Ζούμε στην εποχή της τεχνολογίας και της πληροφορίας. Το διαδίκτυο προσφέρει σημαντικές δυνατότητες για ενημέρωση, ψυχαγωγία, εκπαίδευση, επικοινωνία. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής και οι φορητές συσκευές αποτελούν χρήσιμα και συναρπαστικά εργαλεία για όλη την οικογένεια. Ωστόσο, η υπερβολή στη χρήση μπορεί να οδηγήσει σε ακραίες συμπεριφορές, ενώ- όπως και στον φυσικό κόσμο- υπάρχουν “παγίδες” που απαιτούν προσοχή, ενημέρωση και σωστό χειρισμό.

Τα παραπάνω αποκτούν ιδιαίτερη σημασία στην παιδική και εφηβική ηλικία, με δεδομένη την ευαλωτότητα των ανηλίκων στην υπερβολή, τον πειραματισμό και την έλλειψη διαδικασίας «φιλτραρίσματος» των ερεθισμάτων. Η γονεϊκή επικοινωνία, η σχέση παιδιού-γονέα, η δυνατότητα συζήτησης όταν προκύψει δυσκολία, αποτελούν τη βάση για να εξασφαλιστούν όρια και ορθή χρήση. Βοηθούν οι “οικογενειακοί” κανόνες, μετά από συζήτηση με όλα τα μέλη, ώστε να υπάρξουν τα οφέλη, χωρίς τις αρνητικές πτυχές- που μπορεί να προκύψουν.

Βασικά θέματα :

1.Προστασία προσωπικών δεδομένων

Μαθαίνουμε στα παιδιά να μην δημοσιοποιούν προσωπικά δεδομένα, όπως η διεύθυνση σπιτιού, το τηλέφωνο κλπ και να μην «ανεβάζουν» φωτογραφίες τους που αποκαλύπτουν τέτοια στοιχεία. Επίσης, χρειάζεται σκέψη και κρίση πριν μοιραστούν προσωπικό υλικό (φωτογραφίες, βίντεο κλπ) στον διαδικτυακό κόσμο, αφού τα ίχνη της πληροφορίας παραμένουν εκεί, χωρίς να δίνεται η «δεύτερη» ευκαιρία της διαγραφής ή διόρθωσης/αποκατάστασης. Τέλος, θα πρέπει να λαμβάνεται πάντα άδεια εάν χρησιμοποιήσουν στοιχεία άλλου προσώπου, και ειδικά εάν πρόκειται για παιδί.

2.Ακατάλληλο Περιεχόμενο

Τα παιδιά μπορεί να εκτεθούν σε ακατάλληλο για την ηλικία τους βίαιο, ρατσιστικό, πορνογραφικό ή/και παιδοφιλικό περιεχόμενο με συνέπειες στην ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη και την εξέλιξη της προσωπικότητάς τους. Το υλικό αυτό μπορεί να παρουσιαστεί ξαφνικά μπροστά τους και να τα αιφνιδιάσει, προκαλώντας τραυματική εμπειρία.

Είναι σημαντικά τα παρακάτω:

·να υπάρχει «ενεργό» κανάλι επικοινωνίας με τους γονείς για να εμπιστευτούν το συμβάν

·να αναφέρουν το υλικό σε υπηρεσία καταγγελίας και

·να συμβουλευτούν ειδικό

Ένα ακόμη σημείο που αξίζει να αναφερθεί σχετικά με τη συχνή έκθεση σε βίαιο ή σεξουαλικού περιεχομένου υλικό είναι ότι η επαναληψιμότητα των αρνητικών ερεθισμάτων τα «απενοχοποιεί» και απευαισθητοποιεί τα παιδιά σε ποικίλες ακατάλληλες συμπεριφορές τις οποίες αναπαράγουν σχετικά εύκολα (desensitation-sexualization). Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή έρευνα EUNETADB (www.eunetadb.eu 2012 ), 60% των εφήβων εκτίθενται σε πορνογραφία, ενώ 32% αναφέρει ότι η εμπειρία ήταν αρνητική. Σύμφωνα με παλαιότερη έρευνα του 2009 όταν η έκθεση είναι συχνή (> 3 φορές/εβδομάδα) υπάρχουν αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχική, κοινωνική και σεξουαλική υγεία (TsitsikaAKetal 2009).

Τι μπορούμε να κάνουμε για να προστατεύσουμε τα παιδιά ; 

 Τοποθετούμε τον υπολογιστή σε κοινό χώρο ώστε να μπορούμε να επιβλέπουμε. Αποφεύγουμε το παιδικό δωμάτιο.

 Συζητάμε και εξηγούμε πώς να χρησιμοποιούνε ορθά το διαδίκτυο.

 Βάζουμε για αρχική σελίδα μια μηχανή αναζήτησης φιλική για τα παιδιά (http://askforkids.com , http://www.askids.com , http://kids.yahoo.com)

 Στην μηχανή αναζήτησης της google επιλέγουμε τις ρυθμίσεις ρυθμίσεις αναζήτησης →φιλτράρισμα ακατάλληλου περιεχόμενου.

 Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ένα επιπλέον εργαλείο γονικού ελέγχου/φίλτρο. Στην ιστοσελίδα http://www.syp-bench.eu μπορείτε να επιλέξετε ένα ανάλογα με τα κριτήριά σας και την ηλικία των παιδιών καθώς και να διαβάσετε περισσότερες πληροφορίες επ’ αυτού.

Επιπροσθέτως, στην ιστοσελίδα http://www.safeline.gr/ μπορούμε να κάνουμε καταγγελία για ιστοσελίδες που θεωρούμε το περιεχόμενό τους παράνομο.

Γενικοί κανόνες 

 Χρησιμοποιούμε προγράμματα antivirus.

 Ειδοποιούμε κάποιον ειδικό αν δούμε ότι ο υπολογιστής συμπεριφέρεται «περίεργα».

 Ενεργοποιούμε φίλτρα και ρυθμίσεις γονικού ελέγχου.

 Μαθαίνουμε στα παιδιά να μην εμπιστεύονται οποιαδήποτε πληροφορία στο διαδίκτυο και να τις διασταυρώνουν.

 Περιηγούμαστε συχνά μαζί τους στο διαδίκτυο. Είναι ένας τρόπος επικοινωνίας- πέρα από επίβλεψη.

3.Αποπλάνηση-Grooming

Είναι σαφές ότι λόγω της ανωνυμίας, το διαδίκτυο επιτρέπει στην «σκοτεινή» πλευρά της ανθρώπινης φύσης να εκφραστεί πιο εύκολα. Ενήλικες με διάφορες προθέσεις μπορεί να πλησιάσουν παιδιά υποδυόμενοι συνομηλίκους, να επιδιώξουν να τα συναντήσουν σε φυσικό χώρο και να τα κακοποιήσουν ή να τα βλάψουν με ποικίλους τρόπους.

Διάφορα κυκλώματα παιδικής πορνογραφίας, παιδοφιλίας και εκμετάλλευσης έχουν επιλέξει το διαδίκτυο ως πεδίο δράσης.

Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή έρευνα EUNETADB (www.eunetadb.eu 2012 ), 63% των εφήβων επικοινωνούν με αγνώστους στο διαδίκτυο, ενώ οι μισοί από αυτούς τους συναντούν στο φυσικό περιβάλλον και 10% αναφέρουν ότι η εμπειρία καταλήγει σε τραύμα. Σοκαριστικό στοιχείο αποτελεί ότι 70% των γονέων δεν γνωρίζουν για τη συνάντηση αυτή!

4.Διαδικτυακός εκφοβισμός-cyberbullying

Τα ίδια τα παιδιά θεωρούν πως εκφοβίζονται όταν λαμβάνουν απειλητικά ή προσβλητικά μηνύματα, όταν αποκλείονται από δραστηριότητες, όταν δημιουργούνται ψευδείς φήμες ή λέγονται ψέματα γύρω από το προσωπό τους ή όταν αποστέλλονται φωτογραφίες τους χωρίς την άδειά τους.

·22% των Ευρωπαίων εφήβων υφίστανται διαδικτυακό bullying

·οι μισοί από αυτούς αναφέρουν πως αυτό τους έβλαψε

·η τάση αφορά κυρίως κορίτσια

·η Ελλάδα, μαζί με τη Ρουμανία, βρίσκονται στις υψηλότερες θέσεις

(www.eunetadb.eu )

Είναι σημαντικά τα παρακάτω:

·να υπάρχει «ενεργό» κανάλι επικοινωνίας με τους γονείς για να εμπιστευτούν τον εκφοβισμό

·να αναφέρουν το συμβάν σε υπηρεσία καταγγελίας και

·να συμβουλευτούν ειδικό

Γενικοί κανόνες για την πρόληψη και αντιμετώπιση του διαδικτυακού εκφοβισμού 

 Συζητάμε με τα παιδιά μας για το θέμα του διαδικτυακού εκφοβισμού προτού αυτός συμβεί. Έτσι, εάν τους συμβεί θα είναι πιο εύκολο για αυτά να μας εμπιστευτούν και να μας μιλήσουν.

 Συμβουλεύουμε τα παιδιά να μην απαντάνε σε προσβλητικά/απειλητικά μηνύματα και τους εξηγούμε τους κινδύνους που ελλοχεύουν.

 Βεβαιωνόμαστε ότι μπλοκάρουν τα άτομα που τους προσβάλουν ώστε να μην μπορούν να το ξανακάνουν.

 Συμβουλεύουμε τα παιδιά να κρατάνε αρχεία από τις συνομιλίες. Μπορεί να τις χρειαστούμε για αποδείξεις.

 Γνωρίζουμε το περιβάλλον των παιδιών μας , τους φίλους, τους συμμαθητές τους και τους δασκάλους τους.

 Αν είναι χρήστες κάποιου κοινωνικού δικτύου, τους έχουμε “φίλους” από δικό μας προφίλ ή από άλλο στο οποίο έχουμε πρόσβαση.

 Εξηγούμε στα παιδιά μας τι είναι και τι όχι διαδικτυακός εκφοβισμός και ποιες είναι οι επιπτώσεις του. Σημαντικό βήμα για την πρόληψη του διαδικτυακού εκφοβισμού είναι ο σεβασμός του ατόμου απέναντι σε ένα άλλο άτομο εντός και εκτός διαδικτύου.

Στην ιστοσελίδα http://www.safeline.gr/ και τη Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος μπορούμε να κάνουμε οποιαδήποτε καταγγελία

Για επιπλέον πληροφορίες ή ραντεβού, επικοινωνήστε με τη Γραμμή Στήριξης 

«ΜΕ. Υποστηρίζω» της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.), 

Νοσοκομείο Παίδων «Π & Α Κυριακού»,

80011 80015 

καθημερινά από τις 9:00 έως τις 15:00 χωρίς χρέωση.

Περιπτώσεις από την Γραμμή Στήριξης «ΜΕ. Υποστηρίζω» 

Περίπτωση 1

Ο σκοπός του συγκεκριμένου τηλεφωνήματος είναι γιατί χρειάζομαι επειγόντως την βοήθειας σας. Έχω ένα κορίτσι 16 ετών, την Ιωάννα και ένα αγοράκι 7 ετών, τον Βασίλη. Όλα ξεκίνησαν από το καλοκαίρι… μια εβδομάδα νωρίτερα πριν φύγουμε για διακοπές. Σχεδόν κάθε βράδυ, η Ιωάννα συνομιλούσε με τις φίλες της στο Ιντερνετ (Chatting) μέχρι τις 2:00 ή και 3:00 καμιά φορά -δεν ήταν κάτι που μου άρεσε- καθώς το πρωϊ δυσκολευόταν να ξυπνήσει γα το σχολείο. Είναι πολύ καλή μαθήτρια, παράπονο δεν έχω κανένα..απεναντίας είναι άριστη μαθήτρια. Την περασμένη εβδομάδα συνέβη το εξής, δεν είχα μια ώρα που μπήκα στο σπίτι από τη δουλειά και την έπιασα στο μπάνιο να βγάζει φωτογραφίες με το κινητό της το γυμνό κορμί της, εστιάζοντας στα επίμαχα σημεία. Προσπαθούσα να καταλάβω για ποιο λόγο βγάζει τέτοιες φωτογραφίες και με τόσο έντονο μακιγιαζ. Ήμουν διακριτική, δεν κατάλαβε ότι την είδα. Από εκείνη τη στιγμή ... έχασα τον ύπνο μου. Δεν ήθελα να το πω στον πατέρα της καθώς θα ξεσπούσε θύελλα στο σπίτι, ο άντρας μου ξέρετε… είναι πολύ αυστηρός και με απόλυτες ηθικές αρχές. Από εκείνη τη στιγμή, προσπαθούσα να παρακολουθώ τις κινήσεις της ενώ εκείνη ήταν στο διαδίκτυο, μέχρι που χθες το απόγευμα εντόπισα κάτι που με αναστάτωσε πολύ… Έφυγε για το σχολείο βιαστικά, καθώς πάλι άργησε να ξυπνήσει και αργοπόρησε στο μάθημα. Πάνω στη βιασύνη της άφησε ανοιχτό το Facebook ....άδραξα την ευκαιρία και με την καθοδήγηση του ανιψιού μου που ασχολείται με τα της πληροφορικής, με βοήθησε να εντοπίσω τις συνομιλίες της. Το ένστικτό μου δεν ήταν καλό… ένιωθα ότι ψάχνοντας κάτι θα βρω..έτσι και έγινε.. εντόπισα την συνομιλία της με έναν κύριο..πολλά χρόνια μεγαλύτερος της –κοντά στην ηλικία μου φανταστείτε- στον οποίο είχε στείλει όλες αυτές τις φωτογραφίες που έβγαζε στον μπάνιο και όχι μόνο… φωτογραφίες γυμνές και ιδιαίτερα προκλητικές- ο συγκεκριμένος κύριος δήλωνε παντρεμένος στο Fb, και είχε πολλές φωτογραφίες πιθανόν με τα παιδιά του και την οικογένειά του … Από τις συνομιλίες τους κατάλαβα ότι συνομιλούσαν μήνες… Πείτε μου σας παρακαλώ τι να κάνω;;; Είμαι απελπισμένη, πως μπορώ να μιλήσω στην κόρη μου για όλα αυτά ενώ εκείνη δεν μου έχει πει τίποτα; Χάνω το παιδί μου.

Περίπτωση 2

Σας καλώ ιδιαίτερα θυμωμένη και σας παρακαλώ προσπαθήστε να μην με παρεξηγήσετε για τον τρόπο μου. Έχω έναν υιό 12 ετών, μοναχοπαίδι. Άργησα να κάνω παιδί λόγω προβλημάτων υγείας που αντιμετώπιζα και ο Αργύρης (έτσι λένε το παιδί) είναι ό,τι καλύτερο και σημαντικό έχω στη ζωή μου. Ο λόγος που σας καλώ είναι γιατί το παιδί μου είναι θύμα εκφοβισμού στο σχολείο του. Δεν το αντέχω… έχει αλλάξει η συμπεριφορά του εντελώς,.. κλαίει εύκολα, τρώει τα νύχια του και παραμιλά πολύ στον ύπνο του. Είναι ένας ταλαιπωρημένος συναισθηματικά έφηβος καθώς το παιδί αυτό έχει αλλάξει τέσσερα σχολεία λόγω του ότι κάποιοι τον θεωρούσαν εύκολο στόχο και τον κακοποιούσαν. Από τα μέσα της χρονιάς μου διαμαρτυρόταν ότι έχει πάλι πρόβλημα με κάποια παιδιά και ότι οι καθηγητές του δεν έπαιρναν θέση. Μίλησα στον διευθυντή του σχολείου και μου είπε ότι προσπαθεί για το καλύτερο. Προχθές ο Αργύρης γύρισε από το σχολείο με μελανιές στο πρόσωπο και στο σώμα και η μύτη του αιμορραγούσε …μετά από πίεση μου είπε ότι η συγκεκριμένη παρέα του σχολείου, που τον έχει βάλει στόχο, τον στρίμωξε στις γυναικείες τουαλέτες και τον χτυπούσαν δίχως έλεος, δίχως λόγο και αιτία. Πείτε μου σας παρακαλώ, πως μπορεί μια μάνα να αφήνει το παιδί της έτσι.. Τι μπορώ να κάνω για να τον βοηθήσω (η μητέρα έκλαιγε γοερά)..πείτε μου σας παρακαλώ..Να κάνω μήνυση στο σχολείο; Τι να κάνω;; Πολλές φορές σκέφτομαι να μην αφήσω το παιδί μου να ξαναπάει στο σχολείο καλύτερα αμόρφωτο..παρά παράλυτο….

Περίπτωση 3

Τηλεφωνώ για να ζητήσω βοήθεια… ανησυχώ πολύ για τον υιό μου. Ας τα πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Ονομάζομαι Γιάννης Αποστόλου έχω δυο υιούς τον Μάρκο και τον Γιώργο Είναι και τα δυο υπέροχα παιδιά, ευγενικά με το χιούμορ. Ο Γιώργος είναι 18 ετών ο Μάρκος 16 ετών. Έγινα μικρός πατέρας και νιώθω πολύ κοντά με τα παιδιά μου λόγω των λίγων χρόνων διαφοράς που έχουμε. Κάθε φορά που βγαίνουμε με τους υιούς μου για καφέ ή για καμιά βόλτα σαν οικογένεια, βλέπω τον Μάρκο πάντα να έχει μια απερίγραπτη διάθεση να φλερτάρει κορίτσια, να τα πειράζει και σε συζητήσεις που έχουμε κάνει φαίνεται θερμός υποστηρικτής του γυναικείου φίλου..Εν αντιθέσει με τον Γιώργο, ο οποίος είναι πολύ εγκρατής σε σημείο να με ανησυχεί καθώς δεν έχει φέρει καμία κοπέλα ποτέ στο σπίτι, δεν φλερτάρει, δείχνει να μην ενδιαφέρεται καθόλου για αυτά τα θέματα.

Ο Μάρκος συνομιλεί πολλές φορές με τους φίλους του μέσω υπολογιστή (chatting). Έχουμε ένα laptop μονίμως στο σαλόνι και θα έλεγα πως πιο πολύ τον χρησιμοποιεί εκείνος παρά κάποιος άλλος από την οικογένεια. Προχθές, μόλις επέστρεψα από την δουλειά έκανα μια αναζήτηση στο ιστορικό του υπολογιστή και ανακάλυψα πώς είχε επισκεφθεί ιστοσελίδες πορνογραφικού περιεχομένου. Δεν με αναστάτωσε η πράξη αυτή καθ’ εαυτή, όλοι οι έφηβοι «ενημερώνονται» από τέτοιες ιστοσελίδες, άλλωστε στην ηλικία αυτή υπάρχει έμφυτη η ανάγκη αναζήτησης σεξουαλικού περιεχομένου. Αυτό που με σόκαρε ήταν ότι οι ιστοσελίδες που είχε μπει το παιδί μου ήταν ομοφυλοφιλικού περιεχομένου και συγκεκριμένα 8 ώρες το παιδί μου, έβλεπε τέτοιο υλικό. Εξεπλάγην. Πείτε μου σας παρακαλώ τι μπορώ να κάνω… είναι δυνατόν ο δικός μου ο υιός να είναι ομοφυλόφιλος; Δεν θα το αντέξω εάν το ομολογήσει..καλύτερα να τον αποκληρώσω..τέτοιο ρεζιλίκι δεν θα το αντέξω… Να ενημερώσω τη γυναίκα μου γι’ αυτό ή θα την ανησυχήσω άδικα. Τι μπορώ να κάνω;

Χρήσιμες ιστοσελίδες 

1.www.youth-health.gr . Ενημέρωση, συμβουλευτική, υποστήριξη

2.www.safeline.gr : Δέχεται καταγγελίες για ιστοσελίδες με παράνομο περιεχόμενο

3.http://www.syp-bench.eu : Πληροφορίες για γονικό έλεγχο και γονικά φίλτρα

4.http://internet-safety.sch.gr/

Προστατεύουμε τον υπολογιστή μας 

Η ασφάλεια του υπολογιστή μπορεί να επιτευχθεί αν πρώτα κατανοήσουμε από τι ακριβώς απειλείται ο υπολογιστής μας. Στο διαδίκτυο κυκλοφορούν διάφορα κακόβουλα προγράμματα όπως είναι οι ιοί, τα spyware, δούρειοι ίπποι ή σκουλήκια που είναι σχεδιασμένα για να βλάψουν τον υπολογιστή μας ή να υποκλέψουν αρχεία και κωδικούς. Επί πλέον, τέτοιου είδους αρχεία μπορεί να υπάρχουν σε CD, stick USB ή σε συνημμένα αρχεία σε ένα email. Τις απειλές αυτές τις αντιμετωπίζουμε αφενός προσέχοντας τα αρχεία που ανοίγουμε και τις ιστοσελίδες που επισκεπτόμαστε αφετέρου είναι απαραίτητο να εγκαταστήσουμε στον υπολογιστή μας ένα επικαιροποιημένο πρόγραμμα Antivirus. Στο διαδίκτυο κυκλοφορούν πολλά τέτοια προγράμματα που είναι εντελώς δωρεάν, όπως για παράδειγμα τα AVG, Avira, Avast κ.α.

Spam Email 

Περίπου το 80% των email που διακινούνται στο διαδίκτυο πρόκειται για spam email. Με τον όρο αυτό εννοούμε τα ενοχλητικά email που λαμβάνουμε από άγνωστους αποστολείς. Το περιεχόμενό τους είναι συνήθως εμπορικό προωθώντας προϊόντα και υπηρεσίες κάθε είδους, πορνογραφικό ή με σκοπό να μας εξαπατήσει. Χαρακτηριστικά αναφέρεται spam email από κάποιον “δικηγόρο” που ζει σε ξένη χώρα και σας ζητάει ένα χρηματικό ποσό ώστε να διευθετήσει την διαθήκη που σας άφησε ένας μακρινός συγγενής σας! Οι spammers αποκτούν την ηλεκτρονική σας διεύθυνση αν την έχετε δημοσιεύσει κάπου στο διαδίκτυο, όπως σε forum, chat rooms και κοινωνικά δίκτυα, με ειδικά προγράμματα –αράχνες. Συνεπώς εσείς αλλά και τα παιδιά σας πρέπει να είστε προσεκτικοί σχετικά με την δημοσίευση του email σας στο διαδίκτυο. Ένας αποτελεσματικός τρόπος προστασίας είναι η δημοσίευση της ηλεκτρονικής μας διεύθυνσης περιγραφικά, για παράδειγμα Djinni at youthlife dot gr αντί για Djinni@youthlife.gr. 

Πως αντιμετωπίζουμε το spam ; 

Οι περισσότεροι μεγάλοι πάροχοι ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, όπως είναι οι gmail, yahoo και hotmail, διαθέτουν ειδικό φίλτρο για τα spam email και τα τοποθετούν σε ξεχωριστό φάκελο. Συχνά εκεί καταλήγουν και email που δεν είναι spam οπότε αφού τον ελέγξουμε, αγνοούμε και διαγράφουμε τον υπόλοιπο φάκελο και μαθαίνουμε στα παιδιά μας να κάνουν το ίδιο. 4

Επικοινωνία με την Γραμμή Στήριξης της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) «ΜΕ. Υποστηρίζω» 80011 80015

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα
Αναπλ. Καθηγήτρια Παιδιατρικής-Εφηβικής Ιατρικής, Ιατρική Σχολή Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Επιστ. Υπεύθυνος Προγραμμάτων «φιλικών» για εφήβους/νέους Π.Ο.Υ. ΕΚΠΑ & Προγραμμάτων Κατάρτισης του Υπουργείου Υγείας
Πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής (ΕΕΕΙ)
Διευθύντρια ΠΜΣ «Στρ. Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας»

Α. ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΥΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΕΦΗΒΩΝ ;

Η εφηβεία είναι η ηλικιακή περίοδος από τα 11 έως τα 19 περίπου έτη και χαρακτηρίζεται από σημαντικές σωματικές και ψυχικές μεταβολές. Στόχος των μεταβολών της εφηβείας είναι η μετάβαση από την παιδική ζωή στην ενηλικίωση.

Οι έφηβοι αντιμετωπίζονται από το ευρύτερο κοινό και την ιατρική κοινότητα ως μια εξαιρετικά υγιής ηλικιακή ομάδα, χωρίς ιδιαίτερες υγειονομικές ανάγκες. Δεν δίνεται η απαραίτητη έμφαση στα προβλήματά τους γιατί:

·Ο κρίσιμος παραδοσιακός δείκτης (θνησιμότητα) δεν τα αντανακλά.

·Οι δείκτες που αποτιμούν την ποιότητα ζωής είναι δύσκολο να προσδιοριστούν.

·Οι ίδιοι οι έφηβοι είναι γνωστικά ανώριμοι να στοχαστούν το μέλλον. Έχουν μία αυταπάτη αθανασίας σχετικά με τα νοσήματα φθοράς των ενηλίκων και θεωρώντας τους εαυτούς τους «άτρωτους», δεν διεκδικούν το δικαίωμα στην προστασία και προώθηση των υπηρεσιών υγείας που τους αφορούν.

·Η οικογένεια βρίσκεται συχνά σε αμηχανία και δεν μπορεί να χειριστεί την φυσιολογική αναπτυξιακή μεταβολή των εφήβων που απαιτούν να διαχειρίζονται μόνοι την υγεία τους. Οι γονείς εστιάζουν την προσοχή τους στη σχολική επιτυχία, τον επαγγελματικό προσανατολισμό και τις δραστηριότητες, θεωρώντας την υγεία δεδομένη. 

Τα προβλήματα υγείας των εφήβων μπορεί να σχετίζονται ή όχι με τις σωματικές και ψυχικές μεταβολές της ήβης, ή να αποτελούν τη συνέχεια ενός χρόνιου νοσήματος που έχει ήδη εκδηλωθεί από την παιδική ηλικία.

Οι περισσότεροι από τους εφήβους παρουσιάζουν προβλήματα που σχετίζονται με τις φυσιολογικές διεργασίες της ήβης (π.χ. ακμή, σιδηροπενία, υπερβολικό άγχος).

Επίσης, σε υψηλό ποσοστό μπορεί να προκύψει κάποια διαταραχή των φυσιολογικών αυτών μεταβολών (π.χ. έως και 50% των κοριτσιών παρουσιάzει κάποιο πρόβλημα εμμηνορρυσίας).

Περίπου 35% των εφήβων παρουσιάzουν ένα πρόβλημα με χρονιότητα (διάρκειας > 3 μηνών). Υπολογίζεται πως 10% των εφήβων πάσχουν από κάποιο σοβαρό χρόνιο νόσημα και χρειάζονται – εκτός από την παρακολούθηση της ειδικής ομάδας των θεραπόντων – ισχυρή υποστήριξη κατά την εφηβεία, ώστε να βιώσουν τις μεταβολές της με όσο το δυνατόν πιο ανώδυνο και λειτουργικό τρόπο.

Κατά την εφηβεία μπορεί να αναδυθούν λανθάνουσες, προϋπάρχουσες καταστάσεις (σωματικές, ψυχικές, κοινωνικοπεριβαλλοντικές) λόγω της οργανικής και συναισθηματικής αστάθειας της περιόδου αυτής.

Το περιβάλλον έχει ιδιαίτερη σημασία για την υγεία και την ευημερία των εφήβων. Οι έφηβοι είναι εξαιρετικά ευαίσθητοι στις περιβαλλοντικές επιδράσεις, γιατί δεν έχουν ακόμη αναπτύξει όλες τις γνωστικές λειτουργίες για την αξιολόγηση πληροφοριών και μοντέλων ζωής. Συνεπώς, η αγωγή υγείας των εφήβων καθρεφτίζει το επίπεδο και τις παροχές της κοινωνίας στην οποία αναπτύσσονται.

Τα νεαρά άτομα στην εποχή μας καλούνται να βιώσουν ένα μεταβατικό στάδιο σε έναν εξαιρετικά μεταβαλλόμενο κόσμο : κινητικότητα πληθυσμού, φάσμα ανεργίας, μεγάλη τεχνολογική ανάπτυξη, επίδραση μέσων μαζικής επικοινωνίας (ΜΜΕ), φαινόμενο διαζυγίου και μείωση της κοινωνικής συνεκτικότητας (μικρές οικογένειες σε μεγάλες κοινωνίες).

Ένα πρόβλημα για την σημερινή νεολαία παγκοσμίως είναι ο βομβαρδισμός της από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ) και το επιθετικό marketing, με αποτέλεσμα την εμφάνιση μιας «νέας» νοσηρότητας (new morbidity) που προκύπτει από την ανάπτυξη συμπεριφορών υψηλού κινδύνου : ριψοκίνδυνη σεξουαλική δραστηριότητα, χρήση αλκοόλ, κάπνισμα, διατροφικές εκτροπές, επικίνδυνη οδική συμπεριφορά κ.α. Κατά συνέπεια, βασικά προβλήματα της εφηβείας παγκοσμίως αλλά και στην Ελλάδα είναι:

Τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα :
• H επίπτωση των χλαμυδιακών λοιμώξεων σε σεξουαλικά δραστήριες έφηβες στις ΗΠΑ, είναι 15-37%. Για την Ελλάδα υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία, τα οποία δεν αφορούν αμιγώς εφηβικό πληθυσμό. Οι χλαμυδιακές λοιμώξεις μπορεί να είναι ασυμπτωματικές σε 25-50% των περιπτώσεων, και με σοβαρές επιπτώσεις στο γεννητικό σύστημα. Υπολογίζεται ότι 15-20 % των περιπτώσεων φλεγμονώδους νόσου της πυέλου σχετίζονται με χλαμυδιακή λοίμωξη, ενώ είναι επίσης γνωστή η σχέση των παθογόνων αυτών με την υπογονιμότητα κατά την ενήλικο ζωή.
• Παρατηρείται αύξηση του αριθμού των λοιμώξεων του γεννητικού συστήματος από τον ανθρώπινο ιό των κονδυλωμάτων (HPV) και τον ιό του έρπητα τύπου 2 (HSV-2).
• Όσον αφορά το Σύνδρομο Επίκτητης Ανοσολογικής Ανεπάρκειας (AIDS), η μόλυνση στην εφηβική ηλικία προδικάζει νόσο την 3η δεκαετία της ζωής. Οι έφηβοι ασθενείς αντιπροσωπεύουν το 1% και οι ασθενείς 20-29 ετών το 20% του συνόλου.

Η εφηβική εγκυμοσύνη – άμβλωση : 
Σύμφωνα με στοιχεία της Β΄ Γυναικολογικής και Μαιευτικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών για την Ελλάδα, 30-40% των κοριτσιών 16-18 ετών έχουν ξεκινήσει σεξουαλική δραστηριότητα, ενώ 30% δεν χρησιμοποιούν μέθοδο αντισύλληψης και 30% χρησιμοποιούν αναποτελεσματικές μεθόδους, όπως η απόσυρση. Η συχνότητα των εφηβικών γεννήσεων έχει μειωθεί την τελευταία εικοσαετία (από 9% το 1985 σε 5.2% το 2003), γεγονός που μάλλον συνδέεται με την αύξηση των αμβλώσεων κατά το ίδιο χρονικό διάστημα (1980: 28.8%, 2003 : 50%). 

Η παχυσαρκία : 
Αποτελεί «επιδημία» της εποχής και τα στοιχεία είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά για την Ελλάδα. Την τελευταία εικοσαετία σημειώθηκε επαύξηση της 97ης ΕΘ κατά 15kg για τα αγόρια και κατά 7 kg για τα κορίτσια της όψιμης εφηβικής ηλικίας. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της Ενδοκρινολογικής Μονάδας της Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, το ποσοστό των υπέρβαρων και παχύσαρκων αγοριών κατά την εφηβεία ήταν 20.63% και 11.8% αντίστοιχα. Τα αντίστοιχα ποσοστά για τα κορίτσια ήταν 14.48% και 3.65%. Η εφηβική παχυσαρκία προδικάζει παχυσαρκία κατά την ενήλικο ζωή με τις συνοδές σημαντικές επιπτώσεις. 

Η αύξηση της επίπτωσης των διατροφικών διαταραχών :

Παρατηρείται αύξηση της επίπτωσης ψυχογενούς ανορεξίας και βουλιμίας που αποτελούν διαταραχές με επιφυλακτική πρόγνωση και σημαντική νοσηρότητα και θνητότητα. Σε αυτό φαίνεται πως συμβάλλει η προβολή του εξαιρετικά αδύνατου γυναικείου σώματος σαν πρότυπο ομορφιάς-γοητείας, από τα ΜΜΕ. 

Η ανθυγιεινή διατροφή : 
Συχνά οι έφηβοι λαμβάνουν έως και 50% των προσλαμβανομένων θερμίδων σε λίπος, ενώ η διατροφή τους υπολείπεται σε πρόσληψη ασβεστίου, σιδήρου και φυτικών ινών. Ο τύπος αυτός διατροφής μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις στην μελλοντική τους υγεία.

Τα τροχαία ατυχήματα – οι τραυματισμοί : 
Η χώρα μας διατηρεί ένα θλιβερά υψηλό ποσοστό ατυχημάτων, που αποτελεί και την πρώτη αιτία θανάτου της εφηβικής ηλικίας (14 θάνατοι από τροχαία / 100.000 εφήβων το 2001, σύμφωνα με στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδος).

Η χρήση αλκοόλ, το κάπνισμα, η χρήση κάνναβης και άλλων ουσιών :
Στην ηλικία των 15 ετών, 67% των εφήβων αναφέρουν πως έχουν μεθύσει τουλάχιστον δύο φορές στη ζωή τους. Η χρήση αλκοόλ στην εφηβική ηλικία συνδέεται με βίαιη συμπεριφορά, ριψοκίνδυνη σεξουαλική δραστηριότητα, ενώ 41% των θανατηφόρων τροχαίων ατυχημάτων μπορεί να σχετίζονται με τη χρήση αλκοόλ ή άλλων ουσιών.

Σύμφωνα με στοιχεία της Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, 60% των Ελλήνων και 45% των Ελληνίδων καπνίζουν σε ηλικία 25 ετών. Από τους ενήλικες που καπνίζουν, > 90% ξεκίνησαν σε ηλικία < 19 ετών. Το ποσοστό του συστηματικού καπνίσματος σε μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου ήταν 20.8%, το 1998.  

Στην Ελλάδα, αναφέρεται ότι 9% των μαθητών Β΄ και Γ΄ Λυκείου (16 ετών) έχουν κάνει δοκιμή ή χρήση κάνναβης (11% των αγοριών και 7% των κοριτσιών). Η μέση ηλικία έναρξης της χρήσης της είναι τα 14.9 έτη. Οι άλλες ουσίες παρουσιάζουν πολύ χαμηλότερη συχνότητα (< 2%).

Η κατάθλιψη – η αυτοκτονία :  Έρευνα που διεξήχθη σε Έλληνες εφήβους αποκαλύπτει ότι 13% των αγοριών και 29% των κοριτσιών θεωρήθηκαν «περιπτώσεις» με καταθλιπτικό συναίσθημα. Πολλές ψυχικές διαταραχές αναδύονται κατά την εφηβική ηλικία λόγω της αστάθειας και των μεταβολών που την χαρακτηρίζουν. 

Ως προς τον αυτοκτονικό ιδεασμό, 8.3% των αγοριών και 17.6% των κοριτσιών ανέφεραν ότι «είχαν κάποτε στη ζωή τους σκεφθεί σοβαρά να πεθάνουν». Τα ποσοστά απόπειρας ήταν 0.86% και 3.02% για τα αγόρια και τα κορίτσια αντίστοιχα. Οι θάνατοι εφήβων από αυτοκτονία στην Ελλάδα το 2001 ήταν 9, σύμφωνα με στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδος (0.75/100.000 εφήβων).

Σύμφωνα με τη δημοσιοποίηση της νέας αναφοράς του Περιφερειακού Γραφείου της Π.Ο.Υ. για την Ευρώπη σχετικά με την υγεία και τη σχετική συμπεριφορά εφήβων από 35 χώρες, τα παραπάνω αποτελούν βασικούς δείκτες υγείας των εφήβων και η παρούσα κατάσταση αφήνει μεγάλα περιθώρια βελτίωσης.

Από την έκθεση των παθολογικών καταστάσεων της εφηβικής ηλικίας γίνεται σαφές ότι περί τα 2/3 των προβλημάτων είναι προλήψιμα και ακόμη μεγαλύτερο ποσοστό αντιμετωπίσιμα και ιάσιμα. 

Σημαντικό ακόμη είναι το γεγονός ότι εφηβεία είναι μια ηλικιακή ομάδα-«κλειδί», με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την υγεία των ενηλίκων και την κοινωνία του μέλλοντος. Τούτο είναι προφανές, αφού οι γνώσεις για την υγεία και οι συνήθειες υγιεινής που θα αποκτηθούν κατά τη διάρκειά της εφηβικής περιόδου, θα ισχύσουν και κατά την ενήλικο ζωή και θα καθορίσουν την ποιότητά της. Πολλά από τα προβλήματα των ενηλίκων (παχυσαρκία, οστεοπόρωση, καρδιαγγειακή νόσος, κακοήθειες, υπογονιμότητα) μπορούν να περιοριστούν μελλοντικά με τη σωστή ενημέρωση των σημερινών εφήβων.

Β. Η ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΣ ΥΓΕΙΑΣ

Η εφηβική περίοδος – με όλες τις ιδιαιτερότητές της - παρουσιάζει ειδικές δυσκολίες για τα άτομα που ασχολούνται με την προαγωγή της υγείας και την παροχή υπηρεσιών υγείας. Συχνά οι λειτουργοί υγείας αισθάνονται άβολα και ανεπαρκείς για να αντιμετωπίσουν τους εφήβους και απλά τους παραπέμπουν ή ασχολούνται επιφανειακά με τα προβλήματά τους. Αυτό γίνεται αντιληπτό από τον έφηβο που στο μέλλον θα αποφύγει όσο γίνεται το σύστημα υγείας και ουσιαστικά θα μείνει αβοήθητος και εκτεθειμένος σε κινδύνους. 

Πρέπει ακόμη να λαμβάνεται υπόψη ότι η εφηβεία είναι μια ηλικία με πολλές δυσκολίες στην ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων. Η συμμετοχή ατόμων με την κατάλληλη γνώση και εμπειρία στο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό βοηθάει στην ελάττωση των δυσκολιών της επικοινωνίας ιατρού-ασθενούς.

Οι ειδικές υγειονομικές ανάγκες των εφήβων έχουν αναγνωριστεί από τις υπηρεσίες υγείας των Η.Π.Α. και την Αυστραλία από τη δεκαετία του 1980, ενώ σημαντικές προσπάθειες γίνονται και σε ορισμένες Ευρωπαϊκές χώρες (Ελβετία, Σουηδία, Ιταλία, Πορτογαλία). Στις ΗΠΑ και την Αυστραλία λειτουργούν Κέντρα Εφηβικής ηλικίας, όπου παρέχεται ένα μεγάλο εύρος κλινικών υπηρεσιών υγείας και εφαρμόζονται προγράμματα ειδικά για εφήβους. Ακόμη, σε πολλά νοσοκομεία του Εξωτερικού λειτουργούν ειδικές μονάδες περίθαλψης εφήβων.

Γ. ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ Η ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ ΤΗΣ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΗΣ ΗΛΙΚΙΑΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ

Σύμφωνα με την 53η συνεδρίαση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του Π.Ο.Υ. στη Βιέννη το 2003, η κατάσταση της υγείας των εφήβων στις Ευρωπαϊκές χώρες δεν είναι ικανοποιητική. Αυτό έχει σημαντικό κοινωνικό και οικονομικό κόστος και απώλειες σε ανθρώπινο δυναμικό. Μια επένδυση στη βελτίωση της υγείας των νεαρών ατόμων αναστέλλει τις επιπλοκές του μέλλοντος και αποτελεί πραγματικό κέρδος για το σύνολο του πληθυσμού. Ο Π.Ο.Υ. προτρέπει όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες να δώσουν προτεραιότητα στην υγεία της εφηβικής ηλικίας.  

Στη χώρα μας οι έφηβοι αποτελούν το 11% του πληθυσμού (1.300.000 έφηβοι) και ο απόλυτος αριθμός τους συνεχώς παρουσιάζει διαχρονική μείωση (το 1982 οι έφηβοι αποτελούσαν το 14% του πληθυσμού). Όπως δε είναι γνωστό για τη χώρα μας, ο γηραιότερος πληθυσμός συνεχώς αυξάνεται και η γενιά των τωρινών εφήβων καλείται να τους στηρίξει οικονομικά στο μέλλον. Είναι λοιπόν σαφές πως η αφοσίωση και η προσφορά στους εφήβους είναι μία επένδυση – όχι ένα αδικαιολόγητο κόστος.

Η καλή υγεία είναι προϋπόθεση για την ανάπτυξη και την πρόοδο μιας κοινωνίας και οι νέοι είναι το κεφάλαιό μας για το μέλλον. Οφείλουμε να φροντίσουμε για την εξασφάλιση της υγιούς και ομαλής ενηλικίωσης τους μέσω της γνώσης και της εφαρμογής των απαραίτητων προγραμμάτων πρόληψης και υγείας.

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Σύμφωνα με τον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ.), η εφηβεία αποτελεί την ηλικία μεταξύ 11 και 19 ετών, ενώ η Αμερικανική Παιδιατρική Ακαδημία θέτει ως ανώτερο ηλικιακό όριο τα 21 έτη. Στις περισσότερες κοινωνίες το άτομο θεωρείται ενήλικας μετά το ηλικιακό όριο που έτσι αντιμετωπίζεται νομικά. Ωστόσο, μελέτες υποδεικνύουν ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος συνεχίζει να αναπτύσσεται έως μεγαλύτερες ηλικίες (23-25 ετών).

Η ήβη αφορά τις σωματικές αλλαγές της εφηβείας και ξεκινά μετά τα 8 χρόνια για τα κορίτσια και μετά τα 9 χρόνια για τα αγόρια. Το πρώτο σημάδι ήβης στα κορίτσια είναι συνήθως η θηλαρχή (80%), ωστόσο σε 20% των κοριτσιών η ήβη ξεκινά με την αδρεναρχή. Η έμμηνος ρύση παρουσιάζεται 1-3 χρόνια μετά τη θηλαρχή (συνηθέστερα μεταξύ 12 και 13 ετών), ενώ η αυξητική αιχμή κατά την οποία η ανάπτυξη σε ύψος είναι αξιοσημείωτη (25% του τελικού ύψους) προηγείται και παρατηρείται σε συνήθη ηλικία περί τα 11.5 έτη (Πίνακας 2.1).

Στα αγόρια την έναρξη της ήβης σηματοδοτεί η αύξηση του όγκου των όρχεων >4ml και η αυξητική τους αιχμή παρατηρείται σε μέση ηλικία 13.5 ετών. Η συσχέτιση των Σταδίων Εφηβικής Ανάπτυξης (ΣΕΑ) κατά Tanner με σταθμούς της εφηβείας όπως η αυξητική αιχμή και η έμμηνος ρύση καθοδηγεί γονείς και ειδικούς σχετικά με την πορεία ανάπτυξης του εφήβου (Πίνακςα 2.1).

Η εφηβεία χωρίζεται σε τρεις βασικές περιόδους : την πρώϊμη (10-13 έτη), τη μέση (14-17 έτη) και την όψιμη (>17 έτη). Η κάθε μία έχει τα δικά της ψυχοκοινωνικά χαρακτηριστικά (Πίνακας 2.2.), ωστόσο θα πρέπει να έχουμε πάντα υπόψη ότι είναι αρκετά σύνηθες η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη, να μην συμβαδίζει με τη χρονολογική ηλικία ή τη σωματική ανάπτυξη του εφήβου. Η εκτίμηση του ψυχοκοινωνικού σταδίου είναι πολύ σημαντική, και γίνεται με την παρατήρηση της εμφάνισης και συμπεριφοράς, καθώς και την καταγραφή των απόψεων του/της εφήβου για γενικά θέματα συζήτησης.Για παράδειγμα, ίσως αποδειχθεί επιζήμιο να συζητηθούν λεπτομερώς θέματα σεξουαλικής αγωγής με έναν έφηβο που αν και χρονολογικά ή/και σωματικά ανήκει στη μέση εφηβεία, ψυχοκοινωνικά βρίσκεται στην πρώϊμη και δεν έχει ακόμη συγκεκριμένες ερωτικές ανησυχίες. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι όταν ο έφηβος ανήκει ψυχοκοινωνικά στην πρώϊμη εφηβεία, συνήθως δεν επιζητά εμπιστευτική σχέση, ενώ κατά τη μέση εφηβεία ανακουφίζεται όταν μπορεί να συζητήσει θέματα που τον απασχολούν με εχεμύθεια.

Το ερωτικό ενδιαφέρον, ο ρομαντισμός, η έκφραση συναισθημάτων και η γλώσσα του σώματος φυσιολογικά αναπτύσσονται κατά τη μέση κυρίως εφηβεία, ωστόσο γνωσιακά και ψυχοκοινωνικά ο έφηβος δεν είναι έτοιμος να διαχειριστεί όλο το συναισθηματικό, αλλά και οργανικό φορτίο μιας ολοκληρωμένης σεξουαλικής επαφής. Εξιδανικεύει το σύντροφο και ενθουσιάζεται εύκολα, απογοητεύεται γρήγορα, οι ρομαντικές σχέσεις του διαρκούν λίγο και είναι πολλές στη σειρά (φαινόμενο serialmonogamy). Επιπλέον δεν έχει αναπτύξει την υποθετική του σκέψη και είναι προσκολλημένος στο παρόν με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται με δυσκολία τις μελλοντικές συνέπειες των πράξεών του και να αναπτύσσει τον «προσωπικό του μύθο (personalmyth)» : «είμαι άτρωτος και αποκλείεται να μου συμβεί κάτι κακό».

Από αρχαιοτάτων χρόνων, η εφηβεία ήταν μια ηλικία περιέργειας και πειραματισμού, σχετικής έλλειψης απόλυτα αντικειμενικού φίλτρου και κριτικής ικανότητας. Αναπτυξιακά ο έφηβος είναι προσκολλημένος στον παρόντα χρόνο, δεν έχει ακόμη κατακτήσει την υποθετική και αφηρημένη σκέψη και σκέφτεται πολύ συγκεκριμένα. Παράλληλα, αμφισβητεί κάθε μορφής εξουσία και πάνω απ’ όλα τη γονεϊκή. Για όλους τους παραπάνω λόγους, στην εφηβεία εμφανίζονται οι συμπεριφορές πειραματισμού ή υψηλού κινδύνου. Αυτά τα συμπεριφορικά χαρακτηριστικά οριοθετούν την εφηβεία και έχουν ως στόχο την κατάκτηση των βασικών ψυχοκοινωνικών επιτευγμάτων της εφηβικής ηλικίας, δηλαδή την ανεξαρτησία, τη θετική εικόνα εαυτού, την ταυτότητα (τη συνέχεια δηλαδή στις επιλογές που χαρακτηρίζει τον κάθε άνθρωπο), την ικανότητα δημιουργίας λειτουργικών σχέσεων και τον ρεαλιστικό επαγγελματικό προσανατολισμό (Πίνακας 2.3).

Πίνακας2.1-Στάδια Εφηβικής Ανάπτυξης κατά Tanner

Ταξινόμηση των σταδίων εφηβικής εξέλιξης στα αγόρια (κατάταξη Tanner)

α)Η αυξητική αιχμή παρατηρείται μεταξύ σταδίου 3 και 4

β)Η τρίχωση μασχαλών αναπτύσσεται, μαζί με την τρίχωση στο πρόσωπο

γ)20% παρουσιάζουν την αυξητική αιχμή στο στάδιο αυτό (5). Η τρίχωση του σώματος και η αρρενοποίηση συνεχίζεται για μήνες ή και χρόνια.

Ταξινόμηση των σταδίων εφηβικής εξέλιξης στα κορίτσια (κατάταξη Tanner)

α) Η αυξητική αιχμή παρατηρείται μεταξύ σταδίου 2 και 3

β) 25% παρουσιάζουν εμμηναρχή σε προχωρημένο στάδιο 3

γ) Οι περισσότερες παρουσιάζουν την εμμηναρχή στο στάδιο 4 (1 έως 3 έτη μετά τη θηλαρχή)

δ) 10% παρουσιάζουν εμμηναρχή στο στάδιο 5

Πίνακας 2.2

ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

ΠΡΩΙΜΗ (10-13 έτη)

• Γνωσιακά
  • Συγκεκριμένη σκέψη
  • Αδυναμία υποθετικής σκέψης
  • Προσήλωση στον παρόντα χρόνο
  • Αδυναμία συνειδητοποίησης τυχόν
  • επιπτώσεων στο μέλλον

• Ψυχολογικά
  • Εγωκεντρική περίοδος
  • προβληματισμός για τις σωματικές αλλαγές

• Κοινωνικά
• Σχέσεις με συνομηλίκους του ιδίου φίλου
• πλατωνικό ερωτικό ενδιαφέρον
• γονεϊκή επήρεια
• Έναρξη συμπεριφορών πειραματισμού

_____________________________________________________________________

ΜΕΣΗ (14-17 έτη)

• Γνωσιακά Σταδιακά αρχίζει να σκέφτεται με υποθέσεις

και να συνειδητοποιεί συνέπειες πράξεων

Σταδιακά αναπτύσσεται η «αφηρημένη» σκέψη

• Ψυχολογικά Εξερευνά όρια, αναζήτηση ταυτότητας-

επιδίωξη αυτονομίας

Πολύ σημαντικοί οι συνομήλικοι

Αντίδραση στη γονεϊκή εξουσία

• Κοινωνικά Ερωτικό ενδιαφέρον και ενδεχομένως

έναρξη σεξουαλικής δραστηριότητας,

πίεση από τους συνομηλίκους (peerpressure),

συμπεριφορές υψηλού κινδύνου

_____________________________________________________________________

ΟΨΙΜΗ ( > 17 έτη)

• Γνωσιακά Ικανότητα «αφηρημένης» σκέψης

Ικανότητα συνειδητοποίησης 

των επιπτώσεων στο μέλλον 

• Ψυχολογικά Αυτονομία

Συμφιλίωση με τους γονείς

• Κοινωνικά Ώριμες ρομαντικές και

κοινωνικές σχέσεις Περιορισμός συμπεριφορών υψηλού κινδύνου

Πίνακας 2.3.

Ψυχοκοινωνικοί στόχοι για τον έφηβο

1. Ανεξαρτησία
2. Ταυτότητα
3. Θετική εικόνα εαυτού
4. Λειτουργικές ρομαντικές σχέσεις
5. Ρεαλιστικός επαγγελματικός στόχος
Βιβλιογραφία

1.BrownRT. Σωματική, Γνωστική και Ψυχοκοινωνική Ανάπτυξη των Εφήβων.Στο : Ηolland-HallC, BrownRT. Secrets Εφηβικής Ιατρικής. Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης : Tσίτσικα Α, Χρούσος Γ. Ιατρικές Εκδόσεις Πασχαλίδης 2005 : 48-57.

2.PrattHD, TsitsikaA. Fetal, childhood, andadolescentinterventions: Behavioral interventions leading to adult disease prevention. Primary Care: Clinics in Office Practice (Elsevier Publishers). Dec 2007;33(3).

3.Τσίτσικα Α. Επιτήρηση της υγείας των εφήβων. 38η Θεραπευτική Ενημέρωση, Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών 2005, 52(3): 242-250.

4.Τσίτσικα Α, Χρούσος Γ. Η υγεία της εφηβικής ηλικίας ως προτεραιότητα της σύγχρονης ιατρικής πραγματικότητας. Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών 2005, 52(4): 370-375.

Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερες έρευνες εστιάζουν στην ανάπτυξη και λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου. Ειδικά για την εφηβική ηλικία έχουν έρθει στο φως ιδιαίτερα σημαντικά στοιχεία που εξηγούν την συμπεριφορά των εφήβων. Μερικά από τα ερωτήματα που επιχειρούν οι επιστήμονες να απαντήσουν είναιτα παρακάτω :

• Γιατί οι έφηβοι επαναλαμβάνουν συμπεριφορές που έχουν αποδειχθεί επιβλαβείς στο παρελθόν;
• Γιατί οι έφηβοι δρουν πριν σκεφτούν;
• Γιατί έφηβοι ευφυείς μπορεί να έχουν ριψοκίνδυνη συμπεριφορά, ειδικά εάν βρίσκονται με συνομηλίκους τους;

Η εφηβεία είναι γενικώς η ηλικία του παράδοξου, αφού από τη μία κυριαρχούν διαδικασίες ωρίμανσης και βελτίωσης όσον αφορά στη γνώση και τη μάθηση, την επιχειρηματολογία, την αφηρημένη σκέψη και τη λήψη αποφάσεων, ενώ από την άλλη χαρακτηρίζεται από συμπεριφορές ρίσκου και συχνά έκθεσης σε υπαρκτό κίνδυνο. Τί είναι λοιπόν αυτό που κάνει τον κίνδυνο «γοητευτικό» για τους εφήβους και γιατί οι επιπτώσεις φαίνονται λιγότερο σημαντικές για αυτούς; Παίζει ρόλο η ανάπτυξη του εγκεφάλου σε αυτό το συμπεριφορικό μοτίβο;

Αυτά που γνωρίζουν έως τώρα οι επιστήμονες για την ανάπτυξη του εγκεφάλου είναι τα παρακάτω :

• Ο εγκέφαλος έχει αποκτήσει ήδη το 90% του μεγέθους του έως τα επτά χρόνια, ωστόσο το μέγεθος των διαφόρων περιοχών του εγκεφάλου μεταβάλλεται σημαντικά
• Η ποσότητα της φαιάς ουσίας (νευρώνες) αυξάνει έως την πρώιμη εφηβεία (~14 ετών) 
• Η ποσότητα της λευκής ουσίας, η οποία βοηθά τα εγκεφαλικά κύτταρα να επικοινωνούν μεταξύ τους, αυξάνους έως τα 25 περίπου έτη

Είναι επίσης γνωστό ότι η περιοχή του εγκεφάλου που είναι απαραίτητη για υψηλού επιπέδου γνωσιακές διαδικασίες-διεργασίες ονομάζεται προμετωπιαίος φλοιός –prefrontalcortex(εικόνα 1) και χρησιμεύει στη λήψη αποφάσεων,τον έλεγχο παρορμήσεων, τον σχεδιασμό μελλοντικών αποφάσεων, την κατάκτηση στόχων και την εκτίμηση των αποτελεσμάτων στο μέλλον. Άρα, το σημείο του εγκεφάλου που χρησιμεύει στη σωστή λήψη αποφάσεων αναπτύσσεται τελευταίο!

Τότε όμως γιατί και τα παιδιά δεν παρουσιάζουν ριψοκίνδυνη συμπεριφορά όπως οι έφηβοι; 

Αρχικά υπήρχε η πεποίθηση ότι οι έφηβοι «δεν σκέφτονται πριν δράσουν», λόγω του ότι δεν έχει αναπτυχθεί πλήρως η περιοχή του προμετωπιαίου φλοιού.

Ωστόσο, έχει εποδειχθεί ότι η ριψοκίνδυνη συμπεριφορά δεν οφείλεται σε ανεπαρκή γνώση ήνοητική ανεπάρκεια. Σε σχέση με τους ενήλικες, οι έφηβοι έχουν την ίδια αντίληψη του κινδύνου και γνώση για τον κίνδυνο, παρόμοια αισθήματα ευαλωτότητας και την ίδια ικανότητα αξιολόγησης. Γίνεται λοιπόν σαφές ότι ενώ οι έφηβοι είναι το ίδιο «έξυπνοι» σε σύγκριση με τους ενήλικες, παραμένουν ψυχοκοινωνικά ανώριμοι και αναπτύσσονται στον τομέα αυτό μέχρι τη νεαρή ενήλικο ζωή. Ορισμένοι παράγοντες που συμβάλλουν στη γενικότερα μειωμένη ικανότητα των εφήβων να λαμβάνουν πάντα σωστές αποφάσεις είναι η πίεση των συνομηλίκων, η προκατάληψη και η έμφυτη περιέργεια, καθώς και ο πτωχός έλεγχος της παρόρμησης. Τα παραπάνω συνθέτουν μία κατάσταση συγκίνησης ή συναισθηματικής αστάθειας. Έτσι λοιπόν, φαίνεται πως το «κλειδί» για να εξηγηθεί η συμπεριφορά υψηλού κινδύνου των εφήβων είναι ο έλεγχος του συναισθήματος. 

Η περιοχή του εγκεφάλου που ενεργοποιείται όταν βιώνουμε συναίσθημα είναι η αμυγδαλή –amygdale(εικόνα1).

Η αμυγδαλή είναι μία περίπλοκη μικρή νευρική δομή με σχήμα σαν αμύγδαλο που βρίσκεται στο στεφανιαίο σύστημα, μέσα στον διάμεσο κροταφικό λοβό ο οποίος είναι σημαντικός για το συναισθηματικό περιεχόμενο. Υπάρχουν δύο αμυγδαλές στον εγκέφαλο, στην αριστερή και δεξιά πλευρά αντίστοιχα. Η αμυγδαλή είναι ουσιαστική για την αποκωδικοποίηση των συγκινήσεων.

Άρα, έχουμε δύο συστήματα που συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων στον εφηβικό εγκέφαλο:

Α. Το σύστημα κριτικής λογικής σκέψης-προμετωπιαίος φλοιός-που ωριμάζει αργά έως την πρώτη ενήλικο ζωή

Β. Το σύστημα κοινωνικής-συναισθηματικής δράσης (αμυγδαλές) που έχουν αναπτυχθεί στην εφηβεία και βρίσκεται σε πλήρη δράση.

Υπάρχει σαφώς μία έλλειψη ισορροπίας μεταξύ του προμετωπιαίου φλοιού (που ακόμη αναπτύσσεται) και του συστήματος των αμυγδαλών που λειτουργούν πλήρως στην εφηβεία. Έτσι, θα λέγαμε ότι υπερτερεί και πρωταγωνιστεί το συναίσθημα και η συγκίνηση, εις βάρος της κριτικής σκέψης και των λογικών αποφάσεων, παρά το ότι οι έφηβοι είναι γνώστες του κινδύνου.

Βέβαια ισχύει ότι όλοι οι έφηβοι δεν λαμβάνουν λανθασμένες αποφάσεις, ωστόσο πολλές λανθασμένες αποφάσεις έχουν ληφθεί κατά την εφηβεία.

Ακόμη, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ευρήματα έρευνας που αποδεικνύειότι οι έφηβοι είναι νευροβιολογικά ευαίσθητοι στις αμοιβές, όταν όμως αυτές είναι άμεσες και όχι μακροπρόθεσμες (Galvan 2006). Συγκεκριμένα, παρουσιάζεται αύξηση της δραστηριότητας του εγκεφάλου εφήβων στη μαγνητική τομογραφία σε προσφορά αμοιβής, σε σύγκριση με τις ηλικιακές ομάδες των παιδιών και ενηλίκων.

Σημαντική αποδεικνύεται και η επίδραση συνομηλίκων, αφού έχει παρατηρηθεί βιβλιογραφικά ότι οι περισσότερες λανθασμένες αποφάσεις λαμβάνονται με φίλους. Και το ερώτημα είναι εάν αυτό συμβαίνει γιατί οι έφηβοι περνούν περισσότερο χρόνο με τους φίλους τους ή όντως είναι κατά κάποιο τρόπο «ευαίσθητοι» στην επίδραση φίλων. Σύμφωνα με το άρθρο των Gardner και Steinberg το 2005, παρατηρώντας έναν έφηβο να παίζει videogame, όταν κληθεί να αποφασίσει για το αν θα περάσει με πορτοκαλί φανάρι υπάρχουν οι παρακάτω πιθανότητες : 1. περνά επιτυχώς, 2. περιμένει να ανάψει πράσινο φως και 3. περνά ανεπιτυχώς. Με την παρουσία δύο φίλων το ποσοστό των εφήβων (13-16 ετών) με την τρίτη εκδοχή διαφέρει σημαντικά από το αντίστοιχο ποσοστό ενηλίκων, αλλά και του ίδιου του εφήβου όταν παίζει μόνος του. Συνεπώς, με την παρουσία φίλων οι έφηβοι επιδεικνύουν ριψοκίνδυνη συμπεριφορά.

Συμπερασματικά :

1.Ο εφηβικός εγκέφαλος αναπτύσσεται

2.Τα εγκεφαλικά κέντρα συναισθήματος προηγούνται σε ωρίμανση από τα κέντρα κριτικής σκέψης και λογικής

3.Οι εγκεφαλικές περιοχές που εκτιμούν μακροπρόθεσμα οφέλη δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμη στους εφήβους

4.Η παρουσία συνομηλίκων συμβάλλει στην ανάπτυξη ριψοκίνδυνης συμπεριφοράς

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.Spear LP. The adolescent brain and age-related behavioral manifestations. Neurosci Biobehav Rev.2000;24(4):417-63.

2.Steinberg L, Monahan KC. Age differences in resistance to peer influence. Dev Psychol.2007;43(6):1531-43.

3.Gardner M, Steinberg L. Peer influence on risk taking, risk preference, and risky decision making in adolescence and adulthood: an experimental study. Dev Psychol. 2005;41(4):625-35.

4.Galvan A, Hare TA, Parra CE, Penn J, Voss H, Glover G, Casey BJ. Earlier development of the accumbens relative to orbitofrontal cortex might underlie risk-taking behavior in adolescents. J Neurosci.2006;26(25):6885-92.

Η εφηβεία είναι η ηλικιακή περίοδος του πειραματισμού και της αμφισβήτησης, προκειμένου να κατακτηθούν βασικοί ψυχοκοινωνικοί στόχοι πριν την έναρξη της ενηλίκου ζωής. Οι ψυχοκοινωνικοί αυτοί στόχοι είναι η κατάκτηση της αυτονομίας, η θετική εικόνα εαυτού και η δημιουργία προσωπικής ταυτότητας (καθορισμός επιλογών που χαρακτηρίζουν το κάθε άτομο). Συνεπώς, η εφηβεία υπήρξε πάντα μία περίοδος «δύσκολη» για το κοινωνικό περιβάλλον και είναι πραγματικά πολύ εντυπωσιακή και πάντα σύγχρονη η περιγραφή του Πλάτωνα στην «Πολιτεία», το 427 π.χ.:

«Ο γιός αισθάνεται ίσος με τον πατέρα.

Δεν σέβεται καθόλου τους γονείς του.

Το μόνο που θέλει είναι να είναι ελεύθερος.

Οι μαθητές προσβάλουν τους δασκάλους τους.

Και πάνω απ’όλα τούτα,

στο όνομα της ελευθερίας και της ισότητας, 

υπάρχει παντού το σεξ»

Η προσέγγιση του εφήβου και της οικογένειας αποτελεί τη βάση κάθε προσπάθειας αγωγής υγείας ή/και παρέμβασης, είναι πάντα εξατομικευμένη και εξαρτάται από τα δεδομένα της κάθε περίπτωσης. Ισχύουν ωστόσο κάποιοι βασικοί κανόνες προσέγγισης που στηρίζονται στις συστάσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ.) για τις υπηρεσίες υγείας των εφήβων και θα αναπτυχθούν παρακάτω.

Είναι πολύ βασικό, όπως προαναφέρθηκε, ο θεράπων να έχει στοιχειώδη εκπαίδευση σε θέματα εφηβικής ηλικίας, ώστε να αισθάνεται εμπιστοσύνη στις γνώσεις του και τις ικανότητες προσέγγισης και συνεπώς να έχει την προθυμία και τη διάθεση να ασχοληθεί με τους εφήβους. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η φροντίδα της εφηβικής ηλικίας παρουσιάζει μεγάλες προκλήσεις και δυσκολίες, και απαιτείται επιμονή, σωστή κρίση και εξειδικευμένη γνώση για το χειρισμό ιδιαίτερα ευαίσθητων ισορροπιών, που ενδέχεται να καθορίσουν ακόμη και το μέλλον ενός νέου ανθρώπου. Ας έχουμε ακόμη υπόψη μας ότι οι έφηβοι πάντα διαισθάνονται το ειλικρινές ενδιαφέρον, το οποίο αποτελεί και βασική προϋπόθεση για τη συνεργασία τους. Η πρώτη λοιπόν σύσταση, σύμφωνα και με τον Π.Ο.Υ., είναι ο κατάλληλα εκπαιδευμένος και συνεπώς «φιλικός» προς τον έφηβο λειτουργός υγείας.

Ένα άλλο πολύ σημαντικό σημείο είναι ο διατιθέμενος χρόνος, που στην περίπτωση προσέγγισης εφήβου πρέπει να είναι αυτός που θα χρειαστεί για να γίνει η διερεύνηση του ψυχοκοινωνικού ιστορικού. Ο χρόνος είναι σημαντικός για την εγκατάσταση σχέσης μεταξύ του παιδιάτρου και του εφήβου, τη δημιουργία σωστού κλίματος για να υπάρξει εμπιστοσύνη και τη δημιουργία των συνθηκών εκείνων που θα οδηγήσουν στο ζητούμενο : τη συνεργασία του εφήβου. Ο χρόνος που συνήθως επαρκεί για την πρώτη επίσκεψη είναι μία περίπου ώρα, ενώ για τις επανεκτιμήσεις μπορεί να διατεθεί μισή ώρα. Οποιαδήποτε και αν είναι η αιτία προσέλευσης και το αρχικό αίτημα, είναι σημαντικό να δίνεται ο απαραίτητος χρόνος για συζήτηση και διερεύνηση -με λεπτομέρεια- βασικών τομέων της ζωής και της καθημερινότητας του εφήβου.Ας έχουμε υπόψη μας ότι συχνά οι έφηβοι «δοκιμάζουν» τον ειδικό, και πίσω από το αρχικό αίτημα μπορεί να υπάρχει άλλη βασική αιτία προσέλευσης (π.χ. κακοποίηση ή θέματα αντισύλληψης/σεξουαλικής αγωγής, χρήση ουσιών κ.α.), που για να αποκαλυφθεί χρειάζεται συνθήκες εμπιστοσύνης και κλίμα κατανόησης. Οι ερωτήσεις για την πλήρη κάλυψη του ψυχοκοινωνικού ιστορικού κατευθύνονται από το ακρωνύμιο HEEADSSSκαι αφορούν την οικογένεια (Ηome), την εκπαίδευση (Education), τη διατροφή (Eating), τις δραστηριότητες (Activities), τις ουσίες (Drugs), την ασφάλεια (Safety), τη σεξουαλικότητα (Sexuality) και την κατάθλιψη-αυτοκτονικό ιδεασμό (Suicide) (Πίνακας 3.1).

Αν και η διάθεση απαραίτητου χρόνου έχει συχνά πολλές πρακτικές, αλλά και οικονομικές δυσκολίες (π.χ. για όσους ασκούν ελεύθερο επάγγελμα), ωστόσο αποτελεί σημαντική προϋπόθεση της άσκησης της Εφηβικής Ιατρικής, και επιπλέον η ηθική ανταμοιβή και η δυνατότητα πρόσβασης στις σκέψεις, τις ιδέες, τις αντιλήψεις και τα όνειρα νέων ανθρώπων σαφέστατα εξισορροπεί οποιοδήποτε κόστος. Άλλωστε πάντα μπορεί να γίνει ο κατάλληλος προγραμματισμός για τον συνολικό χρόνο(π.χ. εβδομαδιαίως) που μπορεί να διατεθεί για την εφηβική ηλικία.

Η προσέγγιση του εφήβου «χτίζεται» πάντα έχοντας σαν βάση την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη, που ενδέχεται να μην συμβαδίζει με τη χρονολογική ηλικία ή τη σωματική ανάπτυξη (βλέπε Κεφάλαιο 2). Η εκτίμηση του ψυχοκοινωνικού σταδίου είναι πολύ σημαντική, και γίνεται με την παρατήρηση της εμφάνισης, της συμπεριφοράς και των απόψεων του/της εφήβου για γενικά θέματα συζήτησης.Για παράδειγμα, είναι τελείως λάθος και τελικά επιζήμιο να συζητηθούν λεπτομερώς θέματα σεξουαλικής αγωγής με έναν έφηβο που αν και χρονολογικά ή/και σωματικά ανήκει στη μέση εφηβεία, ψυχοκοινωνικά βρίσκεται στην πρώϊμη και δεν έχει ακόμη ερωτικές ανησυχίες. Το παιδί μπορεί να αισθανθεί άβολα και να μην θελήσει να συνεργαστεί ή να ξαναδεί τον παιδίατρο.

Σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ., η εμπιστευτικότητα είναι προϋπόθεση για την παροχή υπηρεσιών υγείας στους εφήβους. Η εμπιστευτικότητα μπορεί να οδηγήσει σε ηθικά ή/και νομικά διλήμματα, σε περιπτώσεις συμπεριφορών πειραματισμού ή υψηλού κινδύνου-όταν δεν υπάρχει γονική ενημέρωση (π.χ. σεξουαλική δραστηριότητα, χρήση ουσιών κ.α.). Ο γνώμονας θα πρέπει να είναι η προστασία και η καλή συνεργασία με τον έφηβο, ώστε να μην αντιμετωπίσει μόνος/η ή με φίλους του σημαντικά προβλήματα, να ενημερώνεται σωστά και τελικά να εκπαιδευτεί στο να λαμβάνει τις σωστότερες αποφάσεις για τον εαυτό του. Η τελική συμμετοχή των γονέων είναι το επιθυμητό, ωστόσο θα πρέπει να δοθεί ο απαραίτητος χρόνος ώστε να γίνει η απαραίτητη προετοιμασία και να νιώσει ο/η έφηβος ασφαλής και έτοιμος/η για να μοιραστεί οποιαδήποτε ανησυχία ή πρόβλημα. Ακόμη και σε περιπτώσεις που θα πρέπει να γίνει άμεση ενημέρωση των γονέων ή/και φορέων παρέμβασης (π.χ. παραβατικότητα, σοβαρός αυτοκτονικός ιδεασμός ή κακοποίηση), θα πρέπει να προηγείται συζήτηση (ώστε να μην αισθανθεί ο/η έφηβος ότι παρακάμπτεται) και να δημιουργείται κλίμα στήριξης και συμπαράστασης για τη δοκιμασία που πρόκειται να ακολουθήσει.

Ο θεράπων αποτελεί πάντα πρότυπο για τον έφηβο, και ειδικά για τους εφήβους που μεγαλώνουν σε δύσκολο περιβάλλον χωρίς κοινωνικά στηρίγματα, καλείται να δώσει το παράδειγμα με τη στάση και τη συμπεριφορά του. Είναι ένας ενήλικας με γνώσεις και αντικειμενικότητα, και είναι σημαντικό να διαχωρίζει προσωπικά βιώματα, πεποιθήσεις και προκαταλήψεις, προκειμένου να είναι αποτελεσματικός και υποστηρικτικός σε όλες τις περιπτώσεις που υπάρχει διαφορετικότητα. (π.χ. παραλλαγή σεξουαλικής συμπεριφοράς κ.α.).

Αυτό που πάντα βοηθάει στην προσέγγιση του εφήβου είναι η θετική στάση. Το θετικό σχόλιο είναι κάτι που όλοι χρειαζόμαστε, ωστόσο στους εφήβους μπορεί πραγματικά να κάνει τη διαφορά και να αλλάξει ένα αρνητικό κλίμα σε ελάχιστο χρόνο. Θετικά σχόλια για την εμφάνιση, το στυλ, το ντύσιμο, τη σχολική επίδοση, τα ταλέντα, τις δραστηριότητες ή την κοινωνικότητα ενισχύουν την αυτοεκτίμηση, και δημιουργούν ευχάριστο κλίμα - φτάνει βέβαια να είναι ειλικρινή. Η αισιοδοξία και η πεποίθηση ότι τα οποιαδήποτε προβλήματα μπορούν να αντιμετωπισθούν, οπλίζουν τον έφηβο με κουράγιο για αγώνα και προσπάθεια.

Είναι πολύ σημαντικό να αποφεύγεται η κριτική στάση. Η απόλυτη και κριτική στάση για τις πράξεις του εφήβου ενδέχεται να οδηγήσουν σε αντιδραστικές κινήσεις, σε δυσχέρεια της ουσιαστικής επικοινωνίας και τελικά σε αδιαφορία για την σχέση με τον θεράποντα, που θα χαρακτηριστεί «ένας ακόμη ενήλικας». Χρειάζεται να αφουγκραστούμε τι βρίσκεται πίσω από κάθε ενέργεια, να κατανοήσουμε την ανάγκη για πειραματισμό, τον ενθουσιασμό της πρωτόγνωρης εμπειρίας, την πίεση από το περιβάλλον, τον μονόδρομο προς την αυτονόμηση και το περίσσευμα ενέργειας που διαθέτουν οι νέοι άνθρωποι. Κάθε παρέμβαση θα πρέπει να γίνεται με προσοχή, πραγματικό ενδιαφέρον, συζήτηση, επιχειρηματολογία και παραδείγματα και βέβαια την απαραίτητη υπομονή.

Η κινητοποίηση του εφήβου, ώστε να ξεκινήσει να προσπαθεί και να αλλάζει τις συνθήκες που τον οδήγησαν σε δυσκολίες, είναι από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της Εφηβικής Ιατρικής. Το πολύ βασικό είναι να αναζητήσει τις ευθύνες του για την κατάσταση, με τη βοήθεια του θεράποντος, χωρίς όμως να υπάρξει εκνευρισμός ή ενοχοποίηση. Για τους περισσότερους εφήβους αυτό δεν είναι πολύ δύσκολο και ξεκινά με μια ερώτηση όπως η παρακάτω : «υπάρχει κάτι που εσύ θα μπορούσες να κάνεις για να βελτιωθεί η κατάσταση;».

Η προσέγγιση των γονέων είναι εξίσου σημαντική και θεμελιώδης. Θα πρέπει πάντα να λαμβάνεται η άδεια από το/τη συνοδό του εφήβου, προκειμένου να γίνει η συζήτηση χωρίς την παρουσία του και να υπάρξει εμπιστευτικότητα. Ο γονέας έχει το δικαίωμα να αρνηθεί και αυτό είναι σεβαστό. Ωστόσο, ελάχιστοι γονείς αρνούνται την εμπιστευτική συζήτηση. Για τους περισσότερους, αυτή είναι μια μοναδική ευκαιρία για συζήτηση του εφήβου με έναν ενήλικα που έχει τις γνώσεις και τον τρόπο να ενημερώσει, να προλάβει δυσάρεστες καταστάσεις και να βοηθήσει στην αντιμετώπιση δυσκολιών.

Ο τελικός άλλωστε στόχος είναι να βελτιωθεί η σχέση με τους γονείς, να υπάρξουν κανάλια επικοινωνίας και να εξομαλυνθούν τυχόν προβλήματα στη σχέση τους με τον έφηβο. Βασικοί κανόνες που βοηθούνε στο να υπάρχει υγιές περιβάλλον ανάπτυξης των παιδιών παρουσιάζονται στον Πίνακα 3.2.

Η συναισθηματική κάλυψη των παιδιών και η καλή σχέση και επικοινωνία όλων των μελών της οικογένειας οδηγούν σε σωστή εφαρμογή ορίων μέσα στο σπίτι, τα οποία μπορούν να τηρούνται (οι ενοχικοί γονείς αδυνατούν να βάλουν όρια).

Τα όρια (όταν δεν είναι υπερβολικά ή ιδιαίτερα αυστηρά) δεν καταπιέζουν τα παιδιά, αλλά τα κατευθύνουν και σημαίνουν ενδιαφέρον. Είναι πολύ σημαντικά (τα όρια) για θέματα ασφάλειας και όταν το παιδί αισθάνεται φροντίδα, κατανόηση και αγάπη, δέχεται τα όρια σαν φυσική συνέχεια της προστασίας του από τους γονείς του, αλλά και ως ανάγκη για την εύρυθμη λειτουργία της οικογένειας. Όσο το παιδί μεγαλώνει, τα όρια που θα ισχύσουν είναι καλό να συζητούνται, ώστε να λαμβάνεται η γνώμη του παιδιού και του εφήβου. Ο σεβασμός της προσωπικότητας παιδιών και εφήβων από πολύ μικρή ηλικία είναι στοιχείο πολύσημαντικό για την εφαρμογή πειθαρχίας. Σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι το σωματικό ή/και πνευματικό προβάδισμα των μεγαλύτερων θα πρέπει να ισοπεδώσει τις επιθυμίες των παιδιών και την ανάγκη τους να επιλέγουν, να παίρνουν αποφάσεις και σταδιακά να αναλαμβάνουν ευθύνες και να διαχειρίζονται κρίσεις. Η δημιουργία ενός υγιούς ενήλικα ξεκινά από την βρεφική και παιδική ηλικία, και τα παιδιά έχουν αναφαίρετα δικαιώματα, που θα πρέπει να σεβόμαστε για να «ανθίσουν» σε ένα υγιές περιβάλλον. Ακόμη, η ειλικρίνεια για όλα τα θέματα - στις μικρότερες ηλικίες με πολύ απλά νοήματα, και μεγαλώνοντας με όλο και περισσότερες αποσαφηνίσεις και εξηγήσεις- συμβάλλει στη δημιουργία υγιούς κλίματος ανάπτυξης. Τέλος, όλοι γνωρίζουμε ότι τα παιδιά μαθαίνουν με παραδείγματα και υιοθετούν πρότυπα του περιβάλλοντος, και για κάθε έφηβο το παράδειγμα δίνεται πρωτίστως από τους γονείς του. Συνεπώς, είναι πολύ σημαντικό αυτοί (οι γονείς) να μην υιοθετούν συμπεριφορές που δεν θα ήθελαν να παρατηρήσουν στο παιδί τους (π.χ. κάπνισμα, κακή διατροφή κ.λπ.).

Είναι γεγονός ότι το κείμενο αυτό θα μπορούσε να μην τελειώσει, αφού τα θέματα που προκύπτουν σχετικά με την προσέγγιση και την επικοινωνία με τους εφήβους είναι ανεξάντλητα. Τα πάντα ωστόσο συνοψίζονται σε μία φράση : «δώστε τους την ευκαιρία». Δώστε την ευκαιρία στους εφήβους να εκφραστούν, να κάνουν λάθη, να τολμήσουν, να ζήσουν και να σας πλησιάσουν. Ακόμη και σε αντίξοες συνθήκες, όταν ο έφηβος διαισθανθεί ειλικρινές ενδιαφέρον, αντικειμενικότητα και πρόθεση στήριξης θα σας εμπιστευτεί. Και τότε είναι η «μαγική στιγμή» για όλους (τον έφηβο, την οικογένεια και τον θεράποντα), γύρω από την οποία αναπτύσσονται σε ομόκεντρους κύκλους όλο το περιεχόμενο και η θεματολογία της Εφηβικής Ιατρικής.

BΑΣΙΚΑ ΣΗΜΕΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΕΦΗΒΩΝ

1.Οι ερωτήσεις σχετικά με τη σχολική επίδοση είναι σημαντικές και θα πρέπει να είναι σαφείς και λεπτομερείς. Η πτώση της απόδοσης στο σχολείο μπορεί να σημαίνει πρόβλημα στην οικογένεια, συναισθηματική διαταραχή, πρώιμη σεξουαλική δραστηριότητα ή πρόβλημα χρήσης ουσιών. Επιπλέον, η σταθερά χαμηλή απόδοση και οι συχνές απουσίες ενός παιδιού με υψηλή νοημοσύνη, μπορεί να υποκρύπτουν μια παραμελημένη και αδιάγνωστη μαθησιακή δυσκολία. Εάν γίνει απλά η ερώτηση «Πώς πας με το σχολείο;», η απάντηση θα είναι ένα μονολεκτικό «καλά» και δεν θα έχουμε πάρει τις απαραίτητες πληροφορίες.Παραδείγματα ερωτήσεων σχετικά με το θέμα αυτό είναι : «Οι βαθμοί σου είναι καλύτεροι ή χειρότεροι από πέρυσι;», «Πόσες απουσίες είχες σε αυτό το τρίμηνο;», «Έμεινες ποτέ μεταξεταστέος;», «Ποιό είναι το αγαπημένο σου μάθημα;» κ.λπ.

2.Οι ερωτήσεις σχετικά με την πιθανότητα σεξουαλικής κακοποίησης και τον αυτοκτονικό ιδεασμό πρέπει να γίνονται κατά τη διάρκεια της συνέντευξης. Όπως και με τα περισσότερα ευαίσθητα θέματα, αν δεν ερωτηθούν οι ερωτήσεις, το πιθανότερο είναι ότι ο έφηβος δεν θα αναφέρει τίποτε. Οι έφηβοι ερωτώνται εάν «είχαν κάποια δυσάρεστη σεξουαλική εμπειρία» ή αν «κάποιος τους έχει αγγίξει σε σημείο του σώματός τους που τους έκανε να νιώσουν άβολα, χωρίς την άδειά τους». Οι ερωτήσεις για τον αυτοκτονικό ιδεασμό είναι άμεσες και , αντίθετα απ’ ότι πιστεύεται, οι ερωτήσεις σχετικά με την αυτοκτονία δεν οδηγούν τον έφηβο στην απόπειρα.

3.Σημεία της εφηβικής συμπεριφοράς που θα πρέπει να θορυβήσουν τους γονείς και τον παιδίατρο είναι η απότομη πτώση της σχολικής επίδοσης, οι μεταβολές του βάρους (απότομη αύξηση, μεγάλη μείωση) και του ύπνου (αϋπνία ή υπερβολικός ύπνος), η κοινωνική απομόνωση (έλλειψη φίλων και φλερτ), η αδιαφορία για την προσωπική εμφάνιση και καθαριότητα (Πίνακας 3.2).

4.Μέσα από τις συναντήσεις του με τον έφηβο, ο παιδίατρος υποστηρίζει και ενθαρρύνει τη σχέση του εφήβου με τους γονείς - ποτέ ωστόσο δενπαίρνει το μέρος του ενός ή του άλλου, σε περίπτωση διαμάχης μεταξύ τους. Οι γονείς θα πρέπει να αισθάνονται ασφαλείς για τη σχέση του ειδικού με το παιδί τους και να αντιλαμβάνονται ότι ο παιδίατρος ενισχύει το δικό τους ρόλο. Μπορεί να χρειαστούν ειδικές συνεδρίες, με μόνους τους γονείς, για να ενημερωθούν για τα στάδια ανάπτυξης της εφηβείας και για το τι να αναμένουν σε κάθε στάδιο, για τον τρόπο χειρισμού των κρίσεων και τα σημεία που θα πρέπει να τους ανησυχήσουν σχετικά με τη συμπεριφορά του εφήβου.

5.Η μη λεκτική επικοινωνία κατά τη διάρκεια της συνέντευξης έχει ιδιαίτερη σημασία. Οι εκφράσεις του προσώπου, οι κινήσεις του σώματος και ο τόνος της φωνής του εφήβου εκτιμώνται παράλληλα με τις λεκτικές απαντήσεις και μπορούν να δώσουν σημαντικές πληροφορίες για τα συναισθήματα και τις σκέψεις του εφήβου. Εάν ο έφηβος δείχνει ντροπαλός, δίνει μονολεκτικές απαντήσεις και δεν έχει ενεργό συμμετοχή, ο παιδίατρος μπορεί να διακόψει και να το παρατηρήσει λεκτικάμε μια φράση όπως :«φαίνεσαι λίγο στεναχωρημένος, υπάρχει κάτι που σε ενοχλεί ;». Η παρατήρηση αυτή θα δώσει την ευκαιρία στον έφηβο να επιβεβαιώσει την κατάσταση και να απαντήσει σε άλλες σχετικές ερωτήσεις ή να αντικρούσει και να αποσαφηνίσει τα αίτια της στάσης του. Μία τέτοια παρατήρηση δείχνει επίσης το ενδιαφέρον του εξεταστή για τα συναισθήματα του εφήβου.

6.Οποιαδήποτε προσπάθεια καθοδήγησης του εφήβου είναι καταδικασμένη σε αποτυχία όταν γίνεται με τη μορφή διάλεξης ή κηρύγματος. Χαρακτηριστικό της εφηβείας είναι η τάση ανεξαρτησίας και η αντίσταση σε κάθε μορφής εξουσία. Άλλωστε σε κανέναν από εμάς δεν αρέσει να μας υποδεικνύουν τι να κάνουμε. Οι έφηβοι δέχονται καθημερινά υποδείξεις από τους γονείς και τους καθηγητές τους και αναπτύσσουν «εκλεκτική ακοή», δηλαδή δείχνουν ότι προσέχουν, ενώ στην πραγματικότητα δεν αφομοιώνουν τις πληροφορίες και υπάρχουν ελάχιστες πιθανότητες να εφαρμόσουν τα προτεινόμενα. Ο παιδίατρος θα πρέπει επίσηςνα αποφεύγει το ρόλο του «κολλητού» του εφήβου, να υιοθετεί δηλαδή υπερβολική άνεση και να εκφράζεται με τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο έφηβος, στηνπροσπάθειά του να τον προσεγγίσει. Ο παιδίατρος αποτελεί ρόλο-πρότυπο για τον έφηβο και μια αντικειμενική-επιστημονική πηγή πληροφοριών. Θα πρέπει να σέβεται τις επιλογές του εφήβου και να τον καθοδηγεί κατάλληλα, χωρίς να προσπαθεί να του επιβληθεί. Οι πληροφορίες δίνονται με ερωταπαντήσεις, παραδείγματα, ενεργό συμμετοχή και συζήτηση, ώστε ο έφηβοςνα μην αποτελεί παθητικό αποδέκτη.

Πίνακας 3.1.

Ακρωνύμιο ΗEADSSS

Home- οικογένεια

Education - εκπαίδευση

Activities - δραστηριότητες

Drugs - ουσίες

Safety - ασφάλεια

Sexuality- σεξουαλικότητα

Suicide – κατάθλιψη, αυτοκτονικός ιδεασμός

Πίνακας 3.2.

Βασικοί κανόνες για ένα υγιές περιβάλλον ανάπτυξης παιδιών και εφήβων

1. Συναισθηματική κάλυψη, στήριξη και ασφάλεια
2. Εφαρμογή ορίων μετά από συζήτηση
3. Ειλικρίνεια
4. Παράδειγμα στάσης ζωής
5. Σεβασμός στην προσωπικότητα του παιδιού

Βιβλιογραφία :

1.FeinbergA, DavidsonM, TsitsikaA : “TakingaHistory in Infants, Children and Adolescents”, Chapter 1.ForPediatric Diagnostic Examination, New York: McGraw-Hill Medical Publishers, 2007, Editors: Greydanus D, Feinberg A, Patel D, Homnick D.

2. Barangan J.C, Coupey M.S.Hιατρικήσυνέντευξητωνεφήβων. Στο : Ηolland-Hall C, Brown RT. Secrets Εφηβικής Ιατρικής. Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης : Tσίτσικα Α, Χρούσος Γ. Ιατρικές Εκδόσεις Πασχαλίδης 2005 : 233-253.

3. Goldering JM, Cohen E : Getting into adolescent HEADS. Contemp Pediatr 5: 75-90, 1988.

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Η ήβη αφορά τις σωματικές αλλαγές της εφηβείας και ξεκινά μετά τα 8 χρόνια για τα κορίτσια και μετά τα 9 χρόνια για τα αγόρια. Το πρώτο σημάδι ήβης στα κορίτσια είναι συνήθως η ανάπτυξη των μαστών (80%), ωστόσο σε 20% των κοριτσιών η ήβη ξεκινά με την ανάπτυξη τρίχωσης στο εφήβαιο. Η έμμηνος ρύση (περίοδος) παρουσιάζεται 1-3 χρόνια μετά τη ανάπτυξη των μαστών (συνηθέστερα μεταξύ 12 και 13 ετών), ενώ η σημαντική αύξηση του ύψους –έως και 25% του τελικού ύψους- προηγείται και παρατηρείται σε συνήθη ηλικία περί τα 11.5 έτη.

Στα αγόρια την έναρξη της ήβης σηματοδοτούν η μεγέθυνση των όρχεων και η τρίχωση στο εφήβαιο, ενώ είναι γνωστό ότι τα αγόρια αναπτύσσονται αργότερα από τα κορίτσια.Η απότομη αύξηση του ύψους στα αγόρια παρουσιάζεται σε μέση ηλικία 13.5 ετών.

Όλες οι παραπάνω διαδικασίες εξατομικεύονται και το κάθε παιδί παρουσιάζει το δικό του ρυθμό και ιδιαιτερότητες ανάπτυξης. Συνήθως οι αλλαγές διαρκούν χρόνια και δίνεται ο χρόνος προσαρμογής σε αυτές, ωστόσο μπορεί να υπάρξουν περιπτώσεις που η ανάπτυξη συντελείται εξαιρετικά γρήγορα ή η ήβη παρουσιάζεται νωρίτερα ανησυχώντας τα παιδιά και τους γονείς τους. Εάν τα σημεία της ήβης εμφανιστούν σε πολύ μικρή ηλικία (<8 στα κορίτσια και <9 στα αγόρια), θα πρέπει να γίνει εξέταση από ειδικό και να αποκλεισθούν οργανικά αίτια – τα οποία ωστόσο είναι σπάνια.

Η πρόωρη ανάπτυξη μπορεί γενικά να δημιουργήσει προβλήματα λόγω των διαφορών από τους συνομηλίκους. Υπάρχει η ανάγκη της κατανόησης αυτής της κατάστασης, ώστε να μην δημιουργούνται αισθήματα κατωτερότητας και χαμηλής αυτοεκτίμησης. Σε ορισμένα παιδιά οι μεταβολές μπορεί να είναι τόσο μεγάλες που τρομάζουν, ξενίζουν και δημιουργούν ερωτηματικά. Αυτά μπορεί να εκφράζονται με άγχος, μελαγχολία ή και εκρήξεις θυμού. Σε αυτή τη φάση το παιδί χρειάζεται στήριξη, ενημέρωση, καθοδήγηση από τους γονείς, τον παιδίατρό του ή ίσως και κάποιον ψυχολόγο. Είναι σημαντικό να ενημερωθεί για την εμμηνορρυσία, καθώς και για θέματα σεξουαλικότητας και ανάπτυξης.

Μπορεί αρχικά το προβάδισμα στο ύψος και τη σωματική ανάπτυξη, καθώς και στις αθλητικές επιδόσεις, να αναγνωρίζεται ως «προσόν» και να θέτει τον ή την έφηβο σε πλεονεκτική θέση. Ωστόσο, το τελικό ύψος μπορεί να είναι χαμηλότερο των υπολοίπων και κάποια στιγμή οι συνομήλικοι θα φτάσουν και θα ξεπεράσουν σε ανάπτυξη το ενωρίς αναπτυγμένο παιδί. Η απογοήτευσή του και το πλήγμα στην αυτοπεποίθηση μπορεί να είναι σημαντικά εάν δεν έχει προετοιμαστεί κατάλληλα.

Τέλος σημαντική είναι η διαχείριση της σεξουαλικότητας σε μια ηλικία που το παιδί εκ των πραγμάτων δεν είναι έτοιμο να αντιμετωπίσει. Υπάρχουν μελέτες που συσχετίζουν την πρώϊμη ήβη με την πρόωρη έναρξη σεξουαλικής δραστηριότητας, τη σχολική αποτυχία και τις συμπεριφορές υψηλού κινδύνου στην εφηβεία. Τα παιδιά μπορεί επίσης να πέσουν θύματα σεξουαλικής παρενόχλησης, αφού το σώμα τους είναι πολύ ωριμότερο από τον τρόπο σκέψης και την κοινωνική τους λειτουργικότητα. Για όλους τους παραπάνω λόγους, το παιδί θα πρέπει να είναι κατάλληλα και υπεύθυνα ενημερωμένο από τους γονείς, τον παιδίατρο αλλά και μέσα από το σχολείο, ώστε να συνειδητοποιεί σε κάθε δεδομένη στιγμή τι του συμβαίνει και να υπερασπίζει το σώμα του αλλά και το δικαίωμά του να είναι διαφορετικό».

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Το θέμα της επιτήρησης της υγείας κατά την εφηβική ηλικία έχει ιδιαίτερο κοινωνικό βάρος - όχι μόνο για τους σημερινούς εφήβους και τις οικογένειές τους- αλλά και για την υγεία των ενηλίκων του μέλλοντος. Για να υπάρξει ωστόσο επιτυχία της παρέμβασης στην ηλικιακή αυτή ομάδα, θα πρέπει να προσεγγιστεί κατάλληλα ο έφηβος. Η ιατρική συνέντευξη και η συμβουλευτική ή θεραπευτική αγωγή του εφήβου προϋποθέτουν γνώσεις, τεχνική και σωστή κρίση του παιδιάτρου. Θα πρέπει να τεθούν οι κατάλληλες ερωτήσεις, με το σωστό τρόπο και να τηρηθούν συγκεκριμένοι κανόνες (Πίνακας 1).

Η πρώτη επαφή γίνεται με τις συστάσεις. Το κεντρικό πρόσωπο είναι πάντα ο έφηβος και σ’ αυτόν απευθύνεται πρώτα ο χαιρετισμός. Στη συνέχεια μπορεί να ζητηθεί από τον ίδιο τον έφηβο να συστήσει τους συνοδούς του. Αρχικά ο παιδίατρος δέχεται τον έφηβο μαζί με τον γονέα και γίνονται οι αρχικές ερωτήσεις για το λόγο προσέλευσης, το οικογενειακό και ατομικό αναμνηστικό. Πάντα οι ερωτήσεις απευθύνονται και στους δύο (έφηβο και γονέα). Κατά το στάδιο αυτό ο παιδίατρος μπορεί να κάνει τις πρώτες παρατηρήσεις της σχέσης του εφήβου με τους γονείς του. Είναι θεμιτό (τουλάχιστον για τους μεγαλύτερους σε ηλικία εφήβους), αυτό το πρώτο στάδιο να μη διαρκεί περισσότερο από 5-10 λεπτά, γιατί ενδέχεται να δυσκολευτεί η δημιουργία εμπιστευτικής σχέσης με τον έφηβο. Είναι σημαντικό βέβαια να μην αισθανθεί ο γονέας αποκλεισμό ή ακύρωση. Ένας κατάλληλος χειρισμός γι αυτή την περίπτωση είναι : «Θα μπορούσατε να μας αφήσετε μόνους για λίγο; Θα ξαναβρεθούμε πολύ σύντομα για να ανακεφαλαιώσουμετην κατάσταση».

Ο έφηβος λοιπόν βρίσκεται μόνος με τον παιδίατρο. Η αρχή της εχεμύθειας αποτελεί τη βασικότερη αρχή της συνέντευξης με τον έφηβο. Σύμφωνα με μελέτη που έγινε σε Αμερικανούς εφήβους, μόνο το 15% θα αναζητούσε αντιμετώπιση για σεξουαλικά μεταδιδόμενη νόσο σε περίπτωση γονικής ενημέρωσης, έναντι του 65% που θα την αναζητούσε σε περίπτωση τήρησης εμπιστευτικής σχέσης με τον παιδίατρο. Η αρχή της εχεμύθειας διευκρινίζεται από την πρώτη επίσκεψη χρησιμοποιώντας μια πρόταση όπως η παρακάτω : «Οτιδήποτε συζητηθεί μεταξύ μας δεν θα μεταφερθεί σε άλλον, χωρίς να ενημερωθείς και να δώσεις την άδειά σου». Ωστόσο, υπάρχουν εξαιρέσεις : σε περίπτωση που ο παιδίατρος αντιληφθεί αυτοκτονικό ή ανθρωποκτονικό ιδεασμό ή κακοποίηση, θα πρέπει να ενημερωθούν τα κατάλληλα άτομα και οι γονείς, ώστε να ληφθεί η απαραίτητη μέριμνα. Αυτή η εξαίρεση θα πρέπει επίσης να αναφερθεί κατά την πρώτη επίσκεψη, αφού η έντιμη και ειλικρινής στάση του παιδιάτρου είναι ζήτημα εξαιρετικής σημασίας για τον έφηβο.

Ένα άλλο σημαντικό σημείο της επαφής με τον έφηβο είναι η εκτίμηση του επιπέδου ανάπτυξης, αφού η προσέγγιση κάθε σταδίου (πρώιμη, μέση και όψιμη εφηβεία) είναι διαφορετική και ανάλογη της γνωστικής κατάστασης. Αν και η χρονολογική ηλικία μπορεί κάπως να προσανατολίσει, πολλές φορές είναι τελείως παραπλανητική. Ο παιδίατρος μπορεί να ξεκινήσει με ερωτήσεις γενικού περιεχομένου (για αθλητισμό, μουσική, σινεμά) και στη συνέχεια να εστιάσει σε «ευαίσθητα» θέματα (σχέσεις στην οικογένεια, συνομήλικοι, ραντεβού-σεξουαλικότητα, χρήση καπνού-αλκοόλ), ώστε να αποκτήσει μία ιδέα του επιπέδου επικοινωνίας και των αναγκών του εφήβου.

Η προσέγγιση των «ευαίσθητων» θεμάτων μπορεί να γίνει σταδιακά, με ερωτήσεις που αρχικά αφορούν τρίτους, ενώ παράλληλαερωτάται η γνώμη του εφήβου για τις διάφορες συμπεριφορές. Για παράδειγμα, σε έναν έφηβο 14 ετών, ο παιδίατρος μπορεί να ρωτήσει αν τα παιδιά της παρέας του καπνίζουν (πόσοι καπνίζουν, πόσα τσιγάρα ημερησίως, πότε ξεκίνησαν) και στη συνέχεια να ερωτηθεί η γνώμη του εφήβου γι αυτό. Στο τέλος μπορεί να ερωτηθεί ο ίδιος ο έφηβος εάν είχε κάποια εμπειρία καπνίσματος ή αν καπνίζει συστηματικά. Οι περαιτέρω ερωτήσεις και η καθοδήγηση θα εξαρτηθούν από τις απαντήσεις του εφήβου. Αν ο έφηβος δεν καπνίζει, ο ιατρός ενθαρρύνει την επιλογή αυτή και συζητά μαζί του, ζητώντας του να σκεφθεί τους άμεσους (άσθμα, γήρανση του δέρματος, μείωση αθλητικής απόδοσης, χρωματισμός δοντιών, δύσοσμη αναπνοή), μακροπρόθεσμους (καρδιαγγειακή νόσος, ογκογένεση) καιπεριβαλλοντικούς (παθητικό κάπνισμα) κινδύνους της βλαπτικής αυτής συνήθειας.Εάν ο έφηβος καπνίζει, γίνεται μια λεπτομερέστερη συμβουλευτική συνεδρία και διερευνάται σχολαστικά η πιθανότητα χρήσης και άλλων ουσιών, ενώ επιχειρείται και μια πρώτη προσπάθεια δημιουργίας κινήτρου για διακοπή του καπνίσματος.

Οποιαδήποτε προσπάθεια καθοδήγησης του εφήβου είναι καταδικασμένη σε αποτυχία όταν γίνεται με τη μορφή διάλεξης ή κηρύγματος. Χαρακτηριστικό της εφηβείας είναι η τάση ανεξαρτησίας και η αντίσταση σε κάθε μορφής εξουσία. Άλλωστε σε κανέναν από εμάς δεν αρέσει να μας υποδεικνύουν τι να κάνουμε. Οι έφηβοι δέχονται καθημερινά υποδείξεις από τους γονείς και τους καθηγητές τους και αναπτύσσουν «εκλεκτική ακοή», δηλαδή δείχνουν ότι προσέχουν, ενώ στην πραγματικότητα δεν αφομοιώνουν τις πληροφορίες και υπάρχουν ελάχιστες πιθανότητες να εφαρμόσουν τα προτεινόμενα. Ο παιδίατρος θα πρέπει επίσηςνα αποφεύγει το ρόλο του «κολλητού» του εφήβου, να υιοθετεί δηλαδή υπερβολική άνεση και να εκφράζεται με τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο έφηβος, στηνπροσπάθειά του να τον προσεγγίσει. Ο παιδίατρος αποτελεί ρόλο-πρότυπο για τον έφηβο και μια αντικειμενική-επιστημονική πηγή πληροφοριών. Θα πρέπει να σέβεται τις επιλογές του εφήβου και να τον καθοδηγεί κατάλληλα, χωρίς να προσπαθεί να του επιβληθεί. Οι πληροφορίες δίνονται με ερωταπαντήσεις, παραδείγματα, ενεργό συμμετοχή και συζήτηση, ώστε ο έφηβοςνα μην αποτελεί παθητικό αποδέκτη.

Η μη λεκτική επικοινωνία κατά τη διάρκεια της συνέντευξης έχει ιδιαίτερη σημασία. Οι εκφράσεις του προσώπου, οι κινήσεις του σώματος και ο τόνος της φωνής του εφήβου εκτιμώνται παράλληλα με τις λεκτικές απαντήσεις και μπορούν να δώσουν σημαντικές πληροφορίες για τα συναισθήματα και τις σκέψεις του εφήβου. Εάν ο έφηβος δείχνει ντροπαλός, δίνει μονολεκτικές απαντήσεις και δεν έχει ενεργό συμμετοχή, ο παιδίατρος μπορεί να διακόψει και να το παρατηρήσει λεκτικάμε μια φράση όπως :«φαίνεσαι λίγο στεναχωρημένος, υπάρχει κάτι που σε ενοχλεί ;». Η παρατήρηση αυτή θα δώσει την ευκαιρία στον έφηβο να επιβεβαιώσει την κατάσταση και να απαντήσει σε άλλες σχετικές ερωτήσεις ή να αντικρούσει και να αποσαφηνίσει τα αίτια της στάσης του. Μία τέτοια παρατήρηση δείχνει επίσης το ενδιαφέρον του εξεταστή για τα συναισθήματα του εφήβου.

Μέσα από τις συναντήσεις του με τον έφηβο, ο παιδίατρος υποστηρίζει και ενθαρρύνει τη σχέση του εφήβου με τους γονείς - ποτέ ωστόσο δενπαίρνει το μέρος του ενός ή του άλλου, σε περίπτωση διαμάχης μεταξύ τους. Οι γονείς θα πρέπει να αισθάνονται ασφαλείς για τη σχέση του παιδιάτρου με το παιδί τους και να αντιλαμβάνονται ότι ο παιδίατρος ενισχύει το δικό τους ρόλο. Μπορεί να χρειαστούν ειδικές συνεδρίες, με μόνους τους γονείς, για να ενημερωθούν για τα στάδια ανάπτυξης της εφηβείας και για το τι να αναμένουν σε κάθε στάδιο, για τον τρόπο χειρισμού των κρίσεων και τα σημεία που θα πρέπει να τους ανησυχήσουν σχετικά με τη συμπεριφορά του εφήβου.

Εκτός από το λεπτομερές κληρονομικό και ατομικό αναμνηστικό, ιδιαίτερη θέση στην εφηβεία έχει το ψυχοκοινωνικό ιστορικό. Για την οργάνωση του ψυχοκοινωνικού ιστορικού και την κάλυψη όλων των σχετικών θεμάτων, προτάθηκε το 1972από τον Berman το ακρωνύμιο HEADSSS («κεφάλι» στην αγγλική γλώσσα και τρία «S»). Με τη μέθοδο αυτή λαμβάνονται όλες οι απαραίτητες πληροφορίες για τη ζωή, τις σχέσεις και τις δραστηριότητες του εφήβου, με ερωτήσεις που αφορούν : την οικογένεια (Ηome), την εκπαίδευση (Education), τις δραστηριότητες (Activities), τις ουσίες (Drugs), την ασφάλεια (Safety), τη σεξουαλικότητα (Sexuality) και την κατάθλιψη-αυτοκτονικό ιδεασμό (Suicide) (Πίνακας 2). Αν και η λεπτομερής ανάπτυξη του τρόπου προσέγγισης όλων αυτών των τομέων ξεφεύγει από το σκοπό του παρόντος κειμένου, είναι απαραίτητο να τονιστούν ορισμένα σημαντικά σημεία :

1.Οι ερωτήσεις σχετικά με τη σχολική επίδοση είναι σημαντικές και θα πρέπει να είναι σαφείς και λεπτομερείς. Η πτώση της απόδοσης στο σχολείο μπορεί να σημαίνει πρόβλημα στην οικογένεια, συναισθηματική διαταραχή, πρώιμη σεξουαλική δραστηριότητα ή πρόβλημα χρήσης ουσιών. Επιπλέον, η σταθερά χαμηλή απόδοση και οι συχνές απουσίες ενός παιδιού με υψηλή νοημοσύνη, μπορεί να υποκρύπτουν μια παραμελημένη και αδιάγνωστη μαθησιακή δυσκολία. Εάν γίνει απλά η ερώτηση «Πώς πας με το σχολείο;», η απάντηση θα είναι ένα μονολεκτικό «καλά» και δεν θα έχουμε πάρει τις απαραίτητες πληροφορίες.Παραδείγματα ερωτήσεων σχετικά με το θέμα αυτό είναι : «Οι βαθμοί σου είναι καλύτεροι ή χειρότεροι από πέρυσι;», «Πόσες απουσίες είχες σε αυτό το τρίμηνο;», «Έμεινες ποτέ μεταξεταστέος;», «Ποιό είναι το αγαπημένο σου μάθημα;»κ.λπ.

2.Οι ερωτήσεις σχετικά με την πιθανότητα σεξουαλικής κακοποίησης και τον αυτοκτονικό ιδεασμό πρέπει να γίνονται κατά τη διάρκεια της συνέντευξης. Όπως και με τα περισσότερα ευαίσθητα θέματα, αν δεν ερωτηθούν οι ερωτήσεις, το πιθανότερο είναι ότι ο έφηβος δεν θα αναφέρει τίποτε. Οι έφηβοι ερωτώνται εάν «είχαν κάποια δυσάρεστη σεξουαλική εμπειρία» ή αν «κάποιος τους έχει αγγίξει σε σημείο του σώματός τους που τους έκανε να νιώσουν άβολα, χωρίς την άδειά τους». Οι ερωτήσεις για τον αυτοκτονικό ιδεασμό είναι άμεσες και , αντίθετα απ’ ότι πιστεύεται, οι ερωτήσεις σχετικά με την αυτοκτονία δεν οδηγούν τον έφηβο στην απόπειρα.

3.Σημεία της εφηβικής συμπεριφοράς που θα πρέπει να θορυβήσουν τους γονείς και τον παιδίατρο είναι η απότομη πτώση της σχολικής επίδοσης, οι μεταβολές του βάρους (απότομη αύξηση, μεγάλη μείωση) και του ύπνου (αϋπνία ή υπερβολικός ύπνος), η κοινωνική απομόνωση (έλλειψη φίλων και φλερτ), η αδιαφορία για την προσωπική εμφάνιση και καθαριότητα (Πίνακας 3).

Ο κάθε παιδίατρος μπορεί να υιοθετήσει τον δικό του τρόπο κατάληξης της συνέντευξης. Ο παιδίατρος μπορεί να κάνει μια περίληψη της επίσκεψης και να καθορίσει το σχέδιο παρακολούθησης.Θα μπορούσε να ζητηθεί μια εκτίμηση της επίσκεψης από τον έφηβο ή να ερωτηθεί για το ποιο θεωρεί εκείνος το σημαντικότερο σημείο της επίσκεψης. Συνήθως το τελικό στάδιο της επίσκεψης συμπεριλαμβάνει τον γονέα (εάν βέβαια συνοδεύει τον έφηβο), και δίνεται η δυνατότητα υποβολής ερωτήσεων από τον έφηβο και τους γονείς του. Οι γονείς δηλαδή συμμετέχουν στην αρχή και το τέλος της συνεδρίας, ενώ ο έφηβος είναι παρών καθ’ όλη τη διάρκεια της συνέντευξης.

Αν και δεν υπάρχει απόλυτη συμφωνία για την απαραίτητη συχνότητα προληπτικών επισκέψεων κατά την εφηβική ηλικία, η Αμερικανική Παιδιατρική Ακαδημία και οι Οδηγίες των Υπηρεσιών Πρόληψης του Αμερικανικού Ιατρικού Συλλόγου (GAPS) συστήνουν μία επίσκεψη ετησίως. Οι στόχοι της ετήσιας προληπτικής εξέτασης των εφήβων είναι η έγκαιρη ανίχνευση σωματικών ή ψυχικών διαταραχών, ώστε να υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες επιτυχούς παρέμβασης, και η συμβουλευτική των εφήβων σε θέματα πρόληψης και αποφυγής συμπεριφορών υψηλού κινδύνου.

Είναι ευνόητο ότι οι ετήσιες επισκέψεις αφορούν την πρόληψη και ότι σε περίπτωση εμφάνισης οποιουδήποτε προβλήματος ή ύπαρξης χρόνιου νοσήματος, πραγματοποιούνται οι απαραίτητες επισκέψεις διάγνωσης και θεραπευτικής παρέμβασης.

Η ετήσια φυσική εξέταση του εφήβου, περιλαμβάνει μια λεπτομερή κατά συστήματα αντικειμενική εξέταση. Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστούν ορισμένα σημεία που αφορούν ιδιαίτερα την εφηβική ηλικία (Πίνακας 4):

1. Απαραίτητα είναι η μέτρηση του ύψους, του βάρους και ο υπολογισμός του δείκτη μάζας σώματος, καθώς και η καταγραφή τους στις σχετικές καμπύλες ανάπτυξης. Είναι σημαντικό να ανιχνευθούν οι περιπτώσεις υπέρβαρων και παχύσαρκων παιδιών και να εφαρμοστεί η κατάλληλη παρέμβαση, καθ’ ότι η ανεύρεση παχυσαρκίας στην εφηβική ηλικία ισοδυναμεί με περισσότερες πιθανότητες παραμονής της κατά την ενήλικο ζωή. Είναι γνωστές οι σοβαρές επιπτώσεις της παχυσαρκίας στην υγεία και η συμμετοχή της σε πληθώρα νοσηρών καταστάσεων της ενηλίκου ζωής και δεν θα αναφερθούν στο παρόν κείμενο. Η οξεία και σημαντική απώλεια βάρους μπορεί να σημαίνει την ύπαρξη διατροφικής διαταραχής (νευρογενής ανορεξία) ή την εγκατάσταση οργανικής νόσου (κακοήθεια, φλεγμονώδης νόσος του εντέρου, παρασίτωση, ενδοκρινοπάθεια κ.λπ). Όπως ήδη έχει αναφερθεί, η οξεία απώλεια ή αύξηση βάρους μπορεί να αποτελούν ένδειξη μείζονος καταθλιπτικού επεισοδίου ή άλλης διαταραχής του ψυχισμού ή του περιβάλλοντος του εφήβου.

2.Η εκτίμηση του σταδίου εφηβικής ανάπτυξης κατάTanner, είναι απαραίτητη και σημαντική. Η συσχέτιση των σταδίων Tanner με τη χρονολογική ηλικία, τη σωματική αύξηση και τους βασικούς σταθμούς της εφηβείας (όπως η αυξητική αιχμή και η εμμηνορρυσία) μπορεί να παρέχει σημαντικές πληροφορίες για την ανίχνευση γενετικών συνδρόμων, ενδοκρινολογικών και ανατομικών διαταραχών, καθώς και διαταραχών της ανάπτυξης.

3.Η ετήσια μέτρηση της αρτηριακής πίεσης και η ανίχνευση υπέρτασης είναι σημαντικά σημεία.

4. Η ακμή αποτελεί συχνότατο εύρημα και παρουσιάζεται σε>80% των εφήβων. Όπως οτιδήποτε επηρεάζει την εξωτερική τους εμφάνιση, έχει δυσμενείς επιδράσεις στον ψυχισμό τους και θα πρέπει να θεραπεύεται.

5. Η ετήσια οφθαλμολογική εξέταση συνιστάται κατά την περίοδο της αυξητικής έκρηξης. Τα οστά του προσωπικού κρανίου, συμπεριλαμβανομένου και του κόγχου, αναδιαμορφώνονται κατά την περίοδο αύξησης και μπορεί να αναπτυχθούν διαθλαστικές ανωμαλίες. Η εφηβεία είναι η πιθανότερη ηλικία ανάδυσης της μυωπίας.

6. Η ετήσια επίσκεψη αποτελεί μοναδική ευκαιρία επιτήρησης της στοματικής υγιεινής. Κατά την εφηβεία αυξάνονται οι πιθανότητες εμφάνισης τερηδόνας, ουλίτιδας και ορθοδοντικών προβλημάτων. Θα πρέπει να υπενθυμίζονται οι βασικοί κανόνες περιορισμού της ζάχαρης, τακτικού πλυσίματος των δοντιών και χρήσης οδοντικού νήματος, καθώς και οι προληπτικές επισκέψεις στον οδοντίατρο.

7. Ο θυρεοειδής αδένας εξετάζεται ετησίως για μεταβολές του μεγέθους, της υφής, την ύπαρξη ευαισθησίας ή την ανεύρεση ασυμμετρίας ή ψηλαφητών όζων. Η θυρεοειδοπάθεια (αυτοάνοση θυρεοειδίτις ή νόσος Graves) δεν είναι σπάνια, ειδικά στα κορίτσια.

8. Όλοι οι έφηβοι, και ιδιαίτερα κατά την περίοδο αυξητικής αιχμής, εξετάζονται ετησίως για την ανάπτυξη σκολίωσης. Η ανεύρεση σκολίωσης σε αναπτυσσόμενο έφηβο απαιτεί παραπομπή σε ορθοπεδικό. Εάν η ανάπτυξη έχει ολοκληρωθεί και η σκολίωση είναι ήπια, δεν θα υπάρξει εξέλιξη και δεν απαιτείται παρέμβαση ή περαιτέρω παρακολούθηση.

9. Σε όλες τις σεξουαλικά δραστήριες έφηβες συνιστάται γυναικολογική εξέταση ετησίως και τεστ Παπανικολάου, καθώς και άλλες ανιχνευτικές εξετάσεις που θα αναφερθούν παρακάτω.

10. Στα αγόρια δεν παραλείπεται η εξέταση των όρχεων που θα καθορίσει την κατάταξη κατά Tanner και αποτελεί ειδική σύσταση της Αμερικανικής Παιδιατρικής Ακαδημίας για την έγκαιρη ανίχνευση του σεμινώματος, του συνηθέστερου όγκου συμπαγούς οργάνου των ανδρών 15-34 ετών (επίπτωση 1/10.000).

Οι εργαστηριακές εξετάσεις στις οποίες θα πρέπει να υποβάλλεται ένας υγιής έφηβος στα πλαίσια μιας ανίχνευσης ρουτίνας είναι ελάχιστες. Η Αμερικανική Παιδιατρική Ακαδημία συνιστά μια γενική αίματος και μια γενική ούρων ετησίως. Οι έφηβοι αποτελούν ομάδα υψηλού κινδύνου για την ανάπτυξη σιδηροπενίας για όλους τους παρακάτω λόγους (Πίνακας 5):

1. Λόγω της αύξησης των σωματικών διαστάσεων αυξάνει ο όγκος του αίματος και ο μυελός καλείται να παράγει έμμορφα στοιχεία, έχοντας αυξημένεςανάγκες σε σίδηρο.

2. Οι έφηβοι δεν έχουν συνήθως σωστές διαιτητικές συνήθειες και δεν λαμβάνουν τιςαπαραίτητες ημερήσιες συνιστάμενες δόσειςσιδήρου.

3. Τα αγόρια αναπτύσσουν το μυϊκό τους σύστημα και η μυοσφαιρίνη έχει ως κύριο συστατικό της το σίδηρο.

4. Στα κορίτσια ξεκινά η εμμηνορρυσία.

5.Οι έφηβοι που αθλούνται παρουσιάζουν αυξημένες ανάγκες σε σίδηρο λόγω της αυξημένης μυϊκής μάζας και των απωλειών με τον ιδρώτα

Η ανίχνευση της υπερλιπιδαιμίας δεν συνιστάται σε όλους τους εφήβους. Συνιστάται ωστόσο επιλεκτική ανίχνευση των ομάδων υψηλού κινδύνου, δηλαδή εφήβων με οικογενειακό ιστορικό υπερλιπιδαιμίας, καρδιαγγειακής νόσου που εκδηλώθηκε σε ηλικία μικρότερη των 55 ετών, σακχαρώδους διαβήτου, υπέρτασης ή παχυσαρκίας. Ορισμένοι εκφράζουν επιφυλάξεις για το αν το πρόγραμμα αυτό καλύπτει τις ανάγκες ανίχνευσης και συνιστούν εξέταση σε όλους του εφήβους, κατά την πρώτη τους επίσκεψη. Η καθολική ανίχνευση μιας τιμής ολικής χοληστερόλης συνιστάται κατά την όψιμη εφηβεία (ή κατά την έναρξη της ενηλίκου ζωής).

Δεδομένης της ύπουλης φύσης και της αύξησης της συχνότητας του σακχαρώδους διαβήτη τύπου ΙΙ στους εφήβους, η Αμερικανική Διαβητολογική Εταιρία συνιστά τη λήψη ενός σακχάρου νηστείας ανά διετία σε εφήβους με ΔΜΣ άνω της 85ης εκατοστιαίας θέσης και ένα από τα ακόλουθα κριτήρια : 1. Οικογενειακό ιστορικό ΣΔ τύπου ΙΙσε συγγενείς πρώτου ή δεύτερου βαθμού ή/και κλινικά σημεία αντίστασης στην ινσουλίνη (π.χ. μελανίζουσα ακάνθωση ή σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών).

Σε όλες τις σεξουαλικά δραστήριες έφηβες θα πρέπει να γίνονται ετήσια γυναικολογική εξέταση και τεστ Παπανικολάου. Ακόμη, συνιστάται ετήσια ανίχνευση των χλαμυδιακών και γονοκοκκικών λοιμώξεων στους ασυμπτωματικούς, σεξουαλικά δραστήριους εφήβους, λόγω της υψηλής επίπτωσης και του υψηλού ποσοστού ασυμπτωματικής λοίμωξης, καθώς και των σοβαρών επιπτώσεων των λοιμώξεων αυτών στην υγεία του γεννητικού συστήματος. Στα κορίτσια λαμβάνεται ενδοτραχηλικό δείγμα, ενώ στα αγόρια αρχικά ανιχνεύεται η λευκοκυτταρική εστεράση των ούρων και περαιτέρω διερεύνηση συνιστάται μόνο σε περίπτωση θετικής εξέτασης. Οι έφηβοι παρουσιάζουν σημαντικά υψηλότερο κίνδυνο προσβολής από σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα απ’ ότι οι ενήλικες, λόγω του εκτρόπιου των κοριτσιών (παρουσία ευαίσθητων κυλινδρικών επιθηλιακών κυττάρων στο εξωτερικό τμήμα του τραχήλου), των σύντομων και συχνών σχέσεών τους και της απειρίας τους στο θέμα εφαρμογής κατάλληλης προστασίας.

Οι εξετάσεις για HIV και σύφιλη (άνευ τρεπονήματος-RPR ή VDRL), φυλάσσονται για τους σεξουαλικά δραστήριους εφήβους με επιπλέον παράγοντες κινδύνου (ιστορικό και άλλης σεξουαλικά μεταδιδόμενης νόσου, πολλοί σεξουαλικοί σύντροφοι, ομοφυλόφιλοι έφηβοι κ.λπ).

Οι ετήσιες επισκέψεις πρόληψης δίνουν την ευκαιρία ελέγχου των απαραίτητων εμβολιασμών των εφήβων. Τα εμβόλια που θα πρέπει να έχουν γίνει σε όλους του εφήβους είναι :

1.Η σειρά DTP. Συνιστάται επανάληψη Td ανά δεκαετία

2.Πολιομυελίτιδας

3.Δύο δόσεις MMR

4.Η σειρά εμβολιασμού για ηπατίτιδα Β

5.Εμβολιασμός για την ηπατίτιδα Α

6.Συζευγμένο εμβόλιο μηνιγγιτιδοκόκκου τύπου C

7.Ανεμευλογιάς, σε περίπτωση μη νόσησης

Σεομάδες εφήβων με τις ανάλογες ενδείξεις, γίνονται τα εμβόλια της γρίπης και τα αντιπνευμονιοκοκκικά.

Σε ερευνητικό επίπεδο εξετάζονται τα εμβόλια έναντι του ιού του ανθρώπινου θηλώματος (HPV) και του έρπητα τύπου 2 (HSV-2).

Αν και η πρόληψη ξεκινά από τη νεογνική ακόμη περίοδο (με την εφαρμογή του μητρικού θηλασμού), κατά την εφηβεία το άτομο αποκτά την ευθύνη και το δικαίωμα διαχείρισης της υγείας του. Οι συστάσεις δίνονται απευθείας στον έφηβο, χωρίς τη μεσολάβηση των γονέων. Οι συνήθειες υγιεινής και οι γνώσεις για την υγεία που αποκτώνται κατά την εφηβεία θα ισχύσουν και κατά την ενήλικο ζωή και θα καθορίσουν την ποιότητά της. Πολλά από τα νοσήματα φθοράς των ενηλίκων (καρδιαγγειακή νόσος, υπογονιμότητα, οστεοπόρωση) μπορούν να περιοριστούν με την ενημέρωση και επιμόρφωση των σημερινών εφήβων. Οι συστάσεις που δίνονται στους εφήβους αφορούν τους παρακάτω βασικούς τομείς :

1. Διατροφή

2. Άθληση

3.Σεξουαλική αγωγή

4.Ασφάλεια

5.Χρήση καπνού, αλκοόλ, ουσιών

Θα τονιστούν δύο σημαντικά σημεία σχετικά με τα παραπάνω θέματα :

Η εφηβεία αποτελεί την περίοδο ανάπτυξης της κορυφαίας οστικής μάζας και την ηλικία-κλειδί για την καταπολέμηση της οστεοπόρωσης των ενηλίκων. Είναι λοιπόν εξαιρετικά σημαντική η εξασφάλιση της απαραίτητης ημερήσιας ποσότητας ασβεστίου, δηλαδή 1300 mg ημερησίως που ισοδυναμούν σε 4 ποτήρια γάλα ή 3 ποτήρια εμπλουτισμένο γάλα ή ισοδύναμες μερίδες γαλακτοκομικών.

Η άθληση θα πρέπει να ενθαρρύνεται και να λαμβάνεται υπόψη η επιρρέπεια των νεαρών ατόμων σε κατάγματα και διαστρέμματα κατά τη διάρκεια της περιόδου αύξησης, λόγω χαλαρότητας των συνδέσμων. Συνεπώς, τονίζεται η χρήση κατάλληλου προστατευτικού εξοπλισμού και οι ασκήσεις με μικρά βάρη, πολλές επαναλήψεις και σωστή τεχνική. Η εφαρμογή μεγαλύτερων βαρών με στόχο τη μυϊκή υπερτροφία (body-building) επιτρέπεται μόνο σε σκελετικά ώριμους αθλητές. Η χρήση διαιτητικών συμπληρωμάτων και αναβολικών ουσιών ανιχνεύεται και γίνεται εκτενής ενημέρωση για τα οφέλη, αλλά και τις επιπτώσεις ορισμένων από τις ουσίες αυτές.

Υπάρχουν πολλά ακόμη θέματα που καλύπτει η επίσκεψη επιτήρησης της υγείας κατά την εφηβική ηλικία. Αν και ακολουθούνται οι βασικοί κανόνες, ο κάθε έφηβος είναι διαφορετικός και η συμβουλευτική αγωγή εξατομικεύεται ανάλογα με τις επιλογές και τις συμπεριφορές του. Το μαγικό με αυτή την ηλικία είναι ότι μέσα από ένα σύνολο ιδιαιτεροτήτων, ισχυροποιείται η ανάγκη για πρόληψη και μπορεί να ισχύσει απόλυτα ότι γενικά εφαρμόζεται στην Ιατρική επιστήμη, κυρίως όμως για λόγους αδυναμίας :

«Θεραπεία, ορισμένες φορές

Ανακούφιση, πολλές φορές

Συμβουλή και υποστήριξη,ΠΑΝΤΟΤΕ»

Edward Trudeau

Πίνακας 1.

Βασικές αρχές της συνέντευξης με τον έφηβο

1. Εχεμύθεια
2. Εκτίμηση του επιπέδου ανάπτυξης
3. Κατάλληλη προσέγγιση των «ευαίσθητων» θεμάτων
4. Ρόλος-πρότυπο, επιστημονικότητα παιδιάτρου
5. Αξιολόγηση μη λεκτικής επικοινωνίας
6. Ενεργητική προσέγγιση (ερωταπαντήσεις, συζήτηση, παραδείγματα, σχόλια)

Πίνακας 2.

Ακρωνύμιο ΗEADSSS (Βerman 1972)

Home- οικογένεια

Education - εκπαίδευση

Activities - δραστηριότητες

Drugs - ουσίες

Safety - ασφάλεια

Sexuality- σεξουαλικότητα

Suicide – κατάθλιψη, αυτοκτονικός ιδεασμός

Πίνακας 3.

Σημεία ανησυχίας στη συμπεριφορά του εφήβου

•Απότομη πτώση της σχολικής επίδοσης

•Μεταβολές του βάρους (απότομη αύξηση ή μείωση)

•Μεταβολές του ύπνου (αϋπνία ή υπερβολικός ύπνος)

•Κοινωνική απομόνωση (έλλειψη φίλων ή φλέρτ)

•Αδιαφορία για την προσωπική εμφάνιση και καθαριότητα

Πίνακας 4.

Ετήσια αντικειμενική εξέταση

1. Μέτρηση ύψους, βάρους, υπολογισμός ΔΜΣ
2. Καθορισμός σταδίου εφηβικής ανάπτυξης κατά Tanner
3. Μέτρηση αρτηριακής πίεσης
4. Δερματολογική εξέταση (ακμή;)
5. Οφθαλμολογική εξέταση κατά την περίοδο ανάπτυξης
6. Επιτήρηση στοματικής υγιεινής
7. Εξέταση θυρεοειδούς αδένα
8. Ανίχνευση σκολίωσης
9. Γυναικολογική εξέταση σε σεξουαλικά δραστήρια κορίτσια
10. Εξέταση όρχεων στα αγόρια

Πίνακας 5.

Αίτια σιδηροπενίας στην εφηβική ηλικία

1. Αύξηση του όγκου αίματος-παραγωγή έμμορφων στοιχείων από το μυελό

2. Πτωχές διαιτητικές συνήθειες

3. Ανάπτυξη μυϊκού συστήματος στα αγόρια

4. Εμμηνορρυσία στα κορίτσια.

5.Αυξημένες ανάγκες σε σίδηρο στους έφηβους που αθλούνται

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. CoupeySM.Interviewingadolescents. Pediatr Clin North Am 1997, 44 : 1349-1364.
2. CoupeySM.Primary Care of Adolescent Girls. Philadelphia, Hanley & Belfus, 2000.
3. Elster AB, Kuznets NJ. Guidelines for Adolescent Preventive Services (GAPS) : Recommendations and Rationale. Baltimore, William & Wilkins, 1992.
4. Fisher M. Ανίχνευση και Πρόληψη. Στο : Ηolland-Hall C, Brown RT. SecretsΕφηβικήςΙατρικής. Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης : Tσίτσικα Α, Χρούσος Γ. Ιατρικές Εκδόσεις Πασχαλίδης 2005 : 38-46.
5. Goldenring JM, Cohen  E . Getting into Adolescent Heads. Contemp Pediatr 1988 , 5 : 75-90.
6. Hofmann DA. Communicating with Adolescents and their Parents. Στο : Hofmann DA, Greydanus DE . Adolescent Medicine. Appleton & Lounge 1997 : 40-50.
7. Hofmann DA. Health Supervision in Adolescence. Στο : Hofmann DA, Greydanus DE . Adolescent Medicine. Appleton & Lounge 1997 : 74-90.
8. Johnson J, Neas B, Parker DE. Screening for urethral infection in adolescent and young adult males. J adolesc Health 1993 , 14 (5) : 337.
9. LongBJ, StraubD. Αθλητιατρική. Στο : Ηolland-Hall C, Brown RT. Secrets Εφηβικής Ιατρικής. Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης : Tσίτσικα Α, Χρούσος Γ. Ιατρικές Εκδόσεις Πασχαλίδης 2005 : 233-253.
10. Nικολαϊδου Π. Οστεοπόρωση. Παθογενετικοί μηχανισμοί, πρόληψη. Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών, 34η Παιδιατρική Ενημέρωση 2001, 48 (4) : 189-195.

Report of the Expert Panel on Blood Cholesterol Levels in Children and Adolescents. Pediatrics 1992, 89 (8 suppl) : 537.

Το θέμα της επιτήρησης της υγείας κατά την εφηβική ηλικία έχει ιδιαίτερο κοινωνικό βάρος - όχι μόνο για τους σημερινούς εφήβους και τις οικογένειές τους- αλλά και για την υγεία των ενηλίκων του μέλλοντος.

Η προτεινόμενη συχνότητα προληπτικών επισκέψεων κατά την εφηβική ηλικία είναι μία επίσκεψη ετησίως. Οι στόχοι της ετήσιας προληπτικής εξέτασης των εφήβων είναι η έγκαιρη ανίχνευση σωματικών ή ψυχικών διαταραχών, ώστε να υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες επιτυχούς παρέμβασης, καθώς και η συμβουλευτική των εφήβων σε θέματα πρόληψης και αποφυγής συμπεριφορών υψηλού κινδύνου.

Είναι ευνόητο ότι οι ετήσιες επισκέψεις αφορούν την πρόληψη και ότι σε περίπτωση εμφάνισης οποιουδήποτε προβλήματος ή ύπαρξης χρόνιου νοσήματος, πραγματοποιούνται οι απαραίτητες επισκέψεις διάγνωσης και θεραπείας. Σημεία της εφηβικής συμπεριφοράς που θα πρέπει να θορυβήσουν τους γονείς και τον παιδίατρο είναι η απότομη πτώση της σχολικής επίδοσης, οι μεταβολές του βάρους (απότομη αύξηση, μεγάλη μείωση) και του ύπνου (αϋπνία ή υπερβολικός ύπνος), η κοινωνική απομόνωση (έλλειψη φίλων και φλερτ), η αδιαφορία για την προσωπική εμφάνιση και καθαριότητα (Πίνακας 1).

Η ετήσια φυσική εξέταση του εφήβου περιλαμβάνει μια λεπτομερή, κατά συστήματα, αντικειμενική εξέταση. Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστούν ορισμένα σημεία που αφορούν ιδιαίτερα την εφηβική ηλικία (Πίνακας 2):

1.Απαραίτητα είναι η μέτρηση του ύψους, του βάρους και ο υπολογισμός του δείκτη μάζας σώματος ΔΜΣ (βάρος / ύψος 2), καθώς και η καταγραφή τους στις σχετικές καμπύλες ανάπτυξης. Είναι σημαντικό να ανιχνευθούν οι περιπτώσεις υπέρβαρων και παχύσαρκων παιδιών και να εφαρμοστεί η κατάλληλη παρέμβαση, καθ’ ότι η ανεύρεση παχυσαρκίας στην εφηβική ηλικία ισοδυναμεί με περισσότερες πιθανότητες παραμονής της κατά την ενήλικο ζωή. Είναι γνωστές οι σοβαρές επιπτώσεις της παχυσαρκίας στην υγεία και η συμμετοχή της σε πληθώρα νοσηρών καταστάσεων της ενηλίκου ζωής και δεν θα αναφερθούν στο παρόν κείμενο. Η οξεία και σημαντική απώλεια βάρους μπορεί να σημαίνει την ύπαρξη διατροφικής διαταραχής (νευρογενής ανορεξία) ή την εγκατάσταση οργανικής νόσου (κακοήθεια, φλεγμονώδης νόσος του εντέρου, παρασίτωση, ενδοκρινοπάθεια κ.λπ). Η οξεία απώλεια ή αύξηση βάρους μπορεί να αποτελούν ένδειξη καταθλιπτικού επεισοδίου ή άλλης διαταραχής του ψυχισμού ή του περιβάλλοντος του εφήβου.

2.Η εκτίμηση του σταδίου εφηβικής ανάπτυξης κατά Tanner (δηλαδή της ανάπτυξης των έξω γεννητικών οργάνων και των χαρακτηριστικών του φύλου) , είναι απαραίτητη και σημαντική. Η συσχέτιση των σταδίων Tanner με τη χρονολογική ηλικία, τη σωματική αύξηση και τους βασικούς σταθμούς της εφηβείας (όπως η αυξητική αιχμή και η εμμηνορρυσία) μπορεί να παρέχει σημαντικές πληροφορίες για την ανίχνευση γενετικών συνδρόμων, ενδοκρινολογικών και ανατομικών διαταραχών, καθώς και διαταραχών της ανάπτυξης.

3.Η ετήσια μέτρηση της αρτηριακής πίεσης και η ανίχνευση υπέρτασης είναι σημαντικά σημεία.

4. Η ακμή είναι πολύ συχνή και παρουσιάζεται σε>80% των εφήβων. Όπως οτιδήποτε επηρεάζει την εξωτερική τους εμφάνιση, έχει δυσμενείς επιδράσεις στον ψυχισμό τους και πρέπει να θεραπεύεται.

5. Η ετήσια οφθαλμολογική εξέταση συνιστάται κατά την περίοδο της αύξησης. Τα οστά του κρανίου, συμπεριλαμβανομένου και του κόγχου, αναδιαμορφώνονται κατά την περίοδο αύξησης και μπορεί να αναπτυχθούν διαθλαστικές ανωμαλίες. Η εφηβεία είναι η πιθανότερη ηλικία ανάδυσης της μυωπίας.

6. Η ετήσια επίσκεψη αποτελεί μοναδική ευκαιρία επιτήρησης της στοματικής υγιεινής. Κατά την εφηβεία αυξάνονται οι πιθανότητες εμφάνισης τερηδόνας, ουλίτιδας και ορθοδοντικών προβλημάτων. Θα πρέπει να υπενθυμίζονται οι βασικοί κανόνες περιορισμού της ζάχαρης, τακτικού πλυσίματος των δοντιών και χρήσης οδοντικού νήματος, καθώς και οι προληπτικές επισκέψεις στον οδοντίατρο.

7. Ο θυρεοειδής αδένας εξετάζεται ετησίως για μεταβολές του μεγέθους, της υφής, την ύπαρξη ευαισθησίας ή την ανεύρεση ασυμμετρίας ή ψηλαφητών όζων. Η θυρεοειδοπάθεια (αυτοάνοση θυρεοειδίτις ή νόσος Graves) δεν είναι σπάνια, ειδικά στα κορίτσια.

8. Όλοι οι έφηβοι, και ιδιαίτερα κατά την περίοδο αυξητικής αιχμής, εξετάζονται ετησίως για την ανάπτυξη σκολίωσης. Η ανεύρεση σκολίωσης σε αναπτυσσόμενο έφηβο απαιτεί παραπομπή σε ορθοπεδικό. Εάν η ανάπτυξη έχει ολοκληρωθεί και η σκολίωση είναι ήπια, δεν θα υπάρξει εξέλιξη και δεν απαιτείται παρέμβαση ή περαιτέρω παρακολούθηση.

9. Σε όλες τις σεξουαλικά δραστήριες έφηβες συνιστάται γυναικολογική εξέταση ετησίως και τεστ Παπανικολάου, καθώς και άλλες ανιχνευτικές εξετάσεις για σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα.

10. Στα αγόρια δεν παραλείπεται η εξέταση των όρχεων για την έγκαιρη ανίχνευση κιρσοκήλης και του σεμινώματος, του συνηθέστερου όγκου συμπαγούς οργάνου των ανδρών 15-34 ετών (επίπτωση 1/10.000).

Πίνακας 1.

Σημεία ανησυχίας στη συμπεριφορά του εφήβου

•Απότομη πτώση της σχολικής επίδοσης

•Μεταβολές του βάρους (απότομη αύξηση ή μείωση)

•Μεταβολές του ύπνου (αϋπνία ή υπερβολικός ύπνος)

•Κοινωνική απομόνωση (έλλειψη φίλων ή φλέρτ)

•Αδιαφορία για την προσωπική εμφάνιση και καθαριότητα

Πίνακας 2.

Ετήσια κλινική εξέταση

1. Μέτρηση ύψους, βάρους, υπολογισμός ΔΜΣ
2. Καθορισμός σταδίου εφηβικής ανάπτυξης κατά Tanner
3. Μέτρηση αρτηριακής πίεσης
4. Δερματολογική εξέταση (ακμή;)
5. Οφθαλμολογική εξέταση κατά την περίοδο ανάπτυξης
6. Επιτήρηση στοματικής υγιεινής
7. Εξέταση θυρεοειδούς αδένα
8. Ανίχνευση σκολίωσης
9. Γυναικολογική εξέταση σε σεξουαλικά δραστήρια κορίτσια 
10. Εξέταση όρχεων στα αγόρια

Αν και η πρόληψη ξεκινά από τη νεογνική ακόμη περίοδο (με την εφαρμογή του μητρικού θηλασ-μού), κατά την εφηβεία το άτομο αποκτά την ευθύνη και το δικαίωμα διαχείρισης της υγείας του. Οι συστάσεις δίνονται απευθείας στον έφηβο, χωρίς τη μεσολάβηση των γονέων. Οι συνήθειες υγιεινής και οι γνώσεις για την υγεία που από-κτώνται κατά την εφηβεία θα ισχύσουν και κατά την ενήλικο ζωή και θα καθορίσουν την ποιότητά της. Πολλά από τα νοσήματα φθοράς των ενηλίκων (καρδιαγγει-ακή νόσος, υπογονιμότητα, οστεο-πόρωση) μπορούν να περιοριστούν με την ενημέρωση και επιμόρφωση των σημερινών εφήβων. Η πρόλη-ψη λοιπόν αποκτά ιδιαίτερη σημασία για την ηλικιακή αυτή ομάδα.

Οι εργαστηριακές εξετάσεις στις οποίες θα πρέπει να υποβάλλεται ένας υγιής έφηβος στα πλαίσια μιας επίσκεψης ρουτίνας είναι ελάχιστες, ωστόσο σημαντικές. Συνιστώνται μια γενική αίματος και μια γενική ούρων ετησίως. Οι έφηβοι αποτελούν ομάδα υψηλού κινδύνου για την ανάπτυξη σιδηροπενίας για όλους τους παρακάτω λόγους (Πίνακας 1):

1. Λόγω της αύξησης των σωματικών διαστάσεων αυξάνει ο όγκος του αίματος και ο μυελός καλείται να παράγει έμμορφα στοιχεία, έχοντας αυξημένεςανάγκες σε σίδηρο.

2. Οι έφηβοι δεν έχουν συνήθως σωστές διαιτητικές συνήθειες και δεν λαμβάνουν τιςαπαραίτητες ημερήσιες συνιστάμενες δόσειςσιδήρου.

3. Τα αγόρια αναπτύσσουν το μυϊκό τους σύστημα και η μυοσφαιρίνη έχει ως κύριο συστατικό της το σίδηρο.

4. Στα κορίτσια ξεκινά η εμμηνορρυσία.

5.Οι έφηβοι που αθλούνται παρουσιάζουν αυξημένες ανάγκες σε σίδηρο λόγω της αυξημένης μυϊκής μάζας και των απωλειών με τον ιδρώτα

Η ανίχνευση υψηλής τιμής χοληστερόλης και λιπιδίων δεν συνιστάται σε όλους τους εφήβους. Συνιστάται επιλεκτική εξέταση των ομάδων υψηλού κινδύνου, δηλαδή εφήβων με οικογενειακό ιστορικό υπερλιπιδαιμίας, καρδιαγγειακής νόσου που εκδηλώθηκε σε ηλικία μικρότερη των 55 ετών, σακχαρώδους διαβήτου, υπέρτασης ή παχυσαρκίας. Ωστόσο, υπάρχουν επιφυλάξεις για το αν το πρόγραμμα αυτό καλύπτει τις ανάγκες ανίχνευσης και ορισμένοι συνιστούν εξέταση σε όλους τους εφήβους, κατά την πρώτη τους επίσκεψη (11-12 ετών). Η εξέταση μιας τιμής χοληστερόλης είναι απαραίτητη και απόλυτα αποδεκτή σε όλους τους εφήβους πριν την είσοδό τους στην ενήλικο ζωή.

Δεδομένης της ύπουλης φύσης και της αύξησης της συχνότητας του σακχαρώδους διαβήτη τύπου ΙΙ στους εφήβους, συνιστάται η λήψη ενός σακχάρου νηστείας ανά διετία σε εφήβους με ΔΜΣ άνω της 85ης εκατοστιαίας θέσης και ένα από τα ακόλουθα κριτήρια : 1. Οικογενειακό ιστορικό ΣΔ τύπου ΙΙσε συγγενείς πρώτου ή δεύτερου βαθμού ή/και κλινικά σημεία αντίστασης στην ινσουλίνη (π.χ. μελανίζουσα ακάνθωση ή σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών).

Σε όλες τις σεξουαλικά δραστήριες έφηβες θα πρέπει να γίνονται ετήσια γυναικολογική εξέταση και τεστ Παπανικολάου. Ακόμη, συνιστάται ετήσια ανίχνευση των χλαμυδιακών και γονοκοκκικών λοιμώξεων στους ασυμπτωματικούς, σεξουαλικά δραστήριους εφήβους, λόγω της υψηλής επίπτωσης και του υψηλού ποσοστού ασυμπτωματικής λοίμωξης, καθώς και των σοβαρών επιπτώσεων των λοιμώξεων αυτών στην υγεία του γεννητικού συστήματος. Εννοείται ότι επί συμπτωμάτων εξετάζονται όλα τα παραπάνω, καθώς και άλλα σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα.

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι έφηβοι παρουσιάζουν σημαντικά υψηλότερο κίνδυνο προσβολής από σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα απ’ ότι οι ενήλικες, λόγω του εκτρόπιου των κοριτσιών (παρουσία ευαίσθητων κυλινδρικών επιθηλιακών κυττάρων στο εξωτερικό τμήμα του τραχήλου), των σύντομων και συχνών σχέσεών τους και της απειρίας τους στο θέμα εφαρμογής κατάλληλης προστασίας.

Οι ετήσιες επισκέψεις πρόληψης δίνουν την ευκαιρία ελέγχου των απαραίτητων εμβολιασμών των εφήβων. Τα εμβόλια που θα πρέπει να έχουν γίνει σε όλους του εφήβους είναι :

1.Η σειρά DTP. Συνιστάται επανάληψη Td ανά δεκαετία

2.Πολιομυελίτιδας

3.Δύο δόσεις MMR

4.Η σειρά εμβολιασμού για ηπατίτιδα Β

5.Εμβολιασμός για την ηπατίτιδα Α

6.Συζευγμένο εμβόλιο μηνιγγιτιδοκόκκου τύπου C

7.Ανεμευλογιάς, σε περίπτωση μη νόσησης

Σεομάδες εφήβων με τις ανάλογες ενδείξεις, γίνονται τα εμβόλια της γρίπης και τα αντιπνευμονιοκοκκικά.

Σε ερευνητικό επίπεδο εξετάζονται τα εμβόλια έναντι του ιού του ανθρώπινου θηλώματος (HPV) και του έρπητα τύπου 2 (HSV-2).

Οι συστάσεις που δίνονται στους εφήβους αφορούν τους παρακάτω βασικούς τομείς :

1. Διατροφή

2. Άθληση

3.Σεξουαλική αγωγή

4.Ασφάλεια

5.Χρήση καπνού, αλκοόλ, ουσιών

Θα τονιστούν δύο σημαντικά σημεία σχετικά με τα παραπάνω θέματα :

Η εφηβεία αποτελεί την περίοδο ανάπτυξης της κορυφαίας οστικής μάζας και την ηλικία-κλειδί για την καταπολέμηση της οστεοπόρωσης των ενηλίκων. Είναι λοιπόν εξαιρετικά σημαντική η εξασφάλιση της απαραίτητης ημερήσιας ποσότητας ασβεστίου, δηλαδή 1300 mg ημερησίως που ισοδυναμούν σε 4 ποτήρια γάλα ή 3 ποτήρια εμπλουτισμένου με ασβέστιο γάλακτος ή ισοδύναμες μερίδες γαλακτοκομικών (γιαούρτι ή σκληρό τυρί).

Η άθληση θα πρέπει να ενθαρρύνεται και να λαμβάνεται υπόψη η επιρρέπεια των νεαρών ατόμων σε κατάγματα και διαστρέμματα κατά τη διάρκεια της περιόδου αύξησης, λόγω χαλαρότητας των συνδέσμων. Συνεπώς, τονίζεται η χρήση κατάλληλου προστατευτικού εξοπλισμού και οι ασκήσεις με μικρά βάρη, πολλές επαναλήψεις και σωστή τεχνική. Η εφαρμογή μεγαλύτερων βαρών με στόχο τη μυϊκή υπερτροφία (body-building) επιτρέπεται μόνο σε σκελετικά ώριμους αθλητές. Η χρήση διαιτητικών συμπληρωμάτων ή/και αναβολικών ουσιών πρέπει να ανιχνεύεται και γίνεται εκτενής ενημέρωση για τα οφέλη, αλλά και τις επιπτώσεις ορισμένων από τις ουσίες αυτές.

Υπάρχουν πολλά ακόμη θέματα που καλύπτει η επίσκεψη επιτήρησης της υγείας κατά την εφηβική ηλικία. Αν και ακολουθούνται οι βασικοί κανόνες, ο κάθε έφηβος είναι διαφορετικός και η συμβουλευτική αγωγή εξατομικεύεται ανάλογα με τις επιλογές και τις συμπεριφορές του. Το μαγικό με αυτή την ηλικία είναι ότι μέσα από ένα σύνολο ιδιαιτεροτήτων, ισχυροποιείται η ανάγκη για πρόληψη και μπορεί να ισχύσει απόλυτα ότι γενικά εφαρμόζεται στην Ιατρική επιστήμη, κυρίως όμως για λόγους αδυναμίας :

Καθώς το παιδί εισέρχεται στα χρόνια της εφηβείας εμφανίζονται σημαντικές μεταβολές στα σωματικά και σεξουαλικά χαρακτηριστικά, τα οποία συνοδεύονται από μεταβολές εξίσου σημαντικές και θεμελιώδεις στην ψυχοκοινωνική του ανάπτυξη.

Η έναρξη κι ο ρυθμός εξέλιξης αυτών των χαρακτηριστικών δεν συμβαδίζουν απαραίτητα με την χρονολογική ηλικία, ωστόσο παρατηρείται προκαθορισμένη και συνεχής αλληλουχία εξελίξεων που καλύπτει όλα τα στάδια ανάπτυξης.

Ο αθλητισμός σήμερα αποτελεί αναπόσπαστο μέρος στη ζωή μεγάλου ποσοστού των εφήβων, και των δύο φύλων. Σύμφωνα με ερευνητικά στοιχεία των Η.Π.Α. η σχέση θηλέων προς άρρενες εφήβους αθλητές σχολικής ηλικίας, σήμερα έχει αυξηθεί από 1:27 το 1972 σε 1:3.

Στόχοι της αθλητικής δραστηριότητας των εφήβων

Όλοι οι έφηβοι θα πρέπει να ενθαρρύνονται να γυμνάζονται με τρόπο που να ενσωματώνεται η φυσική δραστηριότητα στην καθημερινότητά τους. Η εμπλοκή των εφήβων σε αθλητικές δραστηριότητες στοχεύει πρωτίστως στην βελτίωση της φυσικής τους κατάστασης. Το γυμνασμένο σώμα συμβάλλει στην ενίσχυση της καρδιοαναπνευστικής λειτουργίας, του νευρομυϊκού συντονισμού και των αθλητικών δεξιοτήτων. Τα πολλαπλά οφέλη που προκύπτουν από τη φυσική δραστηριότητα του εφήβου προβάλλονται στον Πίνακα 1.

Η διατήρηση της καλής φυσικής είναι ιδιαίτερα σημαντική στην συγκεκριμένη ηλικιακή περίοδο του εφήβου κατά την οποία εγκαθίστανται συνήθειες που θα καθορίσουν την μελλοντική του υγεία, π.χ. είναι γνωστό ότι η παχυσαρκία αποτελεί ένα συνεχώς αυξανόμενο πρόβλημα κι ότι 80% των παχύσαρκων εφήβων εξελίσσεται σε παχύσαρκους ενήλικες. Επίσης κατά την διάρκεια της εφηβείας, παρατηρείται εντατική μετάλλωση των οστών, η οποία επαυξάνεται με την κατάλληλη πλούσια σε ασβέστιο διατροφή και με την άσκηση ώστε μελλοντικά να αποφεύγεται η εμφάνιση οστεοπόρωσης.

Επιπλέον, με τον αθλητισμό αναπτύσσονται ιδιαίτερα θετικά συναισθήματα στον έφηβο, καθώς επιτυγχάνεται το αίσθημα της επιτυχίας, της προόδου και της εκπλήρωσης των στόχων. Επίσης ο αθλητισμός αποτελεί ένα μέσο κοινωνικών συναλλαγών και ανάπτυξης προσωπικών σχέσεων με τα μέλη της αθλητικής ομάδας. Με τον τρόπο αυτό αναπτύσσεται το αίσθημα της υπερηφάνειας, του αυτοσεβασμού καθώς και του σεβασμού των άλλων, εφόσον όλοι εργάζονται και προσπαθούν για τον κοινό στόχο.

Φυσιολογικά χαρακτηριστικά

Πριν από την εμφάνιση της ήβης αγόρια και κορίτσια διαθέτουν την ίδια φυσική κατάσταση και ουσιαστικά είναι ίσα σ' ό,τι αφορά το ύψος, το βάρος, τις κινητικές δεξιότητες, την δύναμη, την αντοχή, το σωματικό λίπος, την αιμοσφαιρίνη, την θερμορύθμιση και τον κίνδυνο των αθλητικών κακώσεων. Συνεπώς μέχρι την ηλικία των 10-11 ετών, αγόρια και κορίτσια μπορεί να συμμετέχουν μαζί σε ανταγωνιστικά αθλήματα, εφόσον διαθέτουν την ίδια σωματική διάπλαση.

Κατά την εφηβεία αρχίζει η διαφοροποίηση των δύο φύλων. Τα κορίτσια γενικότερα είναι πιο λεπτοφυή, διαθέτουν στενότερους ώμους, μεγαλύτερο άνοιγμα στα ισχία και μικρότερο στα γόνατα. Στον Πίνακα 2 αναφέρονται οι σημαντικότερες διαφορές των δύο φύλων. Γενικά οι έφηβες αθλήτριες είναι περισσότερο εύκαμπτες και καλύτερες σε αθλήματα ισορροπίας (π.χ. ενόργανη γυμναστική) εξ αιτίας των κοντύτερων άκρων και του χαμηλότερου κέντρου βάρους του σώματος. Επίσης διαπρέπουν σε αθλήματα, όπως συγχρονισμένη κολύμβηση, γυμναστική, πατινάζ, χορό.

Νευροανάπτυξη και ικανότητα συμμετοχής σε αθλητικές δραστηριότητες

Με τον όρο νευροανάπτυξη αναφερόμαστε στην αύξηση κι ωρίμανση του νευρικού συστήματος σε σχέση με την ανάπτυξη της κινητικότητας και των αισθητηριακών - αντιληπτικών ικανοτήτων του εφήβου. Τα χαρακτηριστικά αυτά καθορίζονται σε μεγάλο ποσοστό από γενετικούς παράγοντες, ωστόσο και οι περιβαλλοντικοί παράγοντες (κοινωνικοί και διατροφικοί) παίζουν σημαντικό ρόλο, ιδιαίτερα στην ανάπτυξη των κοινωνικών και προσαρμοστικών δεξιοτήτων. Οι δεξιότητες αυτές επηρεάζονται από κοινωνικές επιρροές, την εκπαίδευση και την άσκηση.

Η νευροανάπτυξη αφορά διαφόρους τομείς ανάπτυξης όπως σωματικούς, νευρολογικούς, αισθητηριακούς - αντιληπτικούς, γνωστικούς, ψυχοκοινωνικούς και συναισθηματικούς. Τόσο η ποσοτική πρόοδος που είναι εμφανέστερη και μετρήσιμη λειτουργία όσο και η ποιοτική, που αφορά την τελειοποίηση της κίνησης και των δεξιοτήτων, είναι πολύ σημαντικές λειτουργίες που καθορίζουν την ικανότητα του εφήβου ως προς τη συμμετοχή του σε αθλητικές δραστηριότητες.

Ετοιμότητα του εφήβου για την συμμετοχή του στον αθλητισμό

Συνήθως οι έφηβοι 12 ετών, είναι αρκετά ώριμοι να αντεπεξέλθουν στις σύνθετες αθλητικές δραστηριότητες και είναι έτοιμοι τόσο σωματικά όσο και γνωσιακά, όχι μόνον να συμμετέχουν αλλά και να ανταγωνίζονται στα περισσότερα αθλήματα.

Η συμμετοχή σε αθλητικές δραστηριότητες είναι γενικά θετική εμπειρία για τον έφηβο και πρέπει να ενθαρρύνεται προς αυτή την κατεύθυνση. Για να αποφευχθούν ωστόσο τυχόν αρνητικές συνέπειες, η συμμετοχή θα πρέπει να είναι ανάλογη προς το αναπτυξιακό στάδιο, τα προσωπικά ενδιαφέροντα και τις ικανότητές του. Η επιλογή του αθλήματος δεν θα πρέπει να αντανακλά τα γονεϊκά "όνειρα", ούτε κοινωνικές προσδοκίες.

Στο ερώτημα πότε ένας έφηβος είναι έτοιμος να συμμετέχει με τον καλύτερο τρόπο σε αθλητικές δραστηριότητες, δεν υπάρχουν συγκεκριμένες απαντήσεις. Αυτές οι αποφάσεις σε μεγάλο ποσοστό καθοδηγούνται από την κλινική εκτίμηση στα πλαίσια του προσυμπτωματικού ελέγχου και της Αγωγής Υγείας από τον υπεύθυνο ιατρό. Σ' αυτή την περίπτωση ο καταλληλότερος είναι ο παιδίατρος του, διότι έχει πολλές ευκαιρίες να επικοινωνήσει με τον έφηβο αθλητή και την οικογένειά του, στα πλαίσια της ιατρικής παρακολούθησής του από μικρότερη ηλικία. Με τον τρόπο αυτό δίνονται ευκαιρίες, όχι μόνον να συζητηθούν θέματα που απασχολούν τον ίδιο τον έφηβο, όπως διατροφή, χρήση συμπληρωματικών ουσιών, απώλεια βάρους αλλά και να εκτιμηθεί η νευροαναπτυξιακή του ετοιμότητα, παράλληλα με την κατάσταση της υγείας του, ως προς την συμμετοχή του σε ανταγωνιστικό αθλητισμό. Έμφαση πρέπει να δίνεται περισσότερο στην ικανοποίηση της συμμετοχής και στο τίμιο παιχνίδι και όχι μόνο στην επιδίωξη της νίκης με οποιοδήποτε κόστος. Απαραίτητη θεωρείται η ρεαλιστική προσέγγιση ως προς το θέμα της αθλητικής επίδοσης, ώστε να μην καλλιεργούνται υπέρμετρες προσδοκίες. Μόνο μικρός αριθμός εφήβων θα φθάσει στην κορυφή σε επαγγελματικό επίπεδο. Επιπλέον, πρέπει να αποφεύγεται η χρησιμοποίηση του αθλητισμού στην προσπάθεια επίτευξης άλλων στόχων (π.χ. για εισαγωγή σ' ανώτερες σχολές, οικονομικό όφελος, υποτροφίες κλπ.).

Η έφηβη αθλήτρια

Η έφηβη αθλήτρια διαθέτει όλες τις ικανότητες να συμμετέχει στα περισσότερα, αν όχι σε όλα τα αθλήματα και ασφαλώς πρέπει να διευκολύνεται προς αυτή την κατεύθυνση.

Η ένταξη των εφήβων κοριτσιών σε αθλητικές δραστηριότητες ενθαρρύνει την συμμετοχή τους σε δια βίου τακτική άσκηση, η οποία επιφέρει μακροπρόθεσμα πολλαπλά οφέλη, όπως μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης παχυσαρκίας, καρδιοναπνευστικών νοσημάτων και καρκίνου του μαστού. Επίσης, η ενασχόληση με τον αθλητισμό αλλάζει την προσωπικότητα των εφήβων κοριτσιών. Όπως έχει διαπιστωθεί, έχουν καλύτερη μαθησιακή επίδοση κι αποκτούν μεγαλύτερη αυτο-εκτίμηση.

Ωστόσο εμφανίζονται κι ορισμένα προβλήματα κατά την ενασχόλησή τους με τον αθλητισμό. Όπως και στους άρρενες εφήβους, συχνά παρατηρείται υπερβολική πίεση προς την έφηβη αθλήτρια από τους γονείς, τους προπονητές και τους συνομηλίκους να υπερβεί τις δυνατότητές της, γεγονός που πολλές φορές είναι ιδιαίτερα καταπιεστικό, μέχρι του σημείου κακοποίησης. Η πίεση που ασκείται στον έλεγχο του βάρους και στην διατήρηση ενός εξαιρετικά αδύνατου σωματότυπου, ενδέχεται να οδηγήσει σε ακραίες καταστάσεις διατροφικών διαταραχών με τις γνωστές συνέπειες. Επίσης, αθλήτριες και αθλητές, στην προσπάθειά τους να ξεχωρίσουν και να νικήσουν μ' οποιοδήποτε κόστος, ενδέχεται να εμπλακούν στη χρήση ουσιών.

Το σύνδρομο των εφήβων αθλητριών

Το σύνδρομο αυτό έχει περιγραφεί ως ένα σοβαρό φαινόμενο από τους Jeager και συν. κι αναφέρεται σε τριάδα συμπτωμάτων που αποτελείται από διατροφικές διαταραχές, οστεοπενία ή οστεοπόρωση και διαταραχές εμμηνορρυσίας (αμηνόρροια ή ολιγομηνόρροια). Η προσπάθεια για την διατήρηση των "ιδανικών" σωματικών αναλογιών, λεπτοφυή ή και προεφηβική εμφάνιση, ταυτόχρονα με την εντατική άσκηση οδηγούν στην ανάπτυξη μέρους της τριάδας, ή και του συνόλου. Αθλήματα που ευνοούν την εμφάνιση του συνδρόμου περιγράφονται στον Πίνακα 3.

Οι διατροφικές διαταραχές περιγράφονται σε 15-17% των εφήβων αθλητριών και ιδιαίτερα σε ορισμένα αθλήματα. Αυστηρή δίαιτα, παράλειψη γευμάτων, πρόκληση εμετού, χρήση καθαρτικών ή διουρητικών είναι οι συνηθέστερες μέθοδοι που χρησιμοποιούνται. Σε ειδικές κατηγορίες έντονης άσκησης π.χ. στις χορεύτριες μπαλέτου, εμφανίζεται νευρογενής ανορεξία ή βουλιμία σε ποσοστό 15-20%.

Η αντιμετώπιση των διατροφικών διαταραχών βασίζεται κυρίως στην πρόληψη. Αν συνυπάρχει υποθαλαμική αμηνόρροια ή ολιγομηνόρροια, η καλύτερη προσέγγιση είναι η ομαλοποίηση του βάρους, η διόρθωση της διατροφικής δυσλειτουργίας και η βελτίωση των διατροφικών ελλειμμάτων.

Στις περιπτώσεις μειωμένης οστικής πυκνότητας, η χορήγηση αντισυλληπτικών ή άλλων οιστρογόνων ενδέχεται να βελτιώσει ως ένα σημείο την κατάσταση. Παρ' όλα αυτά, η ορμονική θεραπεία χωρίς την αύξηση του σωματικού βάρους, θεωρείται απίθανο να προστατεύσει και να βελτιώσει την οστική μάζα.

Οστεοπόρωση και εφηβεία

Έχει διαπιστωθεί ότι 50-63% της μέγιστης τιμής της οστικής μάζας αναπτύσσεται στην παιδική ηλικία, ενώ 37-50% συμβαίνει κυρίως στην όψιμη εφηβεία. Η φυσιολογική οστική μάζα αποκτάται από την έφηβη αθλήτρια που έχει φυσιολογικό βάρος, φυσιολογική κατάσταση οιστρογόνων και στη διατροφή της συμπεριλαμβάνεται επαρκής πρόσληψη ασβεστίου. Η ανάπτυξη μειωμένης οστικής πυκνότητας οδηγεί σε οστεοπενία και προοδευτικά σε οστεοπόρωση.

Οι παράγοντες που εμπλέκονται στην εμφάνιση οστεοπενίας/οστεοπόρωσης είναι οι γενετικοί που ευθύνονται για το 70%, ενώ το υπόλοιπο 30% περιλαμβάνει το βάρος σώματος, το επίπεδο των οιστρογόνων, την ένταση της άσκησης, την πρόσληψη ασβεστίου κλπ. Τα οιστρογόνα διευκολύνουν την μετάλλωση των οστών, συνεπώς τα άτομα με χρόνια οιστρογονική ανεπάρκεια είναι πιο επιρρεπή στην οστεοπόρωση (π.χ. αμηνορροιακές ή εμμηνοπαυσιακές γυναίκες, ορισμένοι αθλητές ή αθλήτριες, όπως χορευτές, δρομείς).

Η καλύτερη θεραπεία της οστεοπόρωσης είναι η πρόληψη, η οποία βασίζεται στην αποφυγή της ανεπάρκειας οιστρογόνων, της αποφυγής εντατικής άσκησης και της χρήσης ουσιών. Ιδιαίτερα το κάπνισμα μειώνει την αποτελεσματικότητα των οιστρογόνων (Πίνακας 4).

Σε πολλές περιπτώσεις εφήβων αθλητριών, συστήνεται επαρκής πρόσληψη ασβεστίου, αποφυγή του καπνίσματος και θεραπεία με οιστρογόνα. Επίσης συστήνεται η χορήγηση αντισυλληπτικών από το στόμα.Η ημερήσια ανάγκη ασβεστίου των εφήβων είναι 1200-1500 mg και η απορρόφηση ευνοείται από την βιταμίνη D, το κιτρικό οξύ και τον φώσφορο, ενώ αναστέλλεται από τα οξαλικά και τον σίδηρο.

Διαταραχές εμμήνου ρύσης

Η αμηνόρροια (πρωτοπαθής ή δευτεροπαθής) η ολιγομηνόρροια και η ανεπάρκεια της ωχρινικής φάσης είναι γνωστά προβλήματα στις έφηβες αθλήτριες.

Η πρωτοπαθής αμηνόρροια αναφέρεται στην απουσία εμμήνου ρύσης στην ηλικία 14 ετών (όταν η σεξουαλική ωριμότητα είναι σταδίου 1) ή στην ηλικία 16 των ανεξάρτητα από το στάδιο σεξουαλικής ωριμότητας.

Η δευτεροπαθής αμηνόρροια αναφέρεται στην παύση της εμμήνου ρύσης για 3 κύκλους ή για 6 μήνες συνολικά. Στα πρώτα δύο χρόνια μετά την εμμηναρχή, η δευτεροπαθής αμηνόρροια για 3-6 μήνες ενδέχεται να είναι φυσιολογική κατάσταση, καθώς απαιτείται ορισμένος χρόνος για ν' αναπτυχθούν ομαλοί κύκλοι.

Διαταραχές εμμήνου ρύσης παρουσιάζουν οι αθλήτριες κολύμβησης και ποδηλασίας (12%), οι χορεύτριες μπαλέτου (44%), οι δρομείς αντοχής (51%) και οι αθλήτριες του τρίαθλου (50%). Γενικότερα δευτεροπαθής αμηνόρροια παρατηρείται στο 10-20% των αθλητριών που ασκούνται εντατικά και στα 2/3 των πρωταθλητριών.

Οι αιτιολογικοί παράγοντες της αμηνόρροιας ή ολιγομηνόρροιας είναι πολλαπλοί και σύνθετοι. Σ' αυτούς περιλαμβάνονται η ηλικία, το βάρος, το στάδιο της εφηβείας, η διατροφική δυσλειτουργία, η ποσοστιαία αναλογία σωματικού λίπους, η ένταση και το επίπεδο της άσκησης, το άγχος, γενετικοί παράγοντες και άλλοι. Η διαφορική διάγνωση της δευτεροπαθούς αμηνόρροιας παρουσιάζεται στον Πίνακα 5.

Η θεραπευτική αντιμετώπιση της έφηβης αθλήτριας με διαταραχές της εμμήνου ρύσης η οποία ασκείται εντατικά παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες. Αν αυξηθεί η θερμιδική πρόσληψη και μειωθεί η ένταση της άσκησης θα ξεκινήσει η εμμηναρχή ή θα επανεμφανιστεί η έμμηνος ρύση. Αν παρατηρείται μειωμένη οστική πυκνότητα, τότε συστήνεται η χρήση οιστρογόνων στην προσπάθεια να διαφυλαχθεί η οστική απώλεια. Αν η αθλήτρια είναι μεγαλύτερη από 16 ετών, είναι αμηνορροιακή και η έμμηνος ρύση έχει εμφανιστεί πριν από τρία ή περισσότερα χρόνια, τότε ενδείκνυται η χορήγηση ορμονών (κυρίως από του στόματος αντισυλληπτικά). Δεν χορηγείται ορμονοθεραπεία, εφόσον η εμμηναρχή έχει εμφανιστεί στα τρία προηγούμενα χρόνια.

Στην περίπτωση αυτή συστήνεται βελτίωση της διατροφής με ταυτόχρονη ελάττωση της έντασης της άσκησης, ώστε να διατηρείται συνεχής, καθημερινή ενεργειακή ισορροπία με την αύξηση των προσλαμβανομένων και μείωση των καταναλισκομένων θερμίδων.

Καθώς η συμμετοχή των εφήβων σε αθλητικές δραστηριότητες αυξάνεται τα τελευταία χρόνια και στη χώρα μας, ο ρόλος του παιδιάτρου συνεχώς επεκτείνεται στο να φροντίζει ιατρικά τους αθλούμενους εφήβους παράλληλα με τη συμβουλευτική βοήθεια που παρέχει τόσο στους ίδιους όσο και στους γονείς τους.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

Οφέλη που απορρέουν από την φυσική δραστηριότητα του εφήβου

ΠΙΝΑΚΑΣ 2

Διαφορές των εφήβων αθλητριών συγκριτικά με τους έφηβους αθλητές

ΠΙΝΑΚΑΣ 3

Αθλήματα που αυξάνουν τον κίνδυνο ανάπτυξης του συνδρόμου της έφηβης αθλήτριας

ΠΙΝΑΚΑΣ 4

Παράγοντες κινδύνου στην ανάπτυξη οστεοπόρωσης

ΠΙΝΑΚΑΣ 5

Διαφορική Διάγνωση Δευτεροπαθούς Αμηνόρροιας

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.American Academy of Pediatrics Committee on Sports, Medicine and Fitness. Injuries in youth soccer: a subject review. Pediatrics 2000; 105: 659 - 61

2.American Academy of Pediatrics. Medical concerns in the female athlete. Pediatrics 2000 106: 610 -3

3.Greydanus DE, Patel DR: The female athlete before and beyond puberty. Pediatr. Clin. N. Am 2002 49: 553 - 580

4.Greydanus DE, Tsitsika AK: Special Considerations for the Female Athlete In Pediatric Practice: Sports, Medicine Ed. Patel DR., Greydanus DE, Baker RJ, NY: McGraw-Hill Medical Publishers, 2008

5.Hofmann AD. Adolescent nutrition, In: Hofmann AD, Greydanus DE editors. Adolescent Medicine 3rd edition, Stamford, CT: Appleton Lange 1997, p. 11 - 22

6.Jeager KK, Agostini R., Native A. et al, The female athlete triad: disordered eating amenorrhea, osteoporosis Med, Sci Sports Exerc. 1993, 25: 775-7

7.Metzl JD., Preparticipation examination of the adolescent athlete, Part 1., Pediatr. Rev. 2001; 22: 199-204

8.Nattiv A. Track and field In: Drinkwater BA, editor. Women in sport, Oxford, England, Blackwell Scientific; 2000, p. 470 - 85

9.Patel DR, Pratt HD, Greydanus DE. Adolescent growth, development and psychosocial aspects of sports participation: an overview. Adolescent Medicine: State of the Art Reviews 1998; 9: 425 - 40

10.Patel DR. Pratt HD, Greydanus DE. Pediatric neurodevelopment and Sports participation. When are children ready to play sports? Pediatr. Clin. N. AM 2002 49: 505 - 531

11.Thong FSL, McLean C., Graham TE. Plasma leptin in female athletics: relationship with body fat, reproductive, nutritional and endocrine factors. J. Appl Psysiol. 2000; 88: 2037 - 44

Ελένη Τζίμα

Η συμμετοχή των νεαρών κοριτσιών σε διάφορα αθλήματα έχει ιδιαίτερα αυξηθεί τα τελευταία χρόνια, ακολουθώντας τις επιτυχίες κορυφαίων αθλητριών σε αθλητικές διοργανώσεις και τη σύγχρονη κοινωνική παραδοχή ότι το γυναικείο φύλο «μπορεί και καταφέρνει» σχεδόν τα πάντα. Ωστόσο, το γυναικείο σώμα και οι ανάγκες του διαφέρουν από το ανδρικό, ιδιαίτερα σε μια περίοδο μεταβολών και ανάπτυξης, όπως η εφηβεία. Ποιές είναι λοιπόν οι ιδιαιτερότητες της έφηβης αθλήτριας; Τι θα πρέπει να γνωρίζει ώστε να απολαμβάνει τα αδιαμφισβήτητα οφέλη της άσκησης χωρίς οδυνηρές μελλοντικές επιπτώσεις; 

Επιχειρώντας μια σύντομη ιστορική αναδρομή, σημειώνουμε την απουσία του γυναικείου φύλου στους αρχαίους Ολυμπιακούς αγώνες, καθώς και στους πρώτους σύγχρονους, το 1896. Η πρώτη εμφάνιση των γυναικών ξεκινά δειλά το 1900, στα αθλήματα γκόλφ και τέννις, με ποσοστό συμμετοχής 1.7%. Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα ο γυναικείος αθλητισμός γνωρίζει αλματώδη ανάπτυξη και κοινωνική αποδοχή. Το 1996 το ποσοστό συμμετοχής των γυναικών στους Ολυμπιακούς αγώνες ήταν 35.1%, ενώ παράλληλα έχουν εμφανιστεί «γυναικεία αθλήματα», ειδικά προγράμματα άσκησης για κορίτσια και γυναίκες, κατάλληλα για γυναίκες προπονητικά προγράμματα και εξοπλισμός. Η συμμετοχή των γυναικών σε αθλήματα που θεωρούνται κατ’ εξοχήν αντρικά (π.χ. χόκεϋ) απενοχοποιείται, και το γυναικείο φύλο απολαμβάνει μεν τα αδιαμφισβήτητα οφέλη της άθλησης (Πίνακας 1), εκτίθεται ωστόσο σε νέες καταστάσεις και κινδύνους που σχετίζονται με την φυσική και ψυχική ιδιαιτερότητα της γυναίκας.

Οι διαφορές του γυναικείου σώματος από το ανδρικό οριοθετούν τα πλεονεκτήματα, αλλά και τους περιορισμούς του γυναικείου αθλητισμού και πρωταθλητισμού. Οι γυναίκες έχουν μικρότερους πνεύμονες και καρδιά, μεγαλύτερο ποσοστό λίπους (25% έναντι 15%), βραχύτερα άκρα, καλύτερη ισορροπία και ευλυγισία, χαμηλότερο ύψος, στενότερους ώμους και μικρότερο ποσοστό μυϊκού ιστού. Τα επίπεδα αιματοκρίτη και αιμοσφαιρίνης είναι χαμηλότερα, και μπορούν να παρουσιάσουν πιο εύκολα έλλειψη σιδήρου και αναιμία.

Μία από τις βασικές διαφορές του γυναικείου από το ανδρικό σώμα είναι και η ύπαρξη μαστών (στήθους). Χωρίς την κατάλληλη φροντίδα το στήθος μπορεί να τραυματιστεί, να πονέσει ή να ερεθιστεί στην περιοχή της θηλής. Οι τραυματισμοί είναι σχετικά σπάνιοι στα κορίτσια και αφορούν κυρίως πτώσεις, σε αθλήματα όπως το σκι ή η ποδηλασία. Ο πόνος στο στήθος είναι συχνός και αφορά αθλήματα όπως το βόλλεϋ ή το μπάσκετ, όπου παρατηρείται άναρχη κίνηση του στήθους όταν δεν υπάρχει η κατάλληλη υποστήριξή του. Ο ερεθισμός της θηλής αφορά γυναίκες, αλλά και άνδρες, σε αθλήματα όπως η ποδηλασία και το jogging, όπου χρησιμοποιούνται πολύ στενές αθλητικές μπλούζες. Το πιο σημαντικό σημείο για την προστασία του γυναικείου στήθους κατά την άθληση είναι η επιλογή του κατάλληλου στηθόδεσμου (σουτιέν). Ο στηθόδεσμος συνιστάται να είναι από βαμβακερό καιμαλακό υλικό και να επιτυγχάνει ανόρθωση, διαχωρισμό και ελαχιστοποίηση της κίνησης των μαστών. Ο στηθόδεσμος θα πρέπει να αλλάζει κάθε εξάμηνο. Συνιστάται ακόμη και η επάλειψη των θηλών με βαζελίνη.

Η εμμηνορυσσία ΔΕΝ επηρεάζει αρνητικά την αθλητική επίδοση, παρά το ότι πολλοί υποστηρίζουν το αντίθετο. Ωστόσο, εάν ο πόνος είναι πολύ έντονος (δυσμηνόρροια)και η αιμορραγία σημαντική μπορεί να υπάρξουν αρνητικές επιπτώσεις. Έχει ακόμη αποδειχθεί ότι το προεμμηνορρυσιακό σύνδρομο (δηλαδή η παρουσία ποικίλων συμπτωμάτων κατά το δεύτερο μισό του κύκλου, τα οποία υποχωρούν μετά την περίοδο, όπως βουλιμία, ευαισθησία μαστών, θυμός, κόπωση, άγχος κ.α.) μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της συχνότητας των κακώσεων καιτραυματισμών.

Σύμφωνα με δεδομένα μελετών, η χρήση του «χαπιού» ως ρυθμιστικό του κύκλου, και όταν υπάρχει βέβαια ένδειξη, θα μπορούσε να βελτιώσει την αθλητική επίδοση με τους παρακάτω τρόπους : μειώνοντας την αιμορραγία, ελέγχοντας τη δυσμηνόρροια και ελαττώνοντας τα συμπτώματα του προεμμηνορρυσιακού συνδρόμου. Μπορεί ωστόσο να υπάρξουν προβλήματα εάν εμφανιστούν παρενέργειες(ναυτία, πόνος στο στήθος, κατακράτηση υγρών).

Κατά την εφηβεία, θα πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπόψη η ιδιαιτερότητα του μυοσκελετικού συστήματος. Η επιρρέπεια των νεαρών ατόμων σε κατάγματα και διαστρέμματα λόγω χαλαρότητας των συνδέσμων είναι δεδομένη. Συνεπώς, τονίζεται η χρήση κατάλληλου προστατευτικού εξοπλισμού για τα διάφορα αθλήματα, καθώς και οι ασκήσεις με μικρά βάρη, πολλές επαναλήψεις και σωστή τεχνική. Η εφαρμογή μεγαλύτερων βαρών με στόχο τη μυϊκή υπερτροφία (body-building) επιτρέπεται μόνο σε σκελετικά ώριμες αθλήτριες- που έχουν ολοκληρώσει την ανάπτυξή τους.

Αν και ο αθλητισμός προσφέρει πολλά στην ψυχοκοινωνική υγεία των έφηβων κοριτσιών, ο πρωταθλητισμός ενδέχεται να σκιάσει τα οφέλη της άθλησης. Πρωταθλητισμός σημαίνει εξαντλητική προσπάθεια με μοναδικό σκοπό την επιτυχία, με επακόλουθα το συνεχές άγχος, την ψυχολογική επιβάρυνση και την υιοθέτηση συμπεριφορών για την κατάκτηση του στόχου, ανεξαρτήτως κόστους. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, οι αθλήτριες αθλημάτων που απαιτούν αυστηρό έλεγχο του βάρους σώματος όπως η ενόργανη γυμναστική, η συγχρονισμένη ή μη κολύμβηση, το μπαλέτο κ.α. υποβάλλονται σε υποθερμιδικές δίαιτες και υιοθετούν επικίνδυνες διατροφικές συμπεριφορές (παραλείπουν γεύματα, προκαλούν εμέτους ή χρησιμοποιούν φάρμακα-διουρητικά, καθαρτικά κλπ), προκειμένου να διατηρήσουν ένα λεπτό και ευλύγιστο σώμα. Τα παραπάνω οδηγούν σε σημαντική μείωση του βάρους, διακοπή της περιόδου (αμηνόρροια) και μείωση της πυκνότητας του σκελετού, την σοβαρή δηλαδή κατάσταση που αναφέρεται ως τριάδα της έφηβης αθλήτριας. Το αποτέλεσμα μπορεί να είναι ιδιαίτερα απογοητευτικό, αφού 15χρονες αθλήτριες μπορεί να παρουσιάσουν ακόμη και κατάγματα λόγω οστεοπόρωσης ! Δεδομένου ότι η εφηβεία αποτελεί την περίοδο ανάπτυξης του σκελετού και απόκτησης της κορυφαίας οστικής μάζας, η απώλεια οστού κατά την ηλικία αυτή δύσκολα αναπληρώνεται και επηρεάζει μόνιμα τη μελλοντική κατάσταση του σκελετού.

Η χρήση συμπληρωμάτων διατροφής ή άλλων σκευασμάτων δεν συνιστάται για την βελτίωση της αθλητικής επίδοσης, παρά μόνο εάν υπάρχουν συγκεκριμένες καταστάσεις (π.χ. διατροφική διαταραχή, χορτοφάγος αθλήτρια ή ύπαρξη χρόνιου νοσήματος κλπ). Τα μόνο ίσως σκεύασμα που θα μπορούσε να χορηγηθεί, είναι ο σίδηρος, λόγω των αυξημένων αναγκών κατά την εφηβεία και ειδικά στις αθλήτριες.

Οι υπηρεσίες παρέχονται από ειδικούς σε θέματα εφηβικής υγείας και σε ώρες που εξυπηρετούν πάντα το πρόγραμμα των ενδιαφερομένων (απογεύματα).

Πληροφορίες-ραντεβού : Καθημερινά 10.00-14.00

Τηλέφωνο :210-7710824

Πίνακας 1. 

• Οφέλη της άθλησης
• Ευνοϊκή επίδραση στην ψυχοσωματική υγεία
• Αντιμετώπιση παχυσαρκίας
• Ενίσχυση αυτοπειθαρχίας 
• Ενίσχυση αυτοεκτίμησης
• Ενίσχυση αισθήματος ευγενούς άμιλλας
• Εκτόνωση - απομάκρυνση από συμπεριφορές υψηλού κινδύνου
• Ενασχόληση με τη φύση

Τα οφέλη της άθλησης στη σωματική και ψυχοκοινωνική υγεία παιδιών και εφήβων είναι γνωστά και αδιαμφισβήτητα. Επιπλέον, η άθληση κατά την εφηβική ηλικία αποτελεί τρόπο εκτόνωσης και αποτρέπει την ανάπτυξη συμπεριφορών υψηλού κινδύνου. Η συμβολή των αθλητικών προγραμμάτων κατά την παιδική και εφηβική ηλικία στην αντιμετώπιση των νοσημάτων φθοράς των ενηλίκων είναι σημαντική. Νοσήματα όπως η υπέρταση, η καρδιαγγειακή νόσος, η οστεοπόρωση και οι επιπτώσεις της εγκατεστημένης σε νεαρά ηλικία παχυσαρκίας θα μπορούσαν να περιοριστούν σημαντικά με τη συστηματική αθλητική δραστηριότητα.

Σημαντικό στοιχείο της επιτυχίας οποιουδήποτε αθλητικού προγράμματος, έτσι ώστε να αποδοθούν τα μέγιστα οργανικά και ψυχικά οφέλη, είναι η τήρηση της ισορροπίας σε όλα τα επίπεδα. Μεταξύ των δύο άκρων ελλειμματικής και υπερβολικής λειτουργίας (καταστάσεις αλλόστασης ή κακόστασης), βρίσκεται η χρυσή τομή της ομοιόστασης (εύσταση). Η ιδιαίτερη θέση που κατείχε η τήρηση της ισορροπίας και του μέτρου στην αρχαία Ελλάδα εκφράζεται από το Δελφικό «Μηδέν άγαν» και απο τον Πυθαγόρα με τη ρήση: «Σιτία, ποτά, ύπνος και αφροδίσια, πάντα ταύτα μέτρια. Το δε περισσούν νούσων ποιεί». Τα παραπάνω αποκαλύπτουν τη νοσογόνο δύναμη της υπερβολής που μπορεί να οδηγήσει σε σημαντική οργανική ή/και ψυχική δυσλειτουργία.

Ο πρωταθλητισμός χαρακτηρίζεται από υπερβολή. Ο αθλητής, με εξαντλητική προσπάθεια σκοπεύει στην επιτυχία. Η υπερβολή αυτή δημιουργεί κινδύνους για την υγεία και μετριάζει τα οφέλη της άσκησης, ενώ παράλληλα επιβαρύνει ψυχολογικά το άτομο μέσα από μια διαδικασία συνεχούς stress. Επιπλέον, μπορεί να υιοθετηθεί μια νέα ηθική που επιτρέπει τη χρήση οποιουδήποτε μέσου για την κατάκτηση του στόχου. Είναι ευνόητο ότι τα παραπάνω αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα για τον αναπτυσσόμενο οργανισμό ενός παιδιού ή εφήβου, ενώ σημαντικές είναι και οι επιπτώσεις στην ψυχική υγεία και τη διάπλαση του χαρακτήρα που ακόμη είναι υπό διαμόρφωση.

Το γενετικό doping αποτελεί τη μη θεραπευτική χρήση γονιδίων, γενετικών στοιχείων ή και κυττάρων που έχουν την ικανότητα να προκαλέσουν αύξηση του μεγέθους και απόδοσης των μυών χωρίς την προαπαιτούμενη άσκηση. Μολονότι δεν έχει δημοσιευτεί γενετικό doping σε ανθρώπους ακόμη η δυνατότηταχρήσης μοριακών τεχνικών δεν είναι πολύ μακρια.Οι τεχνικές αυτές αφορούν είτε απευθείας ένεση DNA σε ιστό «γυμνό», «πακεταρισμένο» με τη μορφή λιποσωμάτων ή ενσωματωμένο σε ιούς που λειτουργούν σαν «δούρειοι ίπποι», είτε με την προσθήκη γενετικά τροποποιημένων κυττάρων. Ας σημειωθεί ότι το γενετικό doping θα είναι εξαιρετικά δύσκολο να ανιχνευθεί, ενώ παράλληλα μπορεί να έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στους αθλητές. Συγκεκριμένα, αυξάνεται ο κίνδυνος για παθήσεις του καρδιαγγειακού συστήματος και θρομβώσεις, ενώ μπορεί να υπάρξει και ισχυρή ανοσοποιητική αντίδραση του οργανισμού. Επίσης, η ραγδαία ανάπτυξη των μυών μπορεί να οδηγήσει σε καταπόνηση, διαστρέμματα, θραύση τενόντων και κατάγματα ή ακόμα και σε δημιουργία νεοπλασιών όπως ραβδομυοσάρκωμα .

Όπως προαναφέρθηκε, ο έλεγχος θα είναι εξαιρετικά δύσκολος και υπάρχει σχετική αδυναμία ανίχνευσης. Συγκεκριμένα, για να ελεγχθεί η γενετική παρέμβαση χρειάζεται βιοψία ιστού το οποίο αποτελεί μία ιατρική πράξη ακριβή σε οικονομικό κόστος και με απαιτήσεις σε εξειδικευμένο προσωπικό και μηχανήματα. Είναι αλήθεια πως το γενετικό doping αποτελεί έναν «εφιάλτη» με σημαντικές κοινωνικές προεκτάσεις. Για να υπάρξει οποιαδήποτε πρόοδος και να ληφθούν μέτρα, χρειάζεται ενημέρωση, αλληλεπίδραση της πολιτείας με τονκοινωνικό ιστό, καθώς και πλαισίωση των επιτροπών αντι-doping με γενετιστές.

Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν οι φυσικά «ντοπαρισμένοι», δηλαδή άτομα τα οποία έχουν υποστεί ενδογενή μετάλλαξη γονιδίων (ερυθροποιητίνης ή μυοστατίνης). Είναι διάσημο πλέον το βρέφος των επτά μηνών που μπορεί να ανεβαίνει σκάλες λόγω υπερβολικής ανάπτυξης του μυικού του συστήματος! Το εντυπωσιακό αυτό αποτέλεσμα οφείλεται σε μια κληρονομική μετάλλαξη που οδηγεί στην παραγωγή αναποτελεσματικής μυοστατίνης, η οποία φυσιολογικά περιορίζει την αύξηση των μυών. Πρόσφατα δε, υπήρξε η ανακάλυψη ότι υπάρχει γενετική διαφοροποίηση που δυσχεραίνει την αποβολή αναβολικών/ανδρογόνων στεροειδών από τα ούρα με αποτέλεσμα τη δυσκολία στον εντοπισμό κατά τον έλεγχο !

Όπως λοιπόν διαφαίνεται, είναι πιθανό γενετικά διαφοροποιημένα άτομα να ενθαρρύνονται στη συμμετοχή τους στον πρωταθλητισμό, ενώ οι υπόλοιποι αθλητές να αναζητούν τρόπους να εξισωθούν μαζί τους γενετικά διαφοροποιημένους – με οποιοδήποτε κόστος στηνυγεία, την ηθική και την ίδια την υπόστασή τους.

Η φαρέτρα του doping στο μέλλον προβλέπεται ιδιαίτερα ενισχυμένη και ευρηματική. Αν και τεράστια κονδύλια δαπανώνται για τη βελτίωση των μεθόδων ανίχνευσης των ουσιών, το doping βρίσκεται πάντα βήματα πιο μπροστά. Το αποτέλεσμα είναι απογοητευτικό, αφού ο αριθμός των αθλητών-χρηστών είναι υψηλότατος και θετικά ευρήματα ανευρίσκονται σε εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά.

Η μόνη ουσιαστική ελπίδα φαίνεται να ξεκινά από τους νέους αθλητές-τους νέους ανθρώπους- πριν τον εγκλωβισμό τους στα κυκλώματα του doping. Η ευθύνη των παιδιάτρων είναι σημαντική, αφού μπορούν να ενημερώσουν και να καθοδηγήσουν τα μεγαλύτερα παιδιά και τους εφήβους. Οι παράγοντες επιτυχίας μιας αθλητικής προσπάθειας δεν είναι άλλοι από την ισορροπημένη διατροφή, την κατάλληλη προπόνηση, μα πάνω απ’ όλα το ψυχικό σθένος - σε συνδυασμό με την επιμονή και τη συνεχή βελτίωση.

Χρειάζεται ωστόσο προσοχή, αφού η δογματική απαγόρευση και η συλλήβδην καταδίκη όλων των διαθέσιμων ουσιών μπορεί να οδηγήσουν σε αμφισβήτηση της αξιοπιστίας του παιδιάτρου από τον ενδιαφερόμενο, με αντίθετα αποτελέσματα.

Απαιτείται γνώση των πλεονεκτημάτων και παρενεργειών των ουσιών, παράθεση δεδομένων, παραδειγμάτων και επιστημονικά επιχειρήματα, προκειμένου να υπάρξει η παραμικρή πρόοδος έναντι της μάστιγας του doping.

Βιβλιογραφία 

1. Κανακά Χ. Άθληση : Οφέλη και υπερβολές. Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής

Πανεπιστημίου Αθηνών, 37η Παιδιατρική Ενημέρωση 2004, 51 (3) : 276-277.

2. Friedmann T, Rabin O, Frankel MS. Ethics. Gene doping and sport. Science. 2010 Feb 5;327(5966):647-8.. 

3. Mansour MM, Azzazy HM. The hunt for gene dopers. Drug Test Anal. 2009 Jul;1(7):311-22

4. Gatzidou E, Gatzidou G, Theocharis SE. Genetically transformed world records: a reality or in the sphere of fantasy?Med Sci Monit. 2009 Feb;15(2):RA41-47..

5. LongBJ, StraubD. Αθλητιατρική. Στο : Ηolland-Hall C, Brown RT. Secrets

Εφηβικής Ιατρικής. Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης : Tσίτσικα Α, Χρούσος Γ.

Ιατρικές Εκδόσεις Πασχαλίδης 2005 : 233-253.

6. Χρούσος Γ, Τσίτσικα Α. Doping στα παιδιά και τους εφήβους. Η νέα μάστιγα. Εναρκτήρια ομιλία, 38η Θεραπευτική Ενημέρωση, Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών 2005, 52(3): 221-225.

Γεώργιος Χρούσος, Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Η χρήση ουσιών με στόχο τη βελτίωση της αθλητικής απόδοσης σημειώνεται από αρχαιοτάτων χρόνων, σε διάφορους λαούς και πολιτισμούς. Στην Κίνα το 3000 π.Χ χρησιμοποιούσαν εκχύλισμα εφεδρίνης Μα-Xουάνγκ, ενώ στη Σπάρτη το 500 π.Χ οι πολεμιστές και αθλητές κατανάλωναν τον γνωστό μέλανα ζωμό. Το φαινόμενο σχετίζεται με την ανταγωνιστική φύση του ανθρώπου, τη δίψα του για διάκριση, καθώς και την ανάγκη του για θέαμα, δημιουργία ηρώων και εξύμνηση αυτών. Οι Ύμνοι Ολυμπιονικών (Πίνδαρος 475 π.Χ.) αντανακλούν με τον πιο γλαφυρό τρόπο τα παραπάνω: «Ύμνοι, βασιλείς της λύρας, ποιόν θεό, ποιόν ήρωα, ποιόν άνδρα τώρα θα κελαηδήσουμε;».

Η λέξη «dope» χρησιμοποιήθηκε από τους λαούς της Αφρικής τον 18ο αιώνα, για την ονομασία των διεγερτικών που χρησιμοποιούσαν στις τελετές τους. Σήμερα σημαίνει «φάρμακο» ή «ναρκωτικό» και ο όρος «doping» υποδηλώνει την αθέμιτη χρήση φαρμάκων ή άλλων μεθόδων για την επίτευξη της μέγιστης αθλητικής επίδοσης. Το doping αποτελεί μάστιγα για τον σύγχρονο αθλητισμό και δυστυχώς έχει αλλοιώσει το αθλητικό ιδεώδες των αρχαίων Ελλήνων. Εκτός από τα ηθικά ζητήματα, η χρήση των διαφόρων ουσιών και η κλίμακα υπερβολής που τη χαρακτηρίζει, θέτουν σε σοβαρό κίνδυνο την υγεία και τη ζωή των αθλητών. Ο πρώτος θάνατος από doping σημειώθηκε ήδη από το 1886, ενώ για να πραγματοποιηθεί ο πρώτος έλεγχος χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν ογδόντα χρόνια (Τόκυο 1964). Η συστηματοποίηση του ελέγχου μέσω της σύστασης της Διεθνούς Οργάνωσης Αντι-doping (World Αnti-doping Αgency) πραγματοποιήθηκε πολύ αργότερα (1999). Aν και το φαινόμενο doping έχει καταδικαστεί από αθλητικές οργανώσεις και κυβερνήσεις κρατών, εντούτοις δεν έχει τεθεί υπό έλεγχο και ο αριθμός των αθλητών-χρηστών συνεχώς αυξάνεται. Ιδιαίτερα ανησυχητική είναι η επέκταση του στο μαθητικό πληθυσμό και σε ερασιτέχνες αθλητές που δεν κάνουν πρωταθλητισμό.

Τα οφέλη της άθλησης στη σωματική και ψυχοκοινωνική υγεία παιδιών και εφήβων είναι γνωστά και αδιαμφισβήτητα. Επιπλέον, η άθληση κατά την εφηβική ηλικία αποτελεί τρόπο εκτόνωσης και u945 αποτρέπει την ανάπτυξη συμπεριφορών υψηλού κινδύνου. Η συμβολή των αθλητικών προγραμμάτων κατά την παιδική και εφηβική ηλικία στην αντιμετώπιση των νοσημάτων φθοράς των ενηλίκων είναι σημαντική. Νοσήματα όπως η υπέρταση, η καρδιαγγειακή νόσος, η οστεοπόρωση και οι επιπτώσεις της εγκατεστημένης σε νεαρά ηλικία παχυσαρκίας θα μπορούσαν να περιοριστούν σημαντικά με τη συστηματική αθλητική δραστηριότητα.

Σημαντικό στοιχείο της επιτυχίας οποιουδήποτε αθλητικού προγράμματος, έτσι ώστε να αποδοθούν τα μέγιστα οργανικά και ψυχικά οφέλη, είναι η τήρηση της ισορροπίας σε όλα τα επίπεδα. Μεταξύ των δύο άκρων ελλειμματικής και υπερβολικής λειτουργίας (καταστάσεις αλλόστασης ή κακόστασης), βρίσκεται η χρυσή τομή της ομοιόστασης (εύσταση). Η ιδιαίτερη θέση που κατείχε η τήρηση της ισορροπίας και του μέτρου στην αρχαία Ελλάδα εκφράζεται από τον Πυθαγόρα με τη ρήση : « Σιτία, ποτά, ύπνος και αφροδίσια, πάντα ταύτα μέτρια. Το δε περισσόν νούσων ποιεί». Τα παραπάνω αποκαλύπτουν τη νοσογόνο δύναμη της υπερβολής που μπορεί να οδηγήσει σε σημαντική οργανική ή/και ψυχική δυσλειτουργία.

Ο πρωταθλητισμός χαρακτηρίζεται από υπερβολή και εξαντλητική προσπάθεια με σκοπό την επιτυχία. Η υπερβολή δημιουργεί κινδύνους για την υγεία και μετριάζει τα οφέλη της άσκησης, ενώ παράλληλα επιβαρύνει ψυχολογικά το άτομο μέσα από μια διαδικασία συνεχούς stress. Επιπλέον, υιοθετείται μια νέα ηθική που επιτρέπει τη χρήση οποιουδήποτε μέσου για την κατάκτηση του στόχου. Είναι ευνόητο ότι τα παραπάνω αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα για τον αναπτυσσόμενο οργανισμό ενός παιδιού ή εφήβου, ενώ σημαντικές είναι και οι επιπτώσεις στην ψυχική υγεία και τη διάπλαση του χαρακτήρα που ακόμη δεν έχει διαμορφωθεί.

Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, 13 % των νεαρών αθλητών στις ΗΠΑ χρησιμοποιούν κρεατίνη και 8% συμπληρώματα αμινοξέων. Η χρήση αναβολικών στεροειδών είναι επίσης διαδεδομένη, με ποσοστά 5-11% και 0.5-2.5% για αγόρια και κορίτσια αντίστοιχα. Περίπου 50% των νέων ξεκινούν τη χρήση πριν την ηλικία των 16 ετών, ενώ η μέση ηλικία έναρξης είναι τα 14 έτη. Χαρακτηριστικό είναι ότι 30% των νεαρών δεν είναι καν αθλητές και χρησιμοποιούν τα φάρμακα για τη βελτίωση της εξωτερικής τους εμφάνισης. Οι έφηβοι που λαμβάνουν αναβολικά είναι επιρρεπείς και σε άλλου τύπου συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. Οι νέοι δεν γνωρίζουν τις επιπτώσεις των ουσιών αυτών στην υγεία και ενθαρρύνονται στη χρήση έχοντας σαν παράδειγμα διάσημους αθλητές - πρότυπα για τη νεολαία- που φέρονται ως χρήστες. Στην πραγματικότητα, ελάχιστες από τις ουσίες αυτές μπορούν να βελτιώσουν την αθλητική απόδοση, ενώ το σίγουρο είναι ότι έχουν σημαντικές αρνητικές και συχνά μη αναστρέψιμες για τον οργανισμό συνέπειες. Άλλωστε η δύναμη της αυθυποβολής και του placebo έχει αναγνωριστεί από πολύ παλιά και είναι συνυφασμένη με την ανθρώπινη φύση : «Αυτό που βοηθά περισσότερο τους ανθρώπους είναι αυτό στο οποίο έχουν τη μεγαλύτερη εμπιστοσύνη» (Γαληνός , 150 μ.Χ.).

Η ιατρική κοινότητα καλείται να πάρει θέση και να ενημερώσει υπεύθυνα το

κοινό για την επιστημονική τοποθέτηση πάνω στο θέμα. Αρχικά, τίθεται το ερώτημα : χρειάζεται ο έφηβος αθλητής διαιτητικά συμπληρώματα, και ποιά; Ας σημειωθεί ότι τα διατροφικά συμπληρώματα δεν θεωρούνται φάρμακα και δεν διέπονται από το νομικό πλαίσιο κυκλοφορίας των φαρμάκων. Αυτό σημαίνει ότι δεν ελέγχονται η αποτελεσματικότητα και ασφάλειά τους, και ότι η σύνθεση και καθαρότητα τους εξαρτώνται μόνο από τον κατασκευαστή. Τα πιο δημοφιλή διαιτητικά συμπληρώματα σε όλα τα επίπεδα αθλητικού συναγωνισμού (από τους εφήβους αθλητές των Λυκείων μέχρι τους κορυφαίους αθλητές) είναι αυτά που περιέχουν αμινοξέα και κρεατίνη. Υπενθυμίζεται ότι οι ημερήσιες ανάγκες των εφήβων αθλητών σε πρωτεϊνη είναι περίπου 1.5 g/kg ΒΣ και οι ανάγκες αυτές καλύπτονται πλήρως από ένα ισορροπημένο διατροφικό πρόγραμμα. Αν και σε αθλητές με φυσιολογική νεφρική λειτουργία η χορήγηση αμινοξέων δεν βλάπτει, η αύξηση της ημερήσιας πρόσληψης πρωτεϊνης σε ποσοστό > 20 % των προσλαμβανομένων θερμίδων μπορεί να προκαλέσει αύξηση της ουρίας του αίματος και αποβολή ασβεστίου από τα ούρα. Η κρεατίνη αναφέρεται ότι βελτιώνει κατά 5-15% την εντατική και μικρής διάρκειας άσκηση. Συνεπώς μπορεί να βοηθήσει αθλητές σε ανάλογα αθλήματα (π.χ. sprinters), όχι όμως τους αθλητές αντοχής. Λειτουργεί ως δότης φωσφόρου σε κύτταρα με αυξημένες ενεργειακές ανάγκες (μυϊκά κύτταρα), υπό τη μορφή φωσφοκρεατίνης, μετατρέποντας το ADP σε ATP. Mε τον τρόπο αυτό καθυστερεί την αναερόβιο γλυκόλυση και την παραγωγή γαλακτικού οξέος, το οποίο τελικά οδηγεί σε κόπωση των μυών. Οι διατροφικές πηγές της κρεατίνης είναι το κρέας και το ψάρι. Μια ισορροπημένη δίαιτα εξασφαλίζει την απαραίτητη ποσότητα 1-2 γρμ/ημέρα. Γενικά θεωρείται ασφαλής όταν λαμβάνεται εξωγενώς, ωστόσο σε περιπτώσεις υπερβολής (λήψης 20γρμ/ημέρα !!) έχουν αναφερθεί σημαντικές παρενέργειες κατακράτησης υγρών, υπέρτασης και επιβάρυνσης της νεφρικής λειτουργίας. Η χρήση της απαγορεύεται σε άτομα < 18 ετών.

Οι βιταμίνες καταλύουν βιοχημικές αντιδράσεις και δεν έχουν ιδιότητες βελτίωσης της αθλητικής απόδοσης. Στον αθλητισμό ιδιαίτερα ενδιαφέρει η χρήση αντιοξειδωτικών βιταμινών (C και E) που θεωρείται ότι περιορίζουν την ιστική βλάβη μέσω της εξουδετέρωσης των ελεύθερων ριζών που απελευθερώνονται κατά την άσκηση. Οι ημερήσιες συνιστάμενες προσλαμβανόμενες ποσότητες (Recommended Dietary Αllowances/RDAs) καλύπτουν απόλυτα τις ανάγκες του οργανισμού και υπάρχει 30% επιπλέον περιθώριο ασφαλείας. Οι ποσότητες αυτές εξασφαλίζονται σίγουρα όταν το διαιτολόγιο είναι ισορροπημένο και δεν απαιτείται χορήγηση συμπληρώματος. Ωστόσο, εάν κάτι τέτοιο αποφασιστεί, η μέγιστη ποσότητα που επιτρέπεται να χορηγηθεί είναι η RDA για κάθε βιταμίνη (υπάρχουν σχετικοί πίνακες). Οι αθλητές συχνά καταναλώνουν τεράστιες ποσότητες βιταμινούχων σκευασμάτων και θα πρέπει να τονιστεί ότι μπορούν να προκύψουν σημαντικές παρενέργειες.

Το μόνο διατροφικό συμπλήρωμα που θα είχε νόημα να χορηγηθεί στον έφηβοαθλητή είναι κάποιο σκεύασμα σιδήρου. Η εφηβεία αποτελεί περίοδο υψηλού κινδύνου για την ανάπτυξη σιδηροπενίας και ο έφηβος αθλητής έχει επιπλέον ανάγκες λόγω του ενισχυμένου μυικού ιστού και των απωλειών με τον ιδρώτα. Θα μπορούσε λοιπόν να χορηγηθεί προληπτικά σίδηρος στους εφήβους αθλητές. Τα συμπληρώματα αμινοξέων και βιταμινών φυλάσσονται μόνο για ειδικές περιπτώσεις, όπως η εφαρμογή υποθερμιδικής δίαιτας ή αυστηρής χορτοφαγίας ή η περίπτωση ανάπτυξης διατροφικής διαταραχής (φαινόμενο καθόλου σπάνιο στις έφηβες αθλήτριες αθλημάτων που απαιτούν λεπτή και παιδική σιλουέτα, όπως η ρυθμική γυμναστική και το μπαλέτο). Η τριάδα της έφηβης αθλήτριας περιλαμβάνει τα παρακάτω: διατροφική διαταραχή, αμηνόρροια και ανάπτυξη οστεοπενίας / οστεοπόρωσης. Η αντιμετώπιση της κατάστασης συνίσταται στη μείωση της έντασης του αθλητικού προγράμματος, στην αύξηση του βάρους σώματος και στη χορήγηση οιστρογόνων και συμπληρωμάτων ασβεστίου και σιδήρου. Απαραίτητη είναι η ψυχολογική υποστήριξη των κοριτσιών αυτών, αφού η διατροφική διαταραχή αποτελεί ψυχική νόσο (έστω και όταν δεν πληρεί όλα τα διαγνωστικά κριτήρια της anorexia nervosa).

Στον πίνακα 1. παρουσιάζεται ο κατάλογος της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής (ΔΟΕ) που περιλαμβάνει όλες τις απαγορευμένες για τον αθλητισμό ουσίες και μεθόδους .

Ο πρώτος τέτοιος κατάλογος εκδόθηκε το 1967 και περιλάμβανε διεγερτικά και ναρκωτικά φάρμακα. Η τεστοστερόνη χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1940 και ο πρώτος έλεγχος για τη χρήση της πραγματοποιήθηκε το 1976, στους Ολυμπιακούς του Μόντρεαλ. Στους Ολυμπιακούς αγώνες του Λος Άντζελες (1984), εφαρμόστηκε ο πρώτος έλεγχος για την καφεϊνη. Οι β-αναστολείς και τα διουρητικά προστέθηκαν στον κατάλογο ένα χρόνο αργότερα.

Τα αναβολικά στεροειδή αποτελούν συνθετικά παράγωγα της χοληστερόλης. Η δράση τους είναι αναβολική (αύξηση της μυϊκής μάζας και δύναμης, αύξηση της αιμοσφαιρίνης και της παροχής οξυγόνου στους ιστούς-βελτίωση της αντοχής) και ανδρογονική (υπερτρίχωση, αλλαγή της φωνητικής χροιάς και αύξηση του μεγέθους της κλειτορίδας στις γυναίκες). Η χρήση τους συνδυάζεται με δίαιτα πλούσια σε πρωτεΐνες και συνήθως εφαρμόζονται κυκλικά για 6-12 εβδομάδες και ισόχρονη διακοπή. Οι δόσεις που χρησιμοποιούνται είναι 10πλάσιες των θεραπευτικών και συνήθως ο έφηβος αθλητής ξεκινά με χάπι, ενώ οι πιο πεπειραμένοι χρήστες χρησιμοποιούν ενδομυικές ενέσεις επιτυγχάνοντας το βέλτιστο αποτέλεσμα με μικρότερη ποσότητα ουσίας (παράκαμψη του ήπατος). Οι έφηβοι χρήστες μπορεί χρησιμοποιήσουν τις ουσίες αυτές σε συνδυασμούς που είναι ιδιαίτερα επικίνδυνοι για την υγεία τους. Δεν αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο, δεν είναι σωστά ενημερωμένοι, ενώ υπάρχουν και πολλοί που είναι πεπεισμένοι ότι η χρήση αυτών των ουσιών αξίζει οποιαδήποτε θυσία. Η χρήση των αναβολικών στεροειδών συνηθίζεται σε αθλήματα όπως η άρση βαρών, η δισκοβολία, το ποδόσφαιρο, η πάλη και οι δρόμοι ταχύτητας. Τα αναβολικά ανιχνεύονται στα ούρα για μερικές εβδομάδες όταν λαμβάνονται από το στόμα και για τρεις περίπου μήνες όταν έχουν ληφθεί παρεντερικά.

Οι παρενέργειές τους είναι πολλές και σημαντικές. Στους εφήβους, ιδιαίτερη σημασία έχει η πρόωρη σύγκλειση των επιφύσεων, με αποτέλεσμα το χαμηλό τελικό ανάστημα. Άλλες σημαντικές παρενέργειες είναι η μη αναστρέψιμη αρρενοποίηση των κοριτσιών, η ολιγοσπερμία, η ατροφία των όρχεων και η γυναικομαστία στους άνδρες, η ηπατική επιβάρυνση, η υπεργλυκαιμία, η υπέρταση και οι επιπτώσεις από την ψυχική σφαίρα (εξάρτηση, κατάθλιψη, επιθετικότητα). Οι συνδυασμοί τους με άλλες κατηγορίες φαρμάκων είναι συνήθεις. Χρησιμοποιούνται αντιοιστρογόνα για καταστολή της γυναικομαστίας, ανθρώπινη χοριακή γοναδοτροπίνη για την παρεμπόδιση της ατροφίας των όρχεων και διουρητικά για την αντιμετώπιση της κατακράτησης των υγρών. Μπορεί επίσης ο αθλητής να χρησιμοποιεί ταυτόχρονα διεγερτικά, αναλγητικά ή ναρκωτικά φάρμακα.

Η αυξητική ορμόνη (GH) εκκρίνεται από τα κύτταρα της πρόσθιας υπόφυσης και μέχρι το 1985 η μόνη πηγή της ήταν οι υποφύσεις πτωμάτων. Σήμερα παράγεται συνθετική GH με την τεχνική του ανασυνδυασμένου DNA και έχει ιδιαίτερα υψηλό κόστος (χρήση μεταξύ κορυφαίων αθλητών). Προάγει την πρωτεινοσύνθεση και τηνεπούλωση των σκελετικών μυών μετά από τραυματισμό και έχει λιπολυτική δράση. Χορηγείται ένεση δόσης πενταπλάσιας της ημερήσιας παραγωγής, σε σχήματα 6-12 εβδομάδων με ισόχρονη διακοπή. Συχνά συνδυάζεται με τα αναβολικά στεροειδή και είναι δημοφιλής σε αθλητές δύναμης και ταχύτητας. Είναι ιδιαίτερα ελκυστικό σκεύασμα για τις γυναίκες λόγω του ότι δεν προκαλεί αρρενοποίηση. Έχει το «πλεονέκτημα» της μη αξιόπιστης ανίχνευσης στα ούρα με τις τρέχουσες μεθόδους, λόγω των μεγάλων διακυμάνσεων των τιμών της κατά τη διάρκεια του 24ωρου. Οι παρενέργειες της είναι μεγαλακρία ή γιγαντισμός σε αναπτυσσόμενους οργανισμούς, υπέρταση, υπεργλυκαιμία, καλοήθης ενδοκράνιος υπέρταση, ογκογένεση (λευχαιμία, σάρκωμα, όγκος Wilms), ενώ υπάρχει και πιθανότητα νοθείας της με κίνδυνο ανάπτυξης σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας (GH ανθρώπινης υπόφυσης).

Ανάλογο φάρμακο είναι η σωματομεδίνη, ενώ αύξηση της απελευθέρωσης της GH έχει επιχειρηθεί και με τη χρήση γ-υδροξυβουτυρικού, ενός κατασταλτικού του ΚΝΣ που παρασκευάζεται απλά (συνταγές υπάρχουν ακόμη και στο διαδίκτυο) και δεν είναι εύκολα ανιχνεύσιμο (ταχεία κάθαρση από τον οργανισμό). Το γ-υδροξυβουτυρικό αυξάνει τον βαθύ ύπνο και θεωρείται ότι μπορεί να εκλύσει GH μέσω αυτού του μηχανισμού.

Τα διεγερτικά (καφεΐνη, εφεδρίνη) έχουν χρησιμοποιηθεί για την ενίσχυση της αγωνιστικότητας, την άμβλυνση του πόνου και τη μείωση του αισθήματος της κόπωσης. Το όριο ανίχνευσης της καφεϊνης στα ούρα αντιστοιχεί σε κατανάλωση που ξεπερνά τα 6 φλυτζάνια καφέ. Δε σημαίνει δηλαδή ότι ο αθλητής που θα καταναλώσει ένα ή δύο μερίδες καφέ θα αποκλεισθεί από τον αγώνα. Τα διεγερτικά χρησιμοποιούνται στα αθλήματα αντοχής και μπορεί να προκαλέσουν υπέρταση, αρρυθμίες, σπασμούς ή αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια.

Η κλενβουτερόλη είναι αντιασθματικό, βρογχοδιασταλτικό φάρμακο (β2- διεγέρτης) με αναβολική και λιπολυτική δράση. Χορηγείται από το στόμα, σε ενέσιμη μορφή ή αεροσόλ. Εφαρμόζονται παρήμερα σχήματα χορήγησης για εβδομάδες και ανιχνεύεται έως και 4 ημέρες μετά την τελευταία δόση. Έχει τις u960 παρενέργειες : ταχυκαρδία, αρρυθμία, ζάλη, ναυτία και τρόμο. Η χρήση της απαγορεύτηκε μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Βαρκελώνης, το 1992.

Το doping του αίματος περιλαμβάνει τις ομόλογες μεταγγίσεις (δηλαδή μετάγγιση του αίματος του ίδιου του αθλητή πριν τον αγώνα) και τη χορήγηση ερυθροποιητίνης. Ο στόχος είναι η βελτίωση της ικανότητας αεροβικής άσκησης και συνηθίζεται σε αθλητές αντοχής (δρομείς, ποδηλάτες). Η συχνότητα του φαινομένου της ομόλογης μετάγγισης είναι άγνωστη, αφού είναι αδύνατο να ανιχνευτεί εργαστηριακά. Η

αιμοσφαιρίνη φτάνει σε υψηλότατες τιμές (20 gr/dl) και σε συνδυασμό με την έντονη εφίδρωση κατά την άσκηση (π.χ. ποδηλασία πίστας) αυξάνεται επικίνδυνα η γλοιότητα του αίματος με όλα τα επακόλουθα. Η ερυθροποιητίνη προάγει την ερυθροποίηση και δεν ανιχνεύεται εύκολα με τις υπάρχουσες τεχνικές. Η χρήση της έχει σημαντικές παρενέργειες λόγω της υπεργλοιότητας που αναπτύσσεται (υπέρταση, εγκεφαλικό επεισόδιο, σπασμοί) και μπορεί να αποβεί θανατηφόρος.

Ορισμένα φάρμακα και ουσίες έχουν χρησιμοποιηθεί αμέσως πριν τον αγώνα για τον έλεγχο του stress, της ταχυκαρδίας και του τρόμου των χεριών (β-αναστολείς, μαριχουάνα, αλκοόλ). Απαγορεύεται η χρήση τους σε ορισμένες κατηγορίες αθλημάτων που απαιτούν ακρίβεια και σταθερότητα των κινήσεων των χεριών, όπως η τοξοβολία και η σκοποβολή.

Φάρμακα όπως τα διουρητικά που χρησιμοποιούνται ως παράγοντες απόκρυψης της χρήσης άλλων φαρμάκων ή για τον έλεγχο του βάρους σε αθλήματα που αυτό επηρεάζει την βαθμολογία (π.χ. άρση βαρών) συμπεριλαμβάνονται στις απαγορευμένες ουσίες σύμφωνα με τον κατάλογο της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής (ΔΟΕ).

Το γενετικό doping αποτελεί τη μη θεραπευτική χρήση γονιδίων, γενετικών στοιχείων ή και κυττάρων που έχουν την ικανότητα να προκαλέσουν αύξηση του μεγέθους και απόδοσης των μυών χωρίς την προαπαιτούμενη άσκηση. Οι τεχνικές αφορούν είτε απευθείας ένεση DNA σε ιστό, ή και προσθήκη γενετικών τροποποιημένων κυττάρων (π.χ. λιποσώματα ή «δούρειοι ίπποι»-ιοί). Ας σημειωθεί ότι το γενετικό doping είναι εξαιρετικά δύσκολο να ανιχνευθεί, ενώ παράλληλα μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις στους αθλητές. Συγκεκριμένα, αυξάνεται ο κίνδυνος για παθήσεις του καρδιαγγειακού συστήματος και θρομβώσεις, ενώ μπορεί να υπάρξει και ισχυρή ανοσοποιητική αντίδραση του οργανισμού. Επίσης, η ραγδαία ανάπτυξη των μυών μπορεί να οδηγήσει σε καταπόνηση, διάστρεμμα, θραύση τενόντων και κατάγματα.

Όπως προαναφέρθηκε ο έλεγχος είναι εξαιρετικά δύσκολος και υπάρχει σχετική αδυναμία ανίχνευσης. Συγκεκριμένα, για να ελεγχθεί η γενετική παρέμβαση χρειάζεται βιοψία ιστού το οποίο αποτελεί μία ιατρική πράξη ακριβή σε οικονομικό κόστος και με απαιτήσεις σε εξειδικευμένο προσωπικό και μηχανήματα. Είναι αλήθεια πως το γενετικό doping αποτελεί έναν «εφιάλτη» με σημαντικές κοινωνικές προεκτάσεις. Για να υπάρξει οποιαδήποτε πρόοδος και να ληφθούν μέτρα, χρειάζεται ενημέρωση, αλληλεπίδραση της πολιτείας με τονκοινωνικό ιστό, καθώς και πλαισίωση των επιτροπών αντι-doping με γενετιστές.

Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν οι φυσικά «ντοπαρισμένοι», δηλαδή άτομα τα οποία έχουν υποστεί ενδογενή μετάλλαξη γονιδίων (ερυθροποιητίνης ή μυοστατίνης). Είναι διάσημο πλέον το βρέφος των επτά μηνών που μπορεί να ανεβαίνει σκάλες λόγω υπερβολικής ανάπτυξης του μυικού του συστήματος ! Το εντυπωσιακό αυτό αποτέλεσμα οφείλεται σε μια κληρονομική μετάλλαξη που οδηγεί στην παραγωγή αναποτελεσματικής μυοστατίνης. Πρόσφατα δε, υπήρξε η ανακάλυψη ότι υπάρχει γενετική διαφοροποίηση που δυσχεραίνει την αποβολή στεροειδών από τα ούρα με αποτέλεσμα τη δυσκολία στον εντοπισμό κατά τον έλεγχο !

Όπως λοιπόν διαφαίνεται, είναι πιθανό γενετικά διαφοροποιημένα άτομα να ενθαρρύνονται στη συμμετοχή τους στον πρωταθλητισμό, ενώ οι υπόλοιποι αθλητές να αναζητούν τρόπους να εξισωθούν μαζί τους γενετικά – με οποιοδήποτε κόστος στην υγεία, την ηθική και την υπόστασή τους.

Η φαρέτρα του doping στο μέλλον προβλέπεται ιδιαίτερα ενισχυμένη και ευρηματική. Αν και τεράστια κονδύλια δαπανώνται για τη βελτίωση των μεθόδων ανίχνευσης των ουσιών, το doping βρίσκεται πάντα βήματα πιο μπροστά. Το αποτέλεσμα είναι απογοητευτικό, αφού ο αριθμός των αθλητών-χρηστών είναι υψηλότατος και θετικά ευρήματα ανευρίσκονται σε εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά.

Η μόνη ουσιαστική ελπίδα φαίνεται να ξεκινά από τους νέους αθλητές-τους νέους ανθρώπους- πριν τον εγκλωβισμό τους στα κυκλώματα του doping. Η ευθύνη των παιδιάτρων είναι σημαντική, αφού μπορούν να ενημερώσουν και να καθοδηγήσουν τα μεγαλύτερα παιδιά και τους εφήβους. Οι παράγοντες επιτυχίας μιας αθλητικής προσπάθειας δεν είναι άλλοι από την ισορροπημένη διατροφή, την κατάλληλη προπόνηση, μα πάνω απ’ όλα το ψυχικό σθένος - σε συνδυασμό με την επιμονή και τη συνεχή βελτίωση.

Χρειάζεται ωστόσο προσοχή, αφού η δογματική απαγόρευση και η συλλήβδην καταδίκη όλων των διαθέσιμων ουσιών μπορεί να οδηγήσουν σε αμφισβήτηση της αξιοπιστίας του παιδιάτρου από τον ενδιαφερόμενο, με αντίθετα αποτελέσματα.

Απαιτείται γνώση των πλεονεκτημάτων και παρενεργειών των ουσιών, παράθεση δεδομένων, παραδειγμάτων και επιστημονικά επιχειρήματα, προκειμένου να υπάρξει η παραμικρή πρόοδος έναντι της μάστιγας του doping.

Πίνακας 1.

Ι. Απαγορευμένες κατηγορίες ουσιών

1. Αναβολικά

2. Πεπτιδικές ορμόνες

3. Διεγερτικά

4. Διουρητικά- παράγοντες απόκρυψης

5. Ναρκωτικά

ΙΙ. Απαγορευμένες μέθοδοι

1. Μετάγγιση αίματος

2. Χορήγηση τεχνητού οξυγόνου

3. Φαρμακολογικοί, χημικοί και φυσικοί χειρισμοί

ΙΙΙ. Απαγορευμένες ουσίες για ορισμένα αθλήματα

1. Αλκοόλ

2. Κανναβοειδή

3. Βήτα αναστολείς

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Adam D. Gene therapy may be up to speed for cheats at 2008 Olympics.

Nature 2001, 414 : 569-570.

2. Catlin DH, Murray TH. Performance-enhancing drugs, fair competition and

Olympic sport. JAMA 1996 , 276 : 231-237.

3. Clark JF. Creatine and phosphocreatine : a review of their use in exercise and

sport. J Athl Train 1997, 32 : 45-51.

4. Foley JD, Schydlower M. Anabolic steroid and ergogenic drugs use by

adolescents. Adolesc Med : State Art Rev 1993, 4 : 341-352.

5. Greydanus DE, Patel DR . Sports doping in the adolescent athlete. The hope,

hype and hyperbole. Pediatr Clin N AM 2002, 49 : 829-855.

6. Grimaldi PA. Regulatory role of peroxisome proliferator-activated receptor

delta PPAR delta in muscle metabolism. A new target for metabolic syndrome

treatment ? Βiochemie 2005, 87 (1) : 5-8.

7. Johnson M. Anabolic steroid use in adolescent athletes. Pediatr Clin N Am

1990, 37 : 111.

8. Johnson MD. Anabolic steroid use in adolescent athletes. Pediatr Clin North

Am 1990, 37 : 1111-1123.

9. Johnson WA, Landry GL. Nutritional supplements : fact vs fiction. Adolesc

Med : State Art Rev 1998, 9 : 501-513.

10. Long BJ, Straub D. Αθλητιατρική. Στο : Ηolland-Hall C, Brown RT. Secrets

Εφηβικής Ιατρικής. Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης : Tσίτσικα Α, Χρούσος Γ.

ΙατρικέςΕκδόσειςΠασχαλίδης 2005 : 233-253.

11. Porter R. The greatest benefit to mankind : a medical history of humanity.

New York : WW Norton & Co.; 1998.

12. Sobal J, Marquart LF. Vitamin/mineral supplement use among athletes : a

review of the literature. Int J Sport Nutr 1994; 4 : 320.

13. World Anti – Doping Agency (WADA). Constitutive Instrument of

Foundation. Lausanne 1999.

14. Wu Z, Bildingmaler M, Dall R, Strasburger CJ. Detection of doping with

human growth hormone. Lancet 1999, 353 : 895.

15. Κανακά Χ. Άθληση : Οφέλη και υπερβολές. Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής

Πανεπιστημίου Αθηνών, 37η Παιδιατρική Ενημέρωση 2004, 51 (3) : 276-277.

16. Ξυπολυτά-Ζαχαριάδη Α. Διαιτητικά συμπληρώματα. Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής

Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών, 36η Παιδιατρική Ενημέρωση 2003, 50 (3) :

273-279.

17. Friedmann T, Rabin O, Frankel MS. Ethics. Gene doping and sport. Science. 2010 Feb 5;327(5966):647-8..

18. Mansour MM, Azzazy HM. The hunt for gene dopers. Drug Test Anal. 2009 Jul;1(7):311-22

19. Gatzidou E, Gatzidou G, Theocharis SE. Genetically transformed world records: a reality or in the sphere of fantasy? Med Sci Monit. 2009 Feb;15(2):RA41-47..

Γεώργιος Χρούσος, Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Η διατροφή κατά την εφηβική ηλικία έχει ιδιαίτερη βαρύτητα και σημαντικούς στόχους, οι οποίοι συνοψίζονται παρακάτω :

Α. Παροχή ενέργειας και θρεπτικών συστατικών για την επίτευξη της φυσιολογικής εφηβικής ανάπτυξης και της καθημερινής εφηβικής δραστηριότητας 

Β.Πρόληψη καταστάσεων κατά την εφηβική ηλικία (σιδηροπενική αναιμία, οδοντική τερηδόνα)

Γ. Πρόληψη παθολογικών καταστάσεων κατά την ενήλικο ζωή

(οστεοπόρωση, υπέρταση, καρδιαγγειακή νόσος, καρκινογένεση, παχυσαρκία)

Ορισμένα βασικά σημεία που πρέπει να τονιστούν, σχετικά με τη σημασία της εφαρμογής ενός υγιεινού και σωστού διατροφικού προγράμματος κατά την εφηβική ηλικία είναι :

1. Κατά την εφηβεία το άτομο αποκτά την ευθύνη της υγείας του και τις συνήθειες που θα ισχύσουν κατά την ενήλικο ζωή του και θα καθορίσουν την ποιότητά της. Είναι λοιπόν ιδιαίτερα σημαντική η απόκτηση γνώσεων σχετικά με τη σωστή διατροφή και η εγκατάσταση ανάλογης διατροφικής συμπεριφοράς.
2. Κατά την εφηβεία αυξάνεται ο αριθμός των λιποκυττάρων του σώματος και η εμφάνιση παχυσαρκίας κατά την ηλικία αυτή συνδυάζεται με μεγαλύτερη πιθανότητα παραμονής της κατά την ενήλικο ζωή. Η παχυσαρκία (που συχνά συνοδεύεται από υπερλιπιδαιμία, υπέρταση και αντοχή στην ινσουλίνη) αποτελεί μάστιγα της εποχής μας και κύρια αιτία της καρδιαγγειακής νόσου των ενηλίκων.
3. Σημαντικό ποσοστό κακοηθειών στον άνθρωπο σχετίζονται με τη διατροφή και η πρόληψη μπορεί να εστιαστεί σε απλούστατες διαιτητικές παρεμβάσεις όπως η αύξηση της κατανάλωσης αντιοξειδωτικών παραγόντων (βιταμινών), η έμφαση στην κατανάλωση φυτικών ινών (προστασία από τον καρκίνο του παχέος εντέρου) και η μείωση της κατανάλωσης των κορεσμένων ζωϊκών λιπών που έχει συσχετισθεί με τον καρκίνο του μαστού και των ωοθηκών.
4. Η εφηβεία είναι η ηλικία απόκτησης της κορυφαίας οστικής μάζας και η ηλικία –κλειδί για την πρόληψη της οστεοπόρωσης των ενηλίκων μέσω της επαρκούς ημερήσιας πρόσληψης ασβεστίου. Η απαραίτητη ημερήσια πρόσληψη ασβεστίου είναι 1300mg (4 ποτήρια γάλα ή 3 ποτήρια εμπλουτισμένου με ασβέστιο γάλακτος ή ισοδύναμες μερίδες γαλακτοκομικών). Ας σημειωθεί ότι η οστεοπόρωση αποτελεί μια νόσο με σημαντική νοσηρότητα και κόστος σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο.
5. Οι ανάγκες σε σίδηρο αυξάνονται κατά την εφηβεία λόγω της αύξησης του όγκου του αίματος και στα δύο φύλα, της εμφάνισης εμμηνορρυσίας στα κορίτσια και της ανάπτυξης του μυϊκού ιστού στα αγόρια.Συνεπώς, ησιδηροπενικήαναιμία είναι η πιο συχνή έκδηλη διατροφική ανεπάρκεια στους εφήβους και των δύο φύλων. Συνιστάται ημερήσια πρόσληψη 18mg σιδήρου για τα κορίτσια και 12mg για τα αγόρια. Ο σίδηρος που περιέχεται σε τροφές φυτικής προέλευσης απορροφάται πολύ λίγο (1-5%), ενώ ο σίδηρος που περιέχεται σε κρέατα και ψάριαέχει σημαντικά μεγαλύτερο συντελεστή απορρόφησης (25%). Η βιταμίνη C αποτελεί ενεργοποιητή της απορρόφησης σιδήρου, ενώ ο καφές και το τσαϊ αναστέλλουν την απορρόφηση και πρέπει να λαμβάνονται με απόσταση τουλάχιστον μίας ώρας από τα γεύματα. Στους εφήβους που αθλούνται, οι ανάγκες σε σίδηρο είναι ακόμη μεγαλύτερες και μπορεί να χρειαστεί εξωγενής χορήγηση σιδήρου.

Παρά τη μεγάλη σημασία της διατροφής κατά την εφηβική ηλικία, οι έφηβοι

συνήθως δεν διατρέφονται σωστά. Δεν τρώνε πρωϊνό, καταναλώνουν ενδιάμεσα γεύματα αμφιβόλου διατροφικής αξίας (σνάκς), τρώνε συχνά εκτός σπιτιού πολυθερμιδικά «πρόχειρα γεύματα» (fastfood) και η διατροφή τους υπολείπεται σε σίδηρο, ασβέστιο και φυτικές ίνες. Μπορεί ακόμη να ακολουθήσουν «επικίνδυνες» δίαιτες (κορίτσια) ή να χρησιμοποιήσουν επικίνδυνα συμπληρώματα (αγόρια) (Πίνακας 1.)

Η εφηβική ηλικία χαρακτηρίζεται από ιδιαιτερότητες που επηρεάζουν τη διατροφική συμπεριφορά. Η αναζήτηση ανεξαρτησίας, η αμφισβήτηση του τρόπουζωής των ενηλίκων και η υπερβολική ενασχόληση με την εικόνα σώματος, αποτελούν χαρακτηριστικά της φυσιολογικής ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης που δυσκολεύουν την υιοθέτηση ενός ισορροπημένου καθημερινού διαιτολογίου. Η έντονη δραστηριότητα εκτός σπιτιού και η «πίεση» από τους συνομηλίκους και τα ΜΜΕ, αποτελούν επιπλέον παράγοντες που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της παραπάνω κατάστασης (Πίνακας 2).

• Η διατροφική εκπαίδευση των εφήβων αποτελεί ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα, δεδομένου ότι :
• Οι έφηβοι αισθάνονται απόλυτα υγιείς – δεν έχουν κίνητρο για να αλλάξουν τη διατροφή τους
• Είναι γνωστικά προσκολλημένοι στο παρόν και δεν μπορούν να προβλέψουν τις συνέπειες στο μέλλον
• Οι συνήθειες είναι δύσκολο να αλλάξουν σε όλες τις ηλικίες
• Ο έφηβος θεωρεί τον τρόπο διατροφής του εύκολο και βολικό ώστε να εξυπηρετεί το βαρύ πρόγραμμά του

Για να επιτύχει οποιαδήποτε παρέμβαση στην ηλικία αυτή, είναι σημαντικό να γίνονται προτάσεις, χωρίς όμως να επιβάλλονται εάν δεν υπάρχει συνεργασία από τον έφηβο. Η συμμετοχή όλης της οικογένειας στην προσπάθεια υιοθέτησης ενός ισορροπημένου διατροφικού προγράμματος είναι καθοριστικής σημασίας. Στα αρχικά στάδια απαιτείται συνεχής υποστήριξη και ενθάρρυνση, προκειμένου νασημειωθεί κάποιο-έστω και μικρό- αποτέλεσμα.

Οι βασικές συστάσεις της Ένωσης Ελλήνων Διαιτολόγων για την ηλικία αυτή είναι :

1. Να μην παραλείπονται κύρια γεύματα

2. Το πρωινό είναι από τα σημαντικότερα γεύματα της ημέρας

3. Να μην καταναλώνονται μεταξύ των γευμάτων πρόχειρες τροφές. Οι πρόχειρες τροφές περιέχουν αρκετό λίπος, αλάτι και κενές θερμίδες. Γι αυτό πρέπει να χρησιμοποιούνται με μέτρο.

4. Λιγότερα λίπη και ζάχαρη

5. Κατανάλωση περισσότερων τροφών πλούσιων σε φυτικές ίνες

6. Άφθονα φρούτα και λαχανικά

7. Κατανάλωση ποικιλίας τροφών καθημερινά

8. Διατήρηση κανονικού σωματικού βάρους

9. Αργό μάσημα

10. Άφθονο νερό

11. Να αποφεύγονται τα οινοπνευματώδη ποτά

12. Να αποφεύγεται η υπερκατανάλωση γλυκών και αναψυκτικών

13. Να αποφεύγεται το πολύ αλάτι

14. Άσκηση καθημερινά

Ένασωστό διατροφικό πρόγραμμα κατά την εφηβεία αποτελεί το θεμέλιο λίθο ενόςγενικότερα ισορροπημένου τρόπου ζωής που εξασφαλίζει υγεία, καλαισθησία, ευχαρίστηση, καλές ανθρώπινες σχέσεις και μακροζωϊα.

Πίνακας 1.

Οι έφηβοι:

• Δεν ακολουθούν πρόγραμμα στη διατροφή τους
• Συνήθως δεν τρώνε πρωϊνό
• Καταναλώνουν ενδιάμεσα γεύματα αμφιβόλου διατροφικής αξίας (σνάκς)
• Τρώνε συχνά εκτός σπιτιού «πρόχειρα γεύματα» (fast food). Τα γεύματα αυτά είναι πολυθερμιδικά, πλούσια σε κορεσμένα λίπη και αλάτι, με μειωμένη περιεκτικότητα σε ασβέστιο, βιταμίνες και φυτικές ίνες.
• Μπορεί να ακολουθήσουν «επικίνδυνες» δίαιτες (κορίτσια) ή να χρησιμοποιήσουν επικίνδυνα συμπληρώματα (αγόρια)

Πίνακας 2.

ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ

• Αμφισβήτηση του τρόπου ζωής των ενηλίκων
• Αναζήτηση ανεξαρτησίας 
• Υπερβολική ενασχόληση με την εικόνα σώματος
• Έντονη δραστηριότητα εκτός σπιτιού
• Πίεση συνομηλίκων , «παρέας»
• Πίεση προτύπων ΜΜΕ

Η σεξουαλικότητα αποτελεί ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο-αποτέλεσμα της επίδρασης τόσοβιολογικών, όσο και ψυχοκοινωνικών-περιβαλλοντικών παραγόντων (Πίνακας 7.1). Είναι επίσης η απόδειξη ότι οι άνθρωποι χρειάζονται την επαφή με άλλους ανθρώπους, και αυτή η ανταλλαγή συναισθημάτων και εμπειριών ξεκινά με τη γέννηση και τελειώνει με το τέλος της ζωής.

Από την βρεφική και νηπιακή ακόμη ηλικία, τα παιδιά παρουσιάζουν έμφυτη περιέργεια και εξερευνούν το σώμα τους, ενώ παράλληλα παρατηρούν το σώμα των άλλων μελών της οικογένειας. Ανακαλύπτουν τα γεννητικά τους όργανα σε ηλικία 8-10 μηνών και συνειδητοποιούν το φύλο τους περίπου σε ηλικία τριών ετών. Σε ηλικία τεσσάρων ετών αποκτούν τη σταθερότητα συνείδησης του φύλου (γνωρίζουν ότι πάντοτε θα είναι αγόρια ή κορίτσια), και υιοθετούν συμπεριφορές συμβατές με το κοινωνικό τους φύλο (παίζουν «αγορίστικα» ή «κοριτσίστικα» παιχνίδια, ντύνονται ανάλογα κ.λπ). Το ενδιαφέρον τους για το σώμα είναι έντονο και εκφράζεται με το παιχνίδι (παίζουν «γιατρό» ή ξεντύνονται και αυτοπαρατηρούνται),και παρατηρώντας το σώμα των γονιών τους ή αγγίζοντας σημεία του, όπως το στήθος της μαμάς κ.λπ. Κατά τη μέση παιδική ηλικία τα παιδιά συναναστρέφονται κυρίως ομόφυλους και συχνά σχηματίζουν ομάδες του ιδίου φύλου για το παιχνίδι και τις δραστηριότητες. Μπορεί να παρατηρηθεί αντιδραστική συμπεριφορά για τα παιδιά του αντίθετου φύλου, ίσως ως μέσο ενίσχυσης της φυλετικής τους συνείδησης.

Η σεξουαλική αγωγή ξεκινά από την βρεφική ακόμη ηλικία και ο παιδίατρος μπορεί να συζητήσει το θέμα με τους γονείς και να τους ενημερώσει για τη φυσιολογική δραστηριότητα της σεξουαλικής εξερεύνησης των πρώτων χρόνων. Οι γονείς ενθαρρύνονται να ονομάζουν τη γεννητική περιοχή κατά το άλλαγμα της πάνας ή το μπάνιο, να απαντούν με σαφήνεια, απλότητα και ειλικρίνεια στις ερωτήσεις των παιδιών και αργότερα να συμβάλλουν θετικά στην οριοθέτηση των συνηθειών και συμπεριφορών του (τι συνήθως γίνεται σε προσωπικό χώρο, τι μπορεί να γίνει δημοσίως κ.λπ). Ο αυνανισμός μπορεί φυσιολογικά να παρατηρηθεί από την νηπιακή ακόμη ηλικία, και είναι σημαντικό να το γνωρίζουν οι γονείς, ώστε να αποφευχθούν αρνητικές αντιδράσεις. Όλες οι συζητήσεις των γονέων με τα παιδιά γίνονται με ειλικρίνεια, σαφήνεια, απλότητα και συνέπεια, χωρίς υπερβολές, αναίτια γέλια ή αναβλητικότητα. Οι ηθικές αξίες, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και οι εμπειρίες των γονέων ενδέχεται να επηρεάσουν την συμπεριφορά τους και να οδηγήσουν σε λανθασμένα ή αρνητικά μηνύματα για την έκφραση της σεξουαλικότητας. Το πολιτισμικό πλαίσιο, τα ήθη και τα έθιμα κάθε τόπου θα καθορίσουν επίσης, ως ένα βαθμό, τη σεξουαλική συμπεριφορά. Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη στη βιβλιογραφία, τα προσχολικά χρόνια είναι τα πιο καθοριστικά για την ανάπτυξη και έκφραση της μετέπειτα σεξουαλικότητας, και τα μηνύματα που δίνονται από το περιβάλλον κατά την περίοδο αυτήχαρακτηρίζουν την ποιότητα της μελλοντικής σεξουαλικής ζωής.

Αν και τα πρώτα χρόνια ζωής είναι απόλυτα καθοριστικά όπως προαναφέρθηκε, η εφηβεία είναι η ηλικία που το σώμα «ξυπνάει» και η σεξουαλικότητα εκφράζεται πιο έντονα από κάθε άλλη περίοδο της ζωής, ως έκφραση της ορμονικής «έκρηξης» που ακολουθεί την ορμονική νηνεμία της παιδικής ηλικίας. Οι μεταβολές είναι πολλές και σε διάφορα επίπεδα (σωματικές, γνωσιακές, ψυχοκοινωνικές), και οι ανάγκες του εφήβου σχετίζονται με τη διαχείριση αυτών των αλλαγών με ζητούμενο την κατάκτηση των βασικών στόχων της περιόδου αυτής, με όσο λιγότερες αρνητικές επιπτώσεις ή δυσκολίες που ενδεχομένως μπορεί να προκύψουν από λανθασμένους χειρισμούς.

Η ήβη αφορά τις σωματικές αλλαγές της εφηβείας και ξεκινά μετά τα 8 χρόνια για τα κορίτσια και μετά τα 9 χρόνια για τα αγόρια. Το πρώτο σημάδι ήβης στα κορίτσια είναι συνήθως η θηλαρχή (80%), ωστόσο σε 20% των κοριτσιών η ήβη ξεκινά με την αδρεναρχή. Η έμμηνος ρύση παρουσιάζεται 1-3 χρόνια μετά τη θηλαρχή (συνηθέστερα μεταξύ 12 και 13 ετών), ενώ η αυξητική αιχμή κατά την οποία η ανάπτυξη σε ύψος είναι αξιοσημείωτη (25% του τελικού ύψους) προηγείται και παρατηρείται σε συνήθη ηλικία περί τα 11.5 έτη.

Στα αγόρια την έναρξη της ήβης σηματοδοτεί η αύξηση του όγκου των όρχεων >4ml και η αυξητική τους αιχμή παρατηρείται σε μέση ηλικία 13.5 ετών. Η συσχέτιση των Σταδίων Εφηβικής Ανάπτυξης (ΣΕΑ) κατά Tanner με σταθμούς της εφηβείας όπως η αυξητική αιχμή και η έμμηνος ρύση καθοδηγεί γονείς και ειδικούς σχετικά με την πορεία ανάπτυξης του εφήβου (Κεφάλαιο 2).

Η εφηβεία χωρίζεται σε τρεις βασικές περιόδους : την πρώϊμη (10-13 έτη), τη μέση (14-17 έτη) και την όψιμη (>17 έτη). Η κάθε μία έχει τα δικά της ψυχοκοινωνