26(3):277–287.

Ttofi MM, Farrington DP, Lösel F, Loeber R. The predictive efficiency of school bullying versus later offending: a systematic/meta-analytic review of longitudinal studies.CrimBehavMent Health (2011) 21:80–9.10.1002/cbm.808

Tsitsika, A., Janikian, M., Tzavela, E., Schoenmakers, T. M., Ólafsson, K., Halapi, E., Tzavara, C., Wójcik, S., Makaruk, K., Critselis, E., Müller, K.W., Dreier, M., Holtz, S., Wölfling, K., Iordache, A., Oliaga, A., Chele, G., Macarie, G., & Richardson, C. (2013).Internet use and Internet addictive behaviour among European adolescents: A cross-sectional study.National and Kapodistrian University of Athens (N.K.U.A.), Athens: EU NET ADB.RetrievedonNovember 2, 2013 fromwww.eunetadb.eu.

Ε. Τζαβέλα, Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Ένας στους δύο μαθητές , ηλικία 14-16 ετών έχει δοκιμάσει τσιγάρο νικοτίνης έστω και μία φορά, σύμφωνα με τα στοιχεία έρευνας του Κέντρου Ελέγχου Νοσημάτων των ΗΠΑ. (51.8% των αγοριών, 48.8% των κοριτσιών) Επιπλέον, 12.4% των μαθητών είχαν καπνίσει τουλάχιστον 1 τσιγάρο ημερησίως επί 1 μήνα στο παρελθόν, πρακτική που ορίζει το ποσοστό των «τακτικών καπνιστών». Το κάπνισμα αποτελεί βασική αιτία θανάτου που θα μπορούσε να προληφθεί. Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ) 150.000.000 έφηβοι καπνίζουν παγκοσμίως και 75.000.000 εξ’ αυτών πρόκειται να πεθάνουν από αιτίες που σχετίζονται με το κάπνισμα. Οι έφηβοι μπορεί να εθιστούν στη νικοτίνη, ενώ παρουσιάζουν και ψυχολογική εξάρτηση από τη συνήθεια του καπνίσματος. Χαρακτηριστικό είναι ότι πάνω από το 90% των ενηλίκων καπνιστών ξεκινούν τη βλαβερή αυτή συνήθεια κατά την εφηβεία (λόγω των αναπτυξιακών χαρακτηριστικών και της ανάγκης να είναι δημοφιλείς και αποδεκτοί από τους συνομηλίκους-peer pressure). 

Το κάπνισμα σχετίζεται με υψηλότερο κίνδυνο καρδιαγγειακής νόσου, χρόνια αναπνευστική νόσο (εμφύσημα, βρογχίτις) και καρκινογένεση (πνεύμονα, λάρυγγα κ.α.), καθώς και με πρόωρη γήρανση, κιτρίνισμα των δοντιών και του δέρματος των δακτύλων. Οι επιπτώσεις αφορούν και τους παθητικούς καπνιστές. Σημαντική για τους εφήβους είναι και η μείωση της αντοχής, καθώς και της επίδοσης στα διάφορα αθλήματα. Σύμφωνα μα τα στοιχεία του Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.) για την Ελλάδα καθημερινοί καπνιστές (έστω και ένα τσιγάρο) είναι το 24.6% των εφήβων, ενώ 14% αναφέρουν «βαρύ» συστηματικό κάπνισμα (τουλάχιστον 10 τσιγάρα την ημέρα). Η προσπάθεια διακοπής του καπνίσματος είναι επιθυμητή από πολλούς εφήβους και οι λειτουργοί υγείας μπορούν να βοηθήσουν με προγράμματα στήριξης, αλλά και τη χρήση σκευασμάτων υποκατάστασης νικοτίνης (τσίχλα ή τσιρότο) όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο. Σημαντική είναι η κινητοποίηση των καπνιστών εφήβων προκειμένου να θελήσουν τη διακοπή μέσα από προγράμματα ενημέρωσης από συνομηλίκους (peer to peer education), τον εθελοντισμό και τη συμμετοχή τους σε καμπάνιες πρόληψης. Η ενεργητική συμμετοχή των εφήβων εξασφαλίζει καλύτερα αποτελέσματα συμμόρφωσης σχετικά τόσο με την πρόληψη, όσο και την διακοπή του καπνίσματος.

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Σύμφωνα με τα στοιχεία των Η.Π.Α., τα ¾ των μαθητών (75%) έχουν πιει αλκοολούχο ποτό τουλάχιστον μία φορά, ενώ 44.7% δήλωσαν ότι έκαναν χρήση αλκοόλ τουλάχιστον μία φορά εντός του προηγούμενου μηνός από την διεξαγωγή της έρευνας. Έναςστους τέσσερις μαθητές (26%) δήλωσε ότι κατανάλωσε περισσότερα από 5 αλκοολούχα ποτά σε λίγες ώρες. Στο σχολικό πληθυσμό της Ελλάδας η χρήση οινοπνεύματος παρουσίασε αυξητική τάση κατά την περίοδο 1998-2007 (1998:11,7%, 2007:14,8%), παρόλο που η κατανάλωση οινοπνευματωδών στο γενικό πληθυσμό της χώρας έχει αρχίσει να μειώνεται την τελευταία δεκαετία. Αντίθετα με το κάπνισμα, κατά την εφηβεία δεν παρατηρείται εξάρτηση από τα οινοπνευματώδη και αυτό που κυρίως απασχολεί είναι τα επεισόδια μέθης, κατά τη διάρκεια των οποίων αλλοιώνεται η κρίση του εφήβου ή υπάρχει απώλεια συνείδησης. Τα αποτελέσματα της μέθης μπορεί να απειλήσουν την ίδια τη ζωή του εφήβου (π.χ. εάν οδηγήσει υπό την επήρρεια αλκοόλ) ή να τον οδηγήσουν σε πράξεις που ενδέχεται να έχουν αρνητικές συνέπειες στη μετέπειτα εξέλιξή του.

Το «cutting» είναι ο εκούσιος αυτοτραυματισμός μερών του σώματος με αιχμηρά αντικείμενα. Συνήθως επιλέγεται η εσωτερική πλευρά των καρπών ή άλλα μέρη του σώματος, τα οποία δεν είναι εύκολα σε κοινή θέα. Το «cutting» για τον/την έφηβο/η αποσκοπεί στην αποφόρτιση αρνητικών συναισθημάτων από καταστάσεις τις οποίες βιώνουν, όπως πίεση, άγχος, απόρριψη ή στην αποφόρτιση μιας εμμονής ή τον αντιπερισπασμό του συναισθηματικού πόνου προκαλώντας σωματικό πόνο. Μοιάζει δηλαδή, ευκολότερο για τα άτομα αυτά να ανακουφίσουν τον εσωτερικό πόνο προκαλώντας έναν εντονότερο εξωτερικό-σωματικό πόνο.

Πρόσφατη έρευνα στη Βρετανία σε 6000 μαθητές (15-16 ετών) επισημαίνει ότι περισσότεροι από 1 στους 10 εφήβους παρουσιάζουν συμπεριφορές αυτοτραυματισμού με πρόθεση. 10.3% των εφήβων έχουν επιχειρήσει να αυτοτραυματιστούν και στους εφήβους αυτούς το «cutting» υπερισχύει σε ποσοστό 64%. Τα κορίτσια φαίνεται στις έρευνες ότι έχουν 4 φορές περισσότερες πιθανότητες για «cutting» σε σύγκριση με τα αγόρια.

Οι συμπεριφορές αυτές αξίζουν την ιδιαίτερη προσοχή μας, καθώς δεν είναι απλά μια προσπάθεια των εφήβων να τραβήξουν την προσοχή ή να τρομάξουν κάποιον. Συχνά, συνυπάρχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, αγχώδης διαταραχή ή κατάθλιψη.

Η ψυχοθεραπεία βοηθάει στην περίπτωση του «cutting» τον/την έφηβο να επεξεργαστεί και να αποδεχθεί τα συναισθήματά του/της θετικά και αρνητικά, ώστε να είναι σε θέση να τα διαχειριστεί καλύτερα. Ο/Η έφηβος/η αισθάνονται ότι δεν είναι μόνοι, κάποιος μπορεί να τον/την καταλάβει και να τον/την υποστηρίξει.

Η έκφραση των συναισθημάτων την κρίσιμη στιγμή με τη ζωγραφική, το γράψιμο κειμένων, ποιημάτων ή ημερολογίου, η έντονη άσκηση/ τρέξιμο, ο χορός, η φροντίδα ενός κατοικίδιου βοηθούν πολύ στην αποφόρτιση τους. Επίσης, άλλες τεχνικές είναι το τρίψιμο μιας γόμας στο σημείο του σώματος που επιχειρείται να τραυματιστεί ή ο στιγματισμός του με ένα κόκκινο στυλό.

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί ο αριθμός των εφήβων που κάνουν τατουάζ ή/και τοποθετούν σκουλαρίκι σε κάποιο σημείο του σώματός τους (piercing). Αν και η συνηθέστερη πρακτική είναι το piercing στον ωτικό λοβό, δεν είναι σπάνια η εντόπιση και στο ωτικό τραγό, το ρινικό πτερύγιο, τους οφρύες, την γλώσσα, τα χείλη, τη θηλή του μαστού, τον ομφαλό, αλλά και τα έξω γεννητικά όργανα. Ανάλογα με την εντόπιση διαφέρει και ο χρόνος επούλωσης, πληροφορία η οποία θα πρέπει να γνωστοποιείται στον έφηβο προκειμένου να είναι προετοιμασμένος και να εφαρμόζει κατάλληλη αντισηπτική περιποίηση. Για παράδειγμα, ο ωτικός λοβός έχει περίπου 6 εβδομάδες χρόνο επούλωσης, ενώ η γλώσσα και τα χείλη έναν και δύο-τρεις μήνες, αντίστοιχα. Το σημείο του ομφαλού έχει βραδύ χρόνο επούλωσης, που φτάνει τους 6-9 μήνες, με αυξημένη πιθανότητα επιπλοκών καθώς είναι το συνηθέστερο σημείο του σώματος στο οποίο ο έφηβος εφαρμόζει μόνος του piercing. Πρόσφατη έρευνα σε μαθητές Λυκείου των ΗΠΑ το 2001 και το 2006, διαπίστωσε ότι 51% έκαναν piercing και 23% είχαν τατουάζ, ποσοστά που παρέμειναν σταθερά και 5 έτη αργότερα όταν πραγματοποιήθηκε επαναληπτική έρευνα στον ίδιο μαθητικό πληθυσμό, εκ των οποίων 19% εμφάνισαν ιατρικές επιπλοκές, όπως έντονη αιμορραγία, τοπικό τραυματισμό/λύση συνέχειας του δέρματος/χηλοειδές, και βακτηριακή λοίμωξη από Staphylococcus aureus, στρεπτόκοκκο της ομάδας A, και είδη Pseudomonas.

Αξιοσημείωτο είναι ότι οι πρακτικές του τατουάζ και του piercing στην εφηβεία συνδυάζονται συχνά με άλλες συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. Όπως φάνηκε από την μελέτη των Carroll και συνεργατών, οι έφηβοι που είχαν έστω και ένα τατουάζ/piercing είχαν σημαντικά μεγαλύτερο κίνδυνο να έχουν εμπλακεί σε κατάχρηση ουσιών, σεξουαλική δραστηριότητα, διαταραχή πρόσληψης τροφής, και απόπειρα αυτοκτονίας, σε σχέση με τους συνομιλήκους τους. Η πιθανότητα αυτή, μάλιστα, ήταν μεγαλύτερη όσο μικρότερη ήταν η ηλικία στην οποία ο έφηβος είχε «αποκτήσει» το τατουάζ/piercing, ενώ η πιθανότητα ένας έφηβος να κάνει χρήση «σκληρών» ναρκωτικών (κοκαΐνη, ηρωίνη, μεθαμφεταμίνη, ecstasy) αυξανόταν όσο περισσότερα ήταν τα piercing στο σώμα του. Τέλος, από την παραπάνω μελέτη φάνηκε ότι η άσκηση βίας σχετίζεται θετικά με την παρουσία τατουάζ για τους άρρενες εφήβους και με την παρουσία piercing για τις θήλεις εφήβους.

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Σε παγκόσμιο επίπεδο, μεγαλύτερη θνητότητα (60/100 000 γυναίκες) από σχετικά με την έκτρωση αίτια παρατηρούνται στις χώρες στις οποίες η έκτρωση θεωρείται παράνομη πράξη, ενώ αντίθετα σε χώρες όπου νομιμοποιείται η έκτρωση, όπως οι ΗΠΑ και η Κούβα η αντίστοιχη θνητότητα κυμαίνεται από 0.6 έως 1.0 ανά 100 000 γυναίκες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Νοτίου Αφρικής, όπου παρατηρήθηκε κατά 90% μείωση στην μητρική θνητότητα σε νεαρές ηλικίες μετά την νομιμοποίηση της πρακτικής της έκτρωσης στην χώρα αυτή.

Η μαριχουάνα σύμφωνα με τα δεδομένα της έρευνας στις Η.Π.Α. φαίνεται να είναι η δημοφιλέστερη ναρκωτική ουσία στους εφήβους, αφού χρήση της δήλωσε ότι έχει κάνει τουλάχιστον μία φορά, το 38.1% (41.6% των αγοριών, 34.5% των κοριτσιών), ενώ 1 στους 5 μαθητές έκανε χρήση κατά τον τελευταίο μήνα. Από το σύνολο των μαθητών, το 8.3% έκανε την πρώτη χρήση μαριχουάνας σε ηλικία μικρότερη των 13 ετών. Δεύτερα σε προτίμηση έρχονται τα εισπνεόμενα ναρκωτικά, ενδεχομένως λόγω του χαμηλού κόστους, με αναφερόμενη χρήση από το 13.3% των μαθητών. Ακολουθούν οι ναρκωτικές ουσίες που είναι γνωστές ως «ψευδαισθησιογόνα», όπως το LSD, η αγγελόσκονη, κλπ. με χρήση τουλάχιστον μία φορά από το 7.8%, και η κοκαΐνη σε οποιαδήποτε μορφή της με 7.2%. Αξιοσημείωτο είναι ότι χρήση κοκαΐνης μέσα στον τελευταίο μήνα αναφέρει το 3.3% των μαθητών των ΗΠΑ. Στις προτιμήσεις των εφήβων-μαθητών ακολουθούν το χάπι “ecstasy”,οι μεθαμφεταμίνες (σπιντ, crystal, ice), τα στεροειδή για αύξηση της μυϊκής μάζας, χωρίς ιατρική συνταγή, και η ηρωίνη, με 5.8%, 4.4%, 3.9%, και 2.3% χρήση, αντίστοιχα.

Σύμφωνα με πρόσφατα βιβλιογραφικά δεδομένα, η επίπτωση της ψυχογενούς ανορεξίας στην εφηβικής ηλικία κυμαίνεται 0.37-1.3%, ωστόσο ενδεχομένως τα ποσοστά να είναι υψηλότερα λόγω του ότι πολλές διατροφικές παρεκκλίσεις εμπίπτουν στην κατηγορία των άτυπων μορφών ή EDNOS (EatingDisordersNotOtherwiseSpecified), που σημαίνει ότι δεν πληρούν όλα τα κριτήρια κατά DSM-IV για ψυχογενή ανορεξία ή βουλιμία. Το 40% των ασθενών με ψυχογενή ανορεξία αφορούν σε ηλικίες 15-19 ετών, και η αναλογία κορίτσια: αγόρια είναι 10: 1. Αν και θεωρείται από την κοινή γνώμη ως «ασθένεια του δυτικού κόσμου, και του χώρου της μόδας», αναφέρονται πολλές περιπτώσεις και σε αναπτυσσόμενες χώρες, της Ασίας και της Αφρικής. Επιδημιολογικά, οι περισσότερες ασθενείς ανήκουν στην λευκή (καυκάσια) φυλή, και προέρχονται από οικογένειες υψηλού κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου.

Υπάρχουν τρεις μεγάλες προοπτικές μελέτες που αναφέρουν στοιχεία για την πρόγνωση της νόσου. Η πρώτη, αναφέρει ότι μετά από 6 έτη παρακολούθησης ίαση έχει το 55.4%, αποτυχία θεραπείας στο 26.8%, ενώ η θνητότητα 6.7% από αίτια σχετικά με την νόσο. Αξιοσημείωτο είναι ότι σε ποσοστό 23.9% των ασθενών η αμηνόρροια παραμένει. Σύμφωνα με την δεύτερη, μετά από 21 έτη παρακολούθησης ίαση παρατηρήθηκε στο 50.6%, υποτροπή στο 20.6%, αποτυχία θεραπείας στο 26%, ενώ η θνητότητα από αίτια σχετικά με την πάθηση ήταν 15.6%. Τέλος, η τρίτη προέρχεται από την ομάδα των Fichter και συνεργατών, που παρατήρησαν μετά από 12 έτη παρακολούθησης ποσοστό ίασης 49.4%,ενώ σε 24% των ασθενών παρέμεινε το σύμπτωμα της αμηνόρροιας. Στην ίδια μελέτη, η αναφερόμενη επίπτωση των διατροφικών διαταραχών στον υπό μελέτη πληθυσμό ήταν 18.98% ψυχογενής ανορεξία, 9% ψυχογενής βουλιμία, και 15.7% άτυπες μορφές (EDNOS)Παράγοντες που συμβάλλουν σε καλύτερη πρόγνωση φαίνεται ότι είναι η εφηβική ηλικία, η καλή σχέση γονιού-εφήβου, η μικρή διάρκεια της νόσου, ο περιοριστικός τύπος της ψυχογενούς ανορεξίας συγκριτικά με τον βουλιμικό τύπο της νόσου, και το αρνητικό για διατροφική διαταραχή ατομικό ιστορικό του ασθενούς.

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Περίπου 1 στους 2 μαθητές (47.8%) είχαν σεξουαλική δραστηριότητα μέχρι την ηλικία των 16 ετών (49.8% αγόρια, 45.9% κορίτσια) στις ΗΠΑ. Η επίπτωση ήταν μεγαλύτερη όσο μεγαλύτερη η βαθμίδα/τάξη των μαθητών, ενώ σε εθνικό επίπεδο το 7.1% των μαθητών δήλωσαν ότι είχαν την πρώτη τους ολοκληρωμένη σεξουαλική επαφή πριν την ηλικία των 13 ετών (10.1% αγόρια, 4.0% κορίτσια).

Σε παγκόσμιο επίπεδο οι αυτοκτονίες αποτελούν 5ηαιτία θανάτου σε νεαρούς ανθρώπους (10-24 ετών), ενώ σε πολλές χώρες της Ευρώπης και της Β. Αμερικής κατατάσσονται ως 2η ή 3η αιτία θανάτου, και στην Κίνα και την Ινδία ως 1η αιτία θανάτου στην ηλικιακή αυτή υποομάδα.Οι αυτοκτονίες αποτελούν την τρίτη αιτία θανάτου στις ΗΠΑ στην ηλικιακή ομάδα των 15-24 ετών. Περίπου 2 εκατομμύρια έφηβοι κάθε χρόνο επιχειρούν απόπειρα αυτοκτονίας στις ΗΠΑ, ενώ 19% αναφέρουν αυτοκτονικό ιδεασμό εντός του προηγούμενου έτους(1 στα 4 κορίτσια, 1 στα 7 αγόρια).

Αναδρομικές μελέτες σε εφήβους έδειξαν ότι >90% των αυτοχείρων έπασχαν από κάποια ψυχική διαταραχή την στιγμή του θανάτου, περίπου το 1/3 είχαν κάνει κι άλλες απόπειρες αυτοκτονίας στο παρελθόν, ενώ οι μισοί έφηβοι έπασχαν επί 2 τουλάχιστον έτη από ψυχιατρικές παθήσεις, όπως καταθλιπτική διαταραχή, χρήση ουσιών, και διαταραχές διασπαστικής συμπεριφοράς [Εναντιωματική Προκλητική Διαταραχή (ODD) και Διαταραχή Διαγωγής (CD)]

Έφηβοι με ψύχωση ή οριακή διαταραχή προσωπικότητας αποτελούν επίσης ομάδα «υψηλού κινδύνου» για αυτοκτονικότητα, ενώ άλλοι παράγοντες κινδύνου φαίνεται ότι είναι η χρήση ουσιών, το οικογενειακό ιστορικό ψυχιατρικών παθήσεων, το ιστορικό φυσικής ή σεξουαλικής κακοποίησης του εφήβου, καθώς και η ομοφυλοφιλία.

Από τους σημαντικότερους παράγοντες κινδύνου φαίνεται ότι είναι το ψυχιατρικό ιστορικό της παιδικής ηλικίας. Μελέτη ακολουθίας (cohort study) στην Φινλανδία, έδειξε ότι η ψυχοπαθολογία στην ηλικία των 8 ετών ήταν ισχυρός προγνωστικός δείκτης για επιτυχή απόπειρα αυτοκτονίας μέχρι την ηλικία των 24 ετών στα αγόρια, αν και δεν βρέθηκε το ίδιο για τα κορίτσια

Αν και οι παράγοντες κινδύνου για αυτοκτονικότητα δεν διαφέρουν ανάλογα με το φύλο, συναντώνται με διαφορετική συχνότητα σε κορίτσια και αγόρια. Στα κορίτσια ο κυριότερος παράγοντας είναι η μείζονα κατάθλιψη, η οποία αυξάνει κατά 12 φορές τον κίνδυνο για αυτοκτονικότηταΕπιπλέον, το ιστορικό σωματικής ή σεξουαλικής κακοποίησης αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο αυτοκτονίας, ανεξάρτητα από την συνύπαρξη και άλλων παραγόντων κινδύνου. Από την άλλη, στα αγόρια το ιστορικό προηγούμενης απόπειρας αυτοκτονίας αυξάνει τον κίνδυνο για αυτοκτονικότητα κατά 30 φορές. Είναι, ακόμη, γνωστό ότι τα κορίτσια αποπειρώνται να αυτοκτονήσουν πιο συχνά από τα αγόρια, όμως η προσπάθεια είναι επιτυχής στα αγόρια σε μεγαλύτερο βαθμό από τα κορίτσια.

Άλλοι παράγοντες κινδύνου φαίνεται ότι είναι η έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ γονέων και εφήβων, η αλλαγή κατοικίας, η μειωμένη γονεϊκή επιτήρηση στο σπίτι, το θετικό οικογενειακό ιστορικό ψυχιατρικών διαταραχών, αυτοκτονικότητας και χρήσης ουσιών, χωρίς όμως να έχει διευκρινιστεί εάν η αυξημένη αυτοκτονικότητα του εφήβου σε αυτήν την περίπτωση οφείλεται σε γενετικούς ή περιβαλλοντικούς λόγους, ή και στα δύο.

Σε κάθε περίπτωση απόπειρας αυτοκτονίας εφήβου το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό θα πρέπει να είναι κατάλληλα εκπαιδευμένο στην προσέγγιση του ασθενούς, στην λεπτομερή λήψη ιστορικού (βλ. πίνακα 26.1) και στην φυσική εξέταση. (βλ. πίνακα 26.2) Συνήθως, δεν απαιτείται διενέργεια ειδικών εργαστηριακών εξετάσεων, παρά μόνο σε περίπτωση υποψία λήψης χαπιών ακεταμινοφένης ή ασπιρίνης κλπ. Τοξικολογική εξέταση ούρων σε περίπτωση υποψία χρήσης ουσιών και τεστ κυήσεως (κορίτσια) να γίνονται αναλόγως με τους παράγοντες κινδύνου που συγκεντρώνει ο έφηβος.

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Διαδικτυακή αποπλάνηση είναι η κατάσταση κατά την οποία ένας ενήλικας πλησιάζει ένα παιδί ή έφηβο με στόχο να τον εκμεταλλευτεί. Δυστυχώς υπάρχουν πάρα πολλοί παιδόφιλοι που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο προκειμένου να προσελκύσουν τα θύματά τους. Αν ο παιδόφιλος έρθει σε ερωτική επαφή με έναν ανήλικο, τότε μιλάμε για παιδεραστία. .

Τα πιο συνηθισμένα σημάδια της διαδικτυακής αποπλάνησης είναι:

• Η επίδειξη ενδιαφέροντος για ένα συγκεκριμένο ανήλικο και η επιδίωξη συνάντησης. 
• Η αποστολή πορνογραφικού υλικού σε έφηβο. 
• Η μεταφορά του θέματος μιας συνομιλίας σε σεξουαλικό περιεχόμενο. 
• Η απαίτηση αποστολής προσωπικών φωτογραφιών. 
• Η προσπάθεια απόδοσηςπρονομίων σε έναν έφηβο.

Επομένως από τα παραπάνω κατανοούμε ότι ο πρώτος στόχος στη διαδικτυακή αποπλάνηση είναι να κερδίσει ο ενήλικας την εμπιστοσύνη του εφήβου. Ο ενήλικας που πλησιάζει μπορεί να παρουσιάζεται σαν σημαντικό άτομο και έτσι πιο εύκολα να κερδίσει την φιλία του έφηβου. Ο στόχος αυτών των συναναστροφών είναι βεβαίως να συμφωνηθεί συνάντηση με τον έφηβο ή να αποστείλει ο έφηβος προσωπικές φωτογραφίες ή video.

Χρειάζεται να τονίσουμε ότι το grooming είναι ένα τραυματικό γεγονός στη ζωή του εφήβου λόγω της αποπλάνησης και εκμετάλλευσης από τον groomer. Επίσης δημιουργεί αρνητικά πρότυπα ερωτικών σχέσεων. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσει ο έφηβος ότι το grooming είναι ένα πάρα πολύ σοβαρό παράπτωμα και χρειάζεται άμεση επέμβαση. Το πιο πιθανό είναι ότι θα χρειαστεί η βοήθεια της αστυνομίας, καθώς και η υποστήριξη του παιδιού και της οικογένειας του ώστε να γίνει η καταγγελία.

Στην Ελλάδα 20% των παιδιών που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο προσεγγίζονται κάποια στιγμή από παιδόφιλους. Πιο συγκεκριμένα, η Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος ανακοίνωσε τον Ιούνιο του 2010 ότι έχει καταγράψει πάνω από 3000 παιδόφιλους στην Ελλάδα.

Τα παιδιά θεωρούν ότι μπορούν να προστατευτούν από τους κινδύνους μιας συνάντησης με έναν διαδικτυακό φίλο, αν συνομιλούν με αυτόν για μεγάλο χρονικό διάστημα, αν έχουν ζητήσει φωτογραφία του με συγκεκριμένα ρούχα, αν χρησιμοποιήσουν webcamera, αν συναντηθούν με παρέα φίλων σε πολυσύχναστα μέρη. Δυστυχώς όμως τα παιδιά αγνοούν ότι υπάρχουν ακόμα και συμμορίες παιδόφιλων, όπου ανήλικα παιδιά ως όμηροί τους σερφάρουν για να βρίσκουν νέα θύματα.

Γι’ αυτό είναι σημαντικό τα παιδιά και οι έφηβοι να μην εμπιστεύονται κανέναν άγνωστο στο διαδίκτυο, να μην δίνουν προσωπικά δεδομένα και κυρίως να μην συναντιούνται ποτέ με διαδικτυακούς «φίλους».

Η οικογένεια και το σχολείο πρέπει να ενισχύουν την κοινωνικοποίηση των παιδιών με πραγματικές επαφές, ώστε τα παιδιά να έχουν φίλους στην πραγματική ζωή και να αναπτύξουν μια ομαλή ψυχοκοινωνική εξέλιξη που είναι σημαντική για την περαιτέρω υγιή τους ανάπτυξη. Οι πραγματικές φιλίες είναι απαραίτητο να αντικαταστήσουν τους εικονικούς «φίλους» από τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης (όπως facebook, twitter, κ.ά.).

Η ενημέρωση των παιδιών από πολύ μικρή ηλικία είναι η πιο σωστή μέθοδος πρόληψης του φαινομένου της παιδοφιλίας. Αποτελεί επιτακτική ανάγκη να μάθουν τα παιδιά να αναφέρουν τα φαινόμενα διαδικτυακής αποπλάνησης χωρίς να ντρέπονται και να γνωρίζουν πως να «μπλοκάρουν» τα ίδια τους παιδόφιλους που προσπαθούν να τους προσεγγίσουν. (βλ. κεφ. 6)

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Διαδικτυακή παρενόχληση είναι η παρενόχληση μέσω του διαδικτύου ή του κινητού τηλεφώνου. Μπορεί κάποιος να:

• Κοροϊδέψει ένα άτομο σε ένα chat-room. 
• Να αποστείλει αισχρά, προσβλητικά ή απειλητικά μηνύματα μέσω του διαδικτύου. 
• Να στείλει αισχρό υλικό κατά τις συνομιλίες. 
• Να κοροϊδέψει κάποιον με το να φτιάξει ένα ψεύτικο προφίλ με εξευτελιστικές πληροφορίες. 
• Να βάλει προσωπικό υλικό στο διαδίκτυο δίχως την άδεια του άλλου. 
• Να αποκλείσει κάποιον από ομάδα ή διαδικτυακή δραστηριότητα

Η ηλεκτρονική παρενόχληση είναι ένα πολύ συχνό φαινόμενο και αποτελεί πρόβλημα στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να ενημερώσουμε τους εφήβους για τις συνέπειες που μπορεί να έχει στην ψυχολογία των συνανθρώπων μας μια τέτοια πράξη εκφοβισμού, προκειμένου να περιοριστεί το φαινόμενο. Το ανησυχητικό είναι ότι κάποιες φορές τα θύματα της ηλεκτρονικής παρενόχλησης μεταμορφώνονται σε θύτες, γεγονός που επηρεάζει πολύ αρνητικά την ήδη βεβαρημένη ψυχολογία τους.

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Η χρήση ουσιών με στόχο τη βελτίωση της αθλητικής απόδοσης σημειώνεται από αρχαιοτάτων χρόνων, σε διάφορους λαούς και πολιτισμούς. Στην Κίνα το 3000 π.Χ χρησιμοποιούσαν εκχύλισμα εφεδρίνης Μα-Xουάνγκ, ενώ στη Σπάρτη το 500 π.Χ οι πολεμιστές και αθλητές κατανάλωναν τον γνωστό μέλανα ζωμό. Το φαινόμενο σχετίζεται με την ανταγωνιστική φύση του ανθρώπου, τη δίψα του για διάκριση, καθώς και την ανάγκη του για θέαμα, δημιουργία ηρώων και εξύμνηση αυτών. Οι Ύμνοι Ολυμπιονικών (Πίνδαρος 475 π.Χ.) αντανακλούν με τον πιο γλαφυρό τρόπο τα παραπάνω: «Ύμνοι, βασιλείς της λύρας, ποιόν θεό, ποιόν ήρωα, ποιόν άνδρα τώρα θα κελαηδήσουμε;».

Η λέξη «dope» χρησιμοποιήθηκε από τους λαούς της Αφρικής τον 18ο αιώνα, για την ονομασία των διεγερτικών που χρησιμοποιούσαν στις τελετές τους. Σήμερα σημαίνει «φάρμακο» ή «ναρκωτικό» και ο όρος «doping» υποδηλώνει την αθέμιτη χρήση φαρμάκων ή άλλων μεθόδων για την επίτευξη της μέγιστης αθλητικής επίδοσης. Το doping αποτελεί μάστιγα για τον σύγχρονο αθλητισμό και δυστυχώς έχει αλλοιώσει το αθλητικό ιδεώδες των αρχαίων Ελλήνων. Εκτός από τα ηθικά ζητήματα, η χρήση των διαφόρων ουσιών και η κλίμακα υπερβολής που τη χαρακτηρίζει, θέτουν σε σοβαρό κίνδυνο την υγεία και τη ζωή των αθλητών. Ο πρώτος θάνατος από doping σημειώθηκε ήδη από το 1886, ενώ για να πραγματοποιηθεί ο πρώτος έλεγχος χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν ογδόντα χρόνια (Τόκυο 1964). Η συστηματοποίηση του ελέγχου μέσω της σύστασης της Διεθνούς Οργάνωσης Αντι-doping (World Αnti-doping Αgency) πραγματοποιήθηκε πολύ αργότερα (1999). Aν και το φαινόμενο doping έχει καταδικαστεί από αθλητικές οργανώσεις και κυβερνήσεις κρατών, εντούτοις δεν έχει τεθεί υπό έλεγχο και ο αριθμός των αθλητών-χρηστών συνεχώς αυξάνεται. Ιδιαίτερα ανησυχητική είναι η επέκταση του στο μαθητικό πληθυσμό και σε ερασιτέχνες αθλητές που δεν κάνουν πρωταθλητισμό.

Τα οφέλη της άθλησης στη σωματική και ψυχοκοινωνική υγεία παιδιών και εφήβων είναι γνωστά και αδιαμφισβήτητα. Επιπλέον, η άθληση κατά την εφηβική ηλικία αποτελεί τρόπο εκτόνωσης και u945 αποτρέπει την ανάπτυξη συμπεριφορών υψηλού κινδύνου. Η συμβολή των αθλητικών προγραμμάτων κατά την παιδική και εφηβική ηλικία στην αντιμετώπιση των νοσημάτων φθοράς των ενηλίκων είναι σημαντική. Νοσήματα όπως η υπέρταση, η καρδιαγγειακή νόσος, η οστεοπόρωση και οι επιπτώσεις της εγκατεστημένης σε νεαρά ηλικία παχυσαρκίας θα μπορούσαν να περιοριστούν σημαντικά με τη συστηματική αθλητική δραστηριότητα.

Σημαντικό στοιχείο της επιτυχίας οποιουδήποτε αθλητικού προγράμματος, έτσι ώστε να αποδοθούν τα μέγιστα οργανικά και ψυχικά οφέλη, είναι η τήρηση της ισορροπίας σε όλα τα επίπεδα. Μεταξύ των δύο άκρων ελλειμματικής και υπερβολικής λειτουργίας (καταστάσεις αλλόστασης ή κακόστασης), βρίσκεται η χρυσή τομή της ομοιόστασης (εύσταση). Η ιδιαίτερη θέση που κατείχε η τήρηση της ισορροπίας και του μέτρου στην αρχαία Ελλάδα εκφράζεται από τον Πυθαγόρα με τη ρήση : « Σιτία, ποτά, ύπνος και αφροδίσια, πάντα ταύτα μέτρια. Το δε περισσόν νούσων ποιεί». Τα παραπάνω αποκαλύπτουν τη νοσογόνο δύναμη της υπερβολής που μπορεί να οδηγήσει σε σημαντική οργανική ή/και ψυχική δυσλειτουργία.

Ο πρωταθλητισμός χαρακτηρίζεται από υπερβολή και εξαντλητική προσπάθεια με σκοπό την επιτυχία. Η υπερβολή δημιουργεί κινδύνους για την υγεία και μετριάζει τα οφέλη της άσκησης, ενώ παράλληλα επιβαρύνει ψυχολογικά το άτομο μέσα από μια διαδικασία συνεχούς stress. Επιπλέον, υιοθετείται μια νέα ηθική που επιτρέπει τη χρήση οποιουδήποτε μέσου για την κατάκτηση του στόχου. Είναι ευνόητο ότι τα παραπάνω αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα για τον αναπτυσσόμενο οργανισμό ενός παιδιού ή εφήβου, ενώ σημαντικές είναι και οι επιπτώσεις στην ψυχική υγεία και τη διάπλαση του χαρακτήρα που ακόμη δεν έχει διαμορφωθεί.

Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, 13 % των νεαρών αθλητών στις ΗΠΑ χρησιμοποιούν κρεατίνη και 8% συμπληρώματα αμινοξέων. Η χρήση αναβολικών στεροειδών είναι επίσης διαδεδομένη, με ποσοστά 5-11% και 0.5-2.5% για αγόρια και κορίτσια αντίστοιχα. Περίπου 50% των νέων ξεκινούν τη χρήση πριν την ηλικία των 16 ετών, ενώ η μέση ηλικία έναρξης είναι τα 14 έτη. Χαρακτηριστικό είναι ότι 30% των νεαρών δεν είναι καν αθλητές και χρησιμοποιούν τα φάρμακα για τη βελτίωση της εξωτερικής τους εμφάνισης. Οι έφηβοι που λαμβάνουν αναβολικά είναι επιρρεπείς και σε άλλου τύπου συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. Οι νέοι δεν γνωρίζουν τις επιπτώσεις των ουσιών αυτών στην υγεία και ενθαρρύνονται στη χρήση έχοντας σαν παράδειγμα διάσημους αθλητές - πρότυπα για τη νεολαία- που φέρονται ως χρήστες. Στην πραγματικότητα, ελάχιστες από τις ουσίες αυτές μπορούν να βελτιώσουν την αθλητική απόδοση, ενώ το σίγουρο είναι ότι έχουν σημαντικές αρνητικές και συχνά μη αναστρέψιμες για τον οργανισμό συνέπειες. Άλλωστε η δύναμη της αυθυποβολής και του placebo έχει αναγνωριστεί από πολύ παλιά και είναι συνυφασμένη με την ανθρώπινη φύση : «Αυτό που βοηθά περισσότερο τους ανθρώπους είναι αυτό στο οποίο έχουν τη μεγαλύτερη εμπιστοσύνη» (Γαληνός , 150 μ.Χ.).

Η ιατρική κοινότητα καλείται να πάρει θέση και να ενημερώσει υπεύθυνα το

κοινό για την επιστημονική τοποθέτηση πάνω στο θέμα. Αρχικά, τίθεται το ερώτημα : χρειάζεται ο έφηβος αθλητής διαιτητικά συμπληρώματα, και ποιά; Ας σημειωθεί ότι τα διατροφικά συμπληρώματα δεν θεωρούνται φάρμακα και δεν διέπονται από το νομικό πλαίσιο κυκλοφορίας των φαρμάκων. Αυτό σημαίνει ότι δεν ελέγχονται η αποτελεσματικότητα και ασφάλειά τους, και ότι η σύνθεση και καθαρότητα τους εξαρτώνται μόνο από τον κατασκευαστή. Τα πιο δημοφιλή διαιτητικά συμπληρώματα σε όλα τα επίπεδα αθλητικού συναγωνισμού (από τους εφήβους αθλητές των Λυκείων μέχρι τους κορυφαίους αθλητές) είναι αυτά που περιέχουν αμινοξέα και κρεατίνη. Υπενθυμίζεται ότι οι ημερήσιες ανάγκες των εφήβων αθλητών σε πρωτεϊνη είναι περίπου 1.5 g/kg ΒΣ και οι ανάγκες αυτές καλύπτονται πλήρως από ένα ισορροπημένο διατροφικό πρόγραμμα. Αν και σε αθλητές με φυσιολογική νεφρική λειτουργία η χορήγηση αμινοξέων δεν βλάπτει, η αύξηση της ημερήσιας πρόσληψης πρωτεϊνης σε ποσοστό > 20 % των προσλαμβανομένων θερμίδων μπορεί να προκαλέσει αύξηση της ουρίας του αίματος και αποβολή ασβεστίου από τα ούρα. Η κρεατίνη αναφέρεται ότι βελτιώνει κατά 5-15% την εντατική και μικρής διάρκειας άσκηση. Συνεπώς μπορεί να βοηθήσει αθλητές σε ανάλογα αθλήματα (π.χ. sprinters), όχι όμως τους αθλητές αντοχής. Λειτουργεί ως δότης φωσφόρου σε κύτταρα με αυξημένες ενεργειακές ανάγκες (μυϊκά κύτταρα), υπό τη μορφή φωσφοκρεατίνης, μετατρέποντας το ADP σε ATP. Mε τον τρόπο αυτό καθυστερεί την αναερόβιο γλυκόλυση και την παραγωγή γαλακτικού οξέος, το οποίο τελικά οδηγεί σε κόπωση των μυών. Οι διατροφικές πηγές της κρεατίνης είναι το κρέας και το ψάρι. Μια ισορροπημένη δίαιτα εξασφαλίζει την απαραίτητη ποσότητα 1-2 γρμ/ημέρα. Γενικά θεωρείται ασφαλής όταν λαμβάνεται εξωγενώς, ωστόσο σε περιπτώσεις υπερβολής (λήψης 20γρμ/ημέρα !!) έχουν αναφερθεί σημαντικές παρενέργειες κατακράτησης υγρών, υπέρτασης και επιβάρυνσης της νεφρικής λειτουργίας. Η χρήση της απαγορεύεται σε άτομα < 18 ετών.

Οι βιταμίνες καταλύουν βιοχημικές αντιδράσεις και δεν έχουν ιδιότητες βελτίωσης της αθλητικής απόδοσης. Στον αθλητισμό ιδιαίτερα ενδιαφέρει η χρήση αντιοξειδωτικών βιταμινών (C και E) που θεωρείται ότι περιορίζουν την ιστική βλάβη μέσω της εξουδετέρωσης των ελεύθερων ριζών που απελευθερώνονται κατά την άσκηση. Οι ημερήσιες συνιστάμενες προσλαμβανόμενες ποσότητες (Recommended Dietary Αllowances/RDAs) καλύπτουν απόλυτα τις ανάγκες του οργανισμού και υπάρχει 30% επιπλέον περιθώριο ασφαλείας. Οι ποσότητες αυτές εξασφαλίζονται σίγουρα όταν το διαιτολόγιο είναι ισορροπημένο και δεν απαιτείται χορήγηση συμπληρώματος. Ωστόσο, εάν κάτι τέτοιο αποφασιστεί, η μέγιστη ποσότητα που επιτρέπεται να χορηγηθεί είναι η RDA για κάθε βιταμίνη (υπάρχουν σχετικοί πίνακες). Οι αθλητές συχνά καταναλώνουν τεράστιες ποσότητες βιταμινούχων σκευασμάτων και θα πρέπει να τονιστεί ότι μπορούν να προκύψουν σημαντικές παρενέργειες.

Το μόνο διατροφικό συμπλήρωμα που θα είχε νόημα να χορηγηθεί στον έφηβοαθλητή είναι κάποιο σκεύασμα σιδήρου. Η εφηβεία αποτελεί περίοδο υψηλού κινδύνου για την ανάπτυξη σιδηροπενίας και ο έφηβος αθλητής έχει επιπλέον ανάγκες λόγω του ενισχυμένου μυικού ιστού και των απωλειών με τον ιδρώτα. Θα μπορούσε λοιπόν να χορηγηθεί προληπτικά σίδηρος στους εφήβους αθλητές. Τα συμπληρώματα αμινοξέων και βιταμινών φυλάσσονται μόνο για ειδικές περιπτώσεις, όπως η εφαρμογή υποθερμιδικής δίαιτας ή αυστηρής χορτοφαγίας ή η περίπτωση ανάπτυξης διατροφικής διαταραχής (φαινόμενο καθόλου σπάνιο στις έφηβες αθλήτριες αθλημάτων που απαιτούν λεπτή και παιδική σιλουέτα, όπως η ρυθμική γυμναστική και το μπαλέτο). Η τριάδα της έφηβης αθλήτριας περιλαμβάνει τα παρακάτω: διατροφική διαταραχή, αμηνόρροια και ανάπτυξη οστεοπενίας / οστεοπόρωσης. Η αντιμετώπιση της κατάστασης συνίσταται στη μείωση της έντασης του αθλητικού προγράμματος, στην αύξηση του βάρους σώματος και στη χορήγηση οιστρογόνων και συμπληρωμάτων ασβεστίου και σιδήρου. Απαραίτητη είναι η ψυχολογική υποστήριξη των κοριτσιών αυτών, αφού η διατροφική διαταραχή αποτελεί ψυχική νόσο (έστω και όταν δεν πληρεί όλα τα διαγνωστικά κριτήρια της anorexia nervosa).

Στον πίνακα 1. παρουσιάζεται ο κατάλογος της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής (ΔΟΕ) που περιλαμβάνει όλες τις απαγορευμένες για τον αθλητισμό ουσίες και μεθόδους .

Ο πρώτος τέτοιος κατάλογος εκδόθηκε το 1967 και περιλάμβανε διεγερτικά και ναρκωτικά φάρμακα. Η τεστοστερόνη χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1940 και ο πρώτος έλεγχος για τη χρήση της πραγματοποιήθηκε το 1976, στους Ολυμπιακούς του Μόντρεαλ. Στους Ολυμπιακούς αγώνες του Λος Άντζελες (1984), εφαρμόστηκε ο πρώτος έλεγχος για την καφεϊνη. Οι β-αναστολείς και τα διουρητικά προστέθηκαν στον κατάλογο ένα χρόνο αργότερα.

Τα αναβολικά στεροειδή αποτελούν συνθετικά παράγωγα της χοληστερόλης. Η δράση τους είναι αναβολική (αύξηση της μυϊκής μάζας και δύναμης, αύξηση της αιμοσφαιρίνης και της παροχής οξυγόνου στους ιστούς-βελτίωση της αντοχής) και ανδρογονική (υπερτρίχωση, αλλαγή της φωνητικής χροιάς και αύξηση του μεγέθους της κλειτορίδας στις γυναίκες). Η χρήση τους συνδυάζεται με δίαιτα πλούσια σε πρωτεΐνες και συνήθως εφαρμόζονται κυκλικά για 6-12 εβδομάδες και ισόχρονη διακοπή. Οι δόσεις που χρησιμοποιούνται είναι 10πλάσιες των θεραπευτικών και συνήθως ο έφηβος αθλητής ξεκινά με χάπι, ενώ οι πιο πεπειραμένοι χρήστες χρησιμοποιούν ενδομυικές ενέσεις επιτυγχάνοντας το βέλτιστο αποτέλεσμα με μικρότερη ποσότητα ουσίας (παράκαμψη του ήπατος). Οι έφηβοι χρήστες μπορεί χρησιμοποιήσουν τις ουσίες αυτές σε συνδυασμούς που είναι ιδιαίτερα επικίνδυνοι για την υγεία τους. Δεν αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο, δεν είναι σωστά ενημερωμένοι, ενώ υπάρχουν και πολλοί που είναι πεπεισμένοι ότι η χρήση αυτών των ουσιών αξίζει οποιαδήποτε θυσία. Η χρήση των αναβολικών στεροειδών συνηθίζεται σε αθλήματα όπως η άρση βαρών, η δισκοβολία, το ποδόσφαιρο, η πάλη και οι δρόμοι ταχύτητας. Τα αναβολικά ανιχνεύονται στα ούρα για μερικές εβδομάδες όταν λαμβάνονται από το στόμα και για τρεις περίπου μήνες όταν έχουν ληφθεί παρεντερικά.

Οι παρενέργειές τους είναι πολλές και σημαντικές. Στους εφήβους, ιδιαίτερη σημασία έχει η πρόωρη σύγκλειση των επιφύσεων, με αποτέλεσμα το χαμηλό τελικό ανάστημα. Άλλες σημαντικές παρενέργειες είναι η μη αναστρέψιμη αρρενοποίηση των κοριτσιών, η ολιγοσπερμία, η ατροφία των όρχεων και η γυναικομαστία στους άνδρες, η ηπατική επιβάρυνση, η υπεργλυκαιμία, η υπέρταση και οι επιπτώσεις από την ψυχική σφαίρα (εξάρτηση, κατάθλιψη, επιθετικότητα). Οι συνδυασμοί τους με άλλες κατηγορίες φαρμάκων είναι συνήθεις. Χρησιμοποιούνται αντιοιστρογόνα για καταστολή της γυναικομαστίας, ανθρώπινη χοριακή γοναδοτροπίνη για την παρεμπόδιση της ατροφίας των όρχεων και διουρητικά για την αντιμετώπιση της κατακράτησης των υγρών. Μπορεί επίσης ο αθλητής να χρησιμοποιεί ταυτόχρονα διεγερτικά, αναλγητικά ή ναρκωτικά φάρμακα.

Η αυξητική ορμόνη (GH) εκκρίνεται από τα κύτταρα της πρόσθιας υπόφυσης και μέχρι το 1985 η μόνη πηγή της ήταν οι υποφύσεις πτωμάτων. Σήμερα παράγεται συνθετική GH με την τεχνική του ανασυνδυασμένου DNA και έχει ιδιαίτερα υψηλό κόστος (χρήση μεταξύ κορυφαίων αθλητών). Προάγει την πρωτεινοσύνθεση και τηνεπούλωση των σκελετικών μυών μετά από τραυματισμό και έχει λιπολυτική δράση. Χορηγείται ένεση δόσης πενταπλάσιας της ημερήσιας παραγωγής, σε σχήματα 6-12 εβδομάδων με ισόχρονη διακοπή. Συχνά συνδυάζεται με τα αναβολικά στεροειδή και είναι δημοφιλής σε αθλητές δύναμης και ταχύτητας. Είναι ιδιαίτερα ελκυστικό σκεύασμα για τις γυναίκες λόγω του ότι δεν προκαλεί αρρενοποίηση. Έχει το «πλεονέκτημα» της μη αξιόπιστης ανίχνευσης στα ούρα με τις τρέχουσες μεθόδους, λόγω των μεγάλων διακυμάνσεων των τιμών της κατά τη διάρκεια του 24ωρου. Οι παρενέργειες της είναι μεγαλακρία ή γιγαντισμός σε αναπτυσσόμενους οργανισμούς, υπέρταση, υπεργλυκαιμία, καλοήθης ενδοκράνιος υπέρταση, ογκογένεση (λευχαιμία, σάρκωμα, όγκος Wilms), ενώ υπάρχει και πιθανότητα νοθείας της με κίνδυνο ανάπτυξης σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας (GH ανθρώπινης υπόφυσης).

Ανάλογο φάρμακο είναι η σωματομεδίνη, ενώ αύξηση της απελευθέρωσης της GH έχει επιχειρηθεί και με τη χρήση γ-υδροξυβουτυρικού, ενός κατασταλτικού του ΚΝΣ που παρασκευάζεται απλά (συνταγές υπάρχουν ακόμη και στο διαδίκτυο) και δεν είναι εύκολα ανιχνεύσιμο (ταχεία κάθαρση από τον οργανισμό). Το γ-υδροξυβουτυρικό αυξάνει τον βαθύ ύπνο και θεωρείται ότι μπορεί να εκλύσει GH μέσω αυτού του μηχανισμού.

Τα διεγερτικά (καφεΐνη, εφεδρίνη) έχουν χρησιμοποιηθεί για την ενίσχυση της αγωνιστικότητας, την άμβλυνση του πόνου και τη μείωση του αισθήματος της κόπωσης. Το όριο ανίχνευσης της καφεϊνης στα ούρα αντιστοιχεί σε κατανάλωση που ξεπερνά τα 6 φλυτζάνια καφέ. Δε σημαίνει δηλαδή ότι ο αθλητής που θα καταναλώσει ένα ή δύο μερίδες καφέ θα αποκλεισθεί από τον αγώνα. Τα διεγερτικά χρησιμοποιούνται στα αθλήματα αντοχής και μπορεί να προκαλέσουν υπέρταση, αρρυθμίες, σπασμούς ή αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια.

Η κλενβουτερόλη είναι αντιασθματικό, βρογχοδιασταλτικό φάρμακο (β2- διεγέρτης) με αναβολική και λιπολυτική δράση. Χορηγείται από το στόμα, σε ενέσιμη μορφή ή αεροσόλ. Εφαρμόζονται παρήμερα σχήματα χορήγησης για εβδομάδες και ανιχνεύεται έως και 4 ημέρες μετά την τελευταία δόση. Έχει τις u960 παρενέργειες : ταχυκαρδία, αρρυθμία, ζάλη, ναυτία και τρόμο. Η χρήση της απαγορεύτηκε μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Βαρκελώνης, το 1992.

Το doping του αίματος περιλαμβάνει τις ομόλογες μεταγγίσεις (δηλαδή μετάγγιση του αίματος του ίδιου του αθλητή πριν τον αγώνα) και τη χορήγηση ερυθροποιητίνης. Ο στόχος είναι η βελτίωση της ικανότητας αεροβικής άσκησης και συνηθίζεται σε αθλητές αντοχής (δρομείς, ποδηλάτες). Η συχνότητα του φαινομένου της ομόλογης μετάγγισης είναι άγνωστη, αφού είναι αδύνατο να ανιχνευτεί εργαστηριακά. Η

αιμοσφαιρίνη φτάνει σε υψηλότατες τιμές (20 gr/dl) και σε συνδυασμό με την έντονη εφίδρωση κατά την άσκηση (π.χ. ποδηλασία πίστας) αυξάνεται επικίνδυνα η γλοιότητα του αίματος με όλα τα επακόλουθα. Η ερυθροποιητίνη προάγει την ερυθροποίηση και δεν ανιχνεύεται εύκολα με τις υπάρχουσες τεχνικές. Η χρήση της έχει σημαντικές παρενέργειες λόγω της υπεργλοιότητας που αναπτύσσεται (υπέρταση, εγκεφαλικό επεισόδιο, σπασμοί) και μπορεί να αποβεί θανατηφόρος.

Ορισμένα φάρμακα και ουσίες έχουν χρησιμοποιηθεί αμέσως πριν τον αγώνα για τον έλεγχο του stress, της ταχυκαρδίας και του τρόμου των χεριών (β-αναστολείς, μαριχουάνα, αλκοόλ). Απαγορεύεται η χρήση τους σε ορισμένες κατηγορίες αθλημάτων που απαιτούν ακρίβεια και σταθερότητα των κινήσεων των χεριών, όπως η τοξοβολία και η σκοποβολή.

Φάρμακα όπως τα διουρητικά που χρησιμοποιούνται ως παράγοντες απόκρυψης της χρήσης άλλων φαρμάκων ή για τον έλεγχο του βάρους σε αθλήματα που αυτό επηρεάζει την βαθμολογία (π.χ. άρση βαρών) συμπεριλαμβάνονται στις απαγορευμένες ουσίες σύμφωνα με τον κατάλογο της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής (ΔΟΕ).

Το γενετικό doping αποτελεί τη μη θεραπευτική χρήση γονιδίων, γενετικών στοιχείων ή και κυττάρων που έχουν την ικανότητα να προκαλέσουν αύξηση του μεγέθους και απόδοσης των μυών χωρίς την προαπαιτούμενη άσκηση. Οι τεχνικές αφορούν είτε απευθείας ένεση DNA σε ιστό, ή και προσθήκη γενετικών τροποποιημένων κυττάρων (π.χ. λιποσώματα ή «δούρειοι ίπποι»-ιοί). Ας σημειωθεί ότι το γενετικό doping είναι εξαιρετικά δύσκολο να ανιχνευθεί, ενώ παράλληλα μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις στους αθλητές. Συγκεκριμένα, αυξάνεται ο κίνδυνος για παθήσεις του καρδιαγγειακού συστήματος και θρομβώσεις, ενώ μπορεί να υπάρξει και ισχυρή ανοσοποιητική αντίδραση του οργανισμού. Επίσης, η ραγδαία ανάπτυξη των μυών μπορεί να οδηγήσει σε καταπόνηση, διάστρεμμα, θραύση τενόντων και κατάγματα.

Όπως προαναφέρθηκε ο έλεγχος είναι εξαιρετικά δύσκολος και υπάρχει σχετική αδυναμία ανίχνευσης. Συγκεκριμένα, για να ελεγχθεί η γενετική παρέμβαση χρειάζεται βιοψία ιστού το οποίο αποτελεί μία ιατρική πράξη ακριβή σε οικονομικό κόστος και με απαιτήσεις σε εξειδικευμένο προσωπικό και μηχανήματα. Είναι αλήθεια πως το γενετικό doping αποτελεί έναν «εφιάλτη» με σημαντικές κοινωνικές προεκτάσεις. Για να υπάρξει οποιαδήποτε πρόοδος και να ληφθούν μέτρα, χρειάζεται ενημέρωση, αλληλεπίδραση της πολιτείας με τονκοινωνικό ιστό, καθώς και πλαισίωση των επιτροπών αντι-doping με γενετιστές.

Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν οι φυσικά «ντοπαρισμένοι», δηλαδή άτομα τα οποία έχουν υποστεί ενδογενή μετάλλαξη γονιδίων (ερυθροποιητίνης ή μυοστατίνης). Είναι διάσημο πλέον το βρέφος των επτά μηνών που μπορεί να ανεβαίνει σκάλες λόγω υπερβολικής ανάπτυξης του μυικού του συστήματος ! Το εντυπωσιακό αυτό αποτέλεσμα οφείλεται σε μια κληρονομική μετάλλαξη που οδηγεί στην παραγωγή αναποτελεσματικής μυοστατίνης. Πρόσφατα δε, υπήρξε η ανακάλυψη ότι υπάρχει γενετική διαφοροποίηση που δυσχεραίνει την αποβολή στεροειδών από τα ούρα με αποτέλεσμα τη δυσκολία στον εντοπισμό κατά τον έλεγχο !

Όπως λοιπόν διαφαίνεται, είναι πιθανό γενετικά διαφοροποιημένα άτομα να ενθαρρύνονται στη συμμετοχή τους στον πρωταθλητισμό, ενώ οι υπόλοιποι αθλητές να αναζητούν τρόπους να εξισωθούν μαζί τους γενετικά – με οποιοδήποτε κόστος στην υγεία, την ηθική και την υπόστασή τους.

Η φαρέτρα του doping στο μέλλον προβλέπεται ιδιαίτερα ενισχυμένη και ευρηματική. Αν και τεράστια κονδύλια δαπανώνται για τη βελτίωση των μεθόδων ανίχνευσης των ουσιών, το doping βρίσκεται πάντα βήματα πιο μπροστά. Το αποτέλεσμα είναι απογοητευτικό, αφού ο αριθμός των αθλητών-χρηστών είναι υψηλότατος και θετικά ευρήματα ανευρίσκονται σε εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά.

Η μόνη ουσιαστική ελπίδα φαίνεται να ξεκινά από τους νέους αθλητές-τους νέους ανθρώπους- πριν τον εγκλωβισμό τους στα κυκλώματα του doping. Η ευθύνη των παιδιάτρων είναι σημαντική, αφού μπορούν να ενημερώσουν και να καθοδηγήσουν τα μεγαλύτερα παιδιά και τους εφήβους. Οι παράγοντες επιτυχίας μιας αθλητικής προσπάθειας δεν είναι άλλοι από την ισορροπημένη διατροφή, την κατάλληλη προπόνηση, μα πάνω απ’ όλα το ψυχικό σθένος - σε συνδυασμό με την επιμονή και τη συνεχή βελτίωση.

Χρειάζεται ωστόσο προσοχή, αφού η δογματική απαγόρευση και η συλλήβδην καταδίκη όλων των διαθέσιμων ουσιών μπορεί να οδηγήσουν σε αμφισβήτηση της αξιοπιστίας του παιδιάτρου από τον ενδιαφερόμενο, με αντίθετα αποτελέσματα.

Απαιτείται γνώση των πλεονεκτημάτων και παρενεργειών των ουσιών, παράθεση δεδομένων, παραδειγμάτων και επιστημονικά επιχειρήματα, προκειμένου να υπάρξει η παραμικρή πρόοδος έναντι της μάστιγας του doping.

Πίνακας 1.

Ι. Απαγορευμένες κατηγορίες ουσιών

1. Αναβολικά

2. Πεπτιδικές ορμόνες

3. Διεγερτικά

4. Διουρητικά- παράγοντες απόκρυψης

5. Ναρκωτικά

ΙΙ. Απαγορευμένες μέθοδοι

1. Μετάγγιση αίματος

2. Χορήγηση τεχνητού οξυγόνου

3. Φαρμακολογικοί, χημικοί και φυσικοί χειρισμοί

ΙΙΙ. Απαγορευμένες ουσίες για ορισμένα αθλήματα

1. Αλκοόλ

2. Κανναβοειδή

3. Βήτα αναστολείς

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Adam D. Gene therapy may be up to speed for cheats at 2008 Olympics.

Nature 2001, 414 : 569-570.

2. Catlin DH, Murray TH. Performance-enhancing drugs, fair competition and

Olympic sport. JAMA 1996 , 276 : 231-237.

3. Clark JF. Creatine and phosphocreatine : a review of their use in exercise and

sport. J Athl Train 1997, 32 : 45-51.

4. Foley JD, Schydlower M. Anabolic steroid and ergogenic drugs use by

adolescents. Adolesc Med : State Art Rev 1993, 4 : 341-352.

5. Greydanus DE, Patel DR . Sports doping in the adolescent athlete. The hope,

hype and hyperbole. Pediatr Clin N AM 2002, 49 : 829-855.

6. Grimaldi PA. Regulatory role of peroxisome proliferator-activated receptor

delta PPAR delta in muscle metabolism. A new target for metabolic syndrome

treatment ? Βiochemie 2005, 87 (1) : 5-8.

7. Johnson M. Anabolic steroid use in adolescent athletes. Pediatr Clin N Am

1990, 37 : 111.

8. Johnson MD. Anabolic steroid use in adolescent athletes. Pediatr Clin North

Am 1990, 37 : 1111-1123.

9. Johnson WA, Landry GL. Nutritional supplements : fact vs fiction. Adolesc

Med : State Art Rev 1998, 9 : 501-513.

10. Long BJ, Straub D. Αθλητιατρική. Στο : Ηolland-Hall C, Brown RT. Secrets

Εφηβικής Ιατρικής. Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης : Tσίτσικα Α, Χρούσος Γ.

ΙατρικέςΕκδόσειςΠασχαλίδης 2005 : 233-253.

11. Porter R. The greatest benefit to mankind : a medical history of humanity.

New York : WW Norton & Co.; 1998.

12. Sobal J, Marquart LF. Vitamin/mineral supplement use among athletes : a

review of the literature. Int J Sport Nutr 1994; 4 : 320.

13. World Anti – Doping Agency (WADA). Constitutive Instrument of

Foundation. Lausanne 1999.

14. Wu Z, Bildingmaler M, Dall R, Strasburger CJ. Detection of doping with

human growth hormone. Lancet 1999, 353 : 895.

15. Κανακά Χ. Άθληση : Οφέλη και υπερβολές. Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής

Πανεπιστημίου Αθηνών, 37η Παιδιατρική Ενημέρωση 2004, 51 (3) : 276-277.

16. Ξυπολυτά-Ζαχαριάδη Α. Διαιτητικά συμπληρώματα. Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής

Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών, 36η Παιδιατρική Ενημέρωση 2003, 50 (3) :

273-279.

17. Friedmann T, Rabin O, Frankel MS. Ethics. Gene doping and sport. Science. 2010 Feb 5;327(5966):647-8..

18. Mansour MM, Azzazy HM. The hunt for gene dopers. Drug Test Anal. 2009 Jul;1(7):311-22

19. Gatzidou E, Gatzidou G, Theocharis SE. Genetically transformed world records: a reality or in the sphere of fantasy? Med Sci Monit. 2009 Feb;15(2):RA41-47..

Γεώργιος Χρούσος, Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Tα εμβόλια έναντι του ιού HPV αποτελούν ένα σημαντικό όπλο πρωτογενούς πρόληψης του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας, αλλά και άλλων παθολογικών καταστάσεων που σχετίζονται με τον HPV,οι οποίες έχουν ως αποτέλεσμα προσωπικό κόστος και δυσλειτουργία, κακή υγεία ή και θάνατο, αλλά και κοινωνικό –οικονομικό κόστος. Η αποτελεσματικότητα και η ασφάλειά των εμβολίων έχει ελεγχθεί και πιστοποιηθεί, ενώ το όφελος από το μαζικό εμβολιασμό έχει επανειλημμένα τονιστεί και υπολογιστεί με μαθηματικά μοντέλα και έγκριτες κλινικές μελέτες.

Ωστόσο τα ποσοστά εμβολιασμού στη χώρα μας δεν είναι όσο υψηλά απαιτείται, καθώς φτάνουν μετά βίας το 40% την Άνοιξη του 2014. Το ποσοστό αυτό είναιχαμηλό σε σύγκριση με άλλες Ευρωπαϊκές χώρες και ήρθε πλέον η στιγμή να αναρωτηθούμε για το «τι συμβαίνει» και έχουμε αυτή την εικόνα σήμερα. Ας ληφθεί υπόψη ότι η Ελλάδα αποτελεί μια προνομιούχο χώρα σχετικά με τον εμβολιασμό αυτό, αφού τα δύο εμβόλια μπορούν να χορηγηθούν δωρεάν από τα Δημόσια Ταμεία στα κορίτσια στην ηλικία κατά την οποία κυρίως συστήνονται (12-15 ετών), αλλά και μέχρι την ηλικία των 26 ετών σε νεαρές γυναίκες που δεν εμβολιάστηκαν κατά την ηλικία σύστασης. Αυτό το προνόμιο βέβαια μπορεί να αποτελεί και ένα ιδιαίτερα «χαλαρό» πλαίσιο εφαρμογής του εμβολιασμού και να οδηγεί σε αντίθετα αποτελέσματα από αυτά στα οποία αρχικά στόχευε, μέσω σκέψεων και ελληνικής αναβλητικής νοοτροπίας όπως «έχω ακόμη καιρό για να το κάνω», «γιατί να βιαστώ» κ.λπ. Επιπλέον, υπάρχουν και οι ενδοιασμοί για τις «παρενέργειες» που παραπληροφοριακά αναφέρθηκαν και υπερτονίστηκαν από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, χωρίς υπευθυνότητα για τις συνέπειες μιας τέτοιας τακτικής.Έτσι, γονείς και παιδιά περιμένουν να καταστεί πιο «σίγουρη» η επιστημονική κοινότητα για τον εμβολιασμό και αφήνουν το χρόνο να περνά και να τους πείσει για την αναγκαιότητα και την ασφάλεια του εμβολίου. Οι γονείς επιπλέον συχνά συνδέουν το εμβόλιο με την έναρξη σεξουαλικής δραστηριότητας των κοριτσιών τους και αδυνατούν να κατανοήσουν πως το κοριτσάκι τους, των 12 ετών, μπορεί να χρειαστεί μια τέτοια προστασία. Οι προβληματισμοί αυτοί επιβεβαιώνονται από τα αποτελέσματα έρευνας της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) της Β΄ Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου αποδεικνύεται ότι ενώ 82% των γονέων γνωρίζουν ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του HPV και του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας, μόνο μόλις το 26% έχουν τελικά εμβολιάσει την κόρη τους.

Τέλος, ας αναφερθούμε στους ειδικούς. Έχουν πειστεί οι παιδίατροι, οι γυναικολόγοι, οι παθολόγοι για την αναγκαιότητα του εμβολιασμού; Και εκεί ίσως βρίσκεται και η απάντηση, αφού πολλές μελέτες αποδεικνύουν ότι η γνώμη του ιατρού είναι αυτή που βαραίνει στην απόφαση των ενδιαφερομένων να εφαρμόσουν πρόληψη ή και συγκεκριμένη θεραπεία. Είναι ακόμη αλήθεια ότι ο ιατρός των εμβολιασμών και της πρόληψης είναι κατ’εξοχήν ο παιδίατρος. Επιπλέον, είναι ο ιατρός που προσεγγίζει περισσότερο από κάθε άλλη ειδικότητα την έννοια του «οικογενειακού ιατρού», βρίσκεται κοντά στην έφηβο και την οικογένεια από τα παιδικά χρόνια, και έχει ψυχοκοινωνικές ευαισθησίες και δυνατότητες-τεχνικές προσέγγισης.

Και ας μην ξεχνάμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ηλικίας-στόχου : των εφήβων. Οι έφηβοι βρίσκονται σε μια ηλικία μεταβατική, μεταξύ της παιδικής ηλικίας και της ενηλικίωσης και έχουν μοναδικά χαρακτηριστικά και ανάγκες. Ο τρόπος σκέψης τους είναι συγκεκριμένος, με προσκόλληση στο παρόν και σχετική ανωριμότητα στην υποθετική και αφηρημένη σκέψη. Τα παραπάνω οδηγούν στη δυσκολία συνειδητοποίησης των συνεπειών των πράξεών τους και την πεποίθηση ότι είναι «άτρωτοι» και ότι «σε αυτούς δεν πρόκειται να συμβεί τίποτε κακό». Στη βιβλιογραφία τα παραπάνω αναφέρονται ως το φαινόμενο του εφηβικού «προσωπικού μύθου»-thepersonalmyth. Επιπλέον, η εφηβεία είναι η ηλικία του πειραματισμού, της πρόκλησης και των πρωτόγνωρων εμπειριών, καθώς και της επαναστατικότητας έναντι σε κάθε μορφής εξουσία – και πάνω απ’ όλα τη γονεϊκή. Οι ρομαντικές σχέσεις χαρακτηρίζονται από ένταση και εξιδανίκευση του συντρόφου, γρήγορη απογοήτευση και νέα εμπλοκή σε κάτι καινούριο με την ίδια ένταση και ενθουσιασμό. Το φαινόμενο αυτό περιγράφεται στη βιβλιογραφία ως «σειριακή μονογαμία»-serialmonogamy. Mέσα σε όλο αυτό το σκηνικό οι έφηβοι ανακαλύπτουν τη σεξουαλικότητά τους και προχωρούν σε έναρξη της σεξουαλικής τους ζωής χωρίς συχνά να έχουν την αναπτυξιακή ωριμότητα να διαχειριστούν δυσκολίες που μπορεί να προκύψουν. Επιπλέον, η σχετικά ανεπαρκής ενημέρωση σχετικά με θέματα σεξουαλικής αγωγής στη χώρα μας, τόσο από την οικογένεια, όσο και από το σχολείο, μπορεί να οδηγήσουν σε επιπόλαιες επιλογές και έκθεση σε κινδύνους. Σύμφωνα με έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Υγείας, 22% του δείγματος σχολικού εφηβικού πληθυσμού στην Αττική έχει ξεκινήσει σεξουαλική δραστηριότητα με μέση ηλικία έναρξης τα 14,5 έτη, ενώ ένα επιπλέον 51% πειραματίζεται σεξουαλικά με τρόπους εκτός της πλήρους διεισδυτικής επαφής.. Από τους εφήβους του δείγματος ένα 57% αναφέρει μεν ότι χρησιμοποιεί το προφυλακτικό, ωστόσο μόνο το 30% το χρησιμοποιεί σε κάθε επαφή και σε όλη τη διάρκεια της επαφής. Τα παραπάνω στοιχεία τονίζουν την αναγκαιότητααπενοχοποίησης τηςσεξουαλικής αγωγής που ακόμη θεωρείται θέμα «ταμπού» στη χώρα μας και την ανάγκη υπεύθυνης εφαρμογής σχετικών προγραμμάτων.

Συνδέοντας τα παραπάνω με την HPV λοίμωξη, μελέτες υποδεικνύουν ότι η αιχμή της έκθεσης στον ιό είναι στην εφηβική ηλικία, ενώ όσο πιο νωρίς ξεκινήσει η σεξουαλική δραστηριότητα τόσο μεγαλώνει και η πιθανότητα προκαρκινικών αλλοιώσεων και καρκίνου στον τράχηλο της μήτρας στο μέλλον (πιο επιρρεπής είναι η ομάδα κάτω των 16 ετών). Σύμφωνα με έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) σε συνεργασία με την Α’ Γυναικολογική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών και των εργαστηρίων Υγιεινής και Επιδημιολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών, Λοιμώξεων του Λαϊκού Νοσοκομείου και Ιολογίας του Νοσοκομείου «Ο Άγιος Σάββας», από σεξουαλικά δραστήριες έφηβες ηλικίας 14 έως 20 ετών που προσήλθαν στη Μ.Ε.Υ., 48% ήταν θετικές σε κάποιον τύπο HPV, ενώ 22% ήταν θετικές σε τύπο υψηλού κινδύνου.

Τα παραπάνω στοιχεία σκιαγραφούν την εικόνα των εφήβων στη χώρα μας σχετικά με την έκθεση στον ιό HPV, ενώ σημαντικό είναι να λάβουμε υπόψη μας και την ανατομική ευαισθησία των εφήβων κοριτσιών λόγω του «εκτρόπιου», δηλαδή της παρουσίας ευαίσθητων κυλινδρικών επιθηλιακών κυττάρων στο εξωτερικό τμήμα του τραχήλου, αλλά και της ανωριμότητας των βλεννογόνων σε σύγκριση με τις ενήλικες γυναίκες.

Αν και όλα τα παραπάνω ενισχύουν σαφώς τους λόγους για τους οποίους είναι σημαντικό να εφαρμοστεί ο εμβολιασμός, ωστόσο είναι εξίσου σημαντικό να μην συσχετισθούν τα εμβόλια με την έναρξη της σεξουαλικής ζωής ή να θεωρηθεί πως δίνουν το «πράσινο φως» για κάτι τέτοιο. Το εμβόλιο είναι προτιμητέο να γίνεται στην ώρα του, δηλαδή στην ηλικία σύστασης (12-15 ετών), και ιδανικότερα στα 12 έτη, για παραπάνω από έναν λόγους που δεν έχουν να κάνουν με την επικείμενη έναρξη σεξουαλικής δραστηριότητας. Οι λόγοι αυτοί σύμφωνα με τη βιβλιογραφία έχουν να κάνουν με την βέλτιστη αντισωματική απάντηση των εφήβων σε σχέση με μεγαλύτερες ηλικίες, αλλά και τις λιγότερες ανεπιθύμητες ενέργειες (αντιδράσεις στο σημείο της ένεσης, ηπιότερος πυρετός). Τελευταίο –αλλά όχι λιγότερο σημαντικό- είναι το να μη χαθεί η ευκαιρία να γίνει το εμβόλιο, αφού μετά τα 14 έτη οι έφηβοι σπάνια χρησιμοποιούν υπηρεσίες υγείας, ενώ εστιάζουν στη σχολική επίδοση, τις δραστηριότητες και το συναρπαστικό ταξίδι τους στις εξερευνήσεις της εφηβικής ηλικίας. Οι γονείς από την άλλη επηρεάζουν όλο και λιγότερο το νεαρό άτομο, είναι συχνά αμήχανοι μπροστά στον καταιγισμό των μεταβολών και συμπεριφορών της εφηβείας και προσπαθώντας τελικά να ισορροπήσουν, μπορεί να αμελήσουν θέματα όπως οι εμβολιασμοί.

Συμπερασματικά, για να πετύχουμε τελικά ευρύτερη εμβολιαστική κάλυψη στη χώρα μας έναντι του HPV,ο εμβολιασμός καλό είναι να γίνει στην ηλικία σύστασης με προτίμηση το χαμηλότερο ηλικιακό όριο των 12 ετών. Είναι σημαντικό γι αυτό να πειστούμε εμείς οι παιδίατροι, αλλά και όλοι οι ειδικοί υγείας που μπορούν να τον εφαρμόσουν (γυναικολόγοι, παθολόγοι, γενικοί ιατροί).Και κάτι τελευταίο : το δίλημμα για το ποιό από τα δύο υπάρχοντα εμβόλια θα προτιμήσουμε δεν θα πρέπει να απασχολεί. Σημασία έχει να γίνει ο εμβολιασμός στην κατάλληλη ηλικία με τελικό στόχο να προσφέρουμε στις νέες της χώρας μας μία προστασία που δικαιούνται και τους αξίζει.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. BlockSL, NolanT, SattlerC, BarrE, GiacolettiKE, MarchantCD, Castellsagué X, RuscheSA, LukacS, BryanJT, CavanaughPFJr, ReisingerKS; Protocol 016 StudyGroup. Comparison of the immunogenicity and reactogenicity of a prophylactic quadrivalent human papillomavirus (types 6, 11, 16, and 18) L1 virus-like particle vaccine in male and female adolescents and young adult women.Pediatrics. 2006 Nov;118(5):2135-45.

2. La Vecchia C, Franceschi S, Decarli A, Fasoli M, Gentile A, Parazzini F, Regallo M. Sexual factors, venereal diseases, and the risk of intraepithelial and invasive cervical neoplasia. Cancer. 1986 Aug 15;58(4):935-41.

3.ΤσίτσικαA,ΜαυρομάτηΦ, Τζαβέλα Ε,Σάκου Ε, Δημητρακοπούλου Β, Νομίδου Α,Τσολιά Μ,Παπαευαγγέλου Β, Καφετζής Δ.HPVΕμβολιασμός στις Ελληνίδες Έφηβες: Γονικές αντιλήψεις και διερεύνηση παραγόντων που σχετίζονται με την εφαρμογή του προγράμματος εμβολιασμού.Πρακτικά 4ου Εντατικού Σεμιναρίου Εφηβικής Ιατρικής, Αθήνα,18-19 Μαρτίου2011. 

4. TsitsikaΑ, AndrieΕ,DeligeoroglouΕ, TzavaraΨ,SakouΙ,GreydanusD,PapaevangelouV, TsoliaM, CreatsasG,BakoulaC,.

Experiencing Sexuality in Youth Living in Greece: Contraceptive Practices,

Risk Taking, and Psychosocial Status..J PediatrAdolesc Gynecol. 2014;In Press

5. Ζ Σιάσου, Μιχαλά Λ, Ε Αργύρη, Ε Τσιμπλάκη, Ε Κλαψινού, Ε Σάκκου, Φ Πατρινού, ΕΠανοτοπούλου, Α Τσίτσικα. Γενετική ταυτοποίηση HPVκαι κυτταρολογία τραχήλου σε σεξουαλικά ενεργείς έφηβες Πρακτικά 6ουΕντατικού Σεμιναρίου Εφηβικής Ιατρικής, Αθήνα,12-13 Απριλίου 2013.

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα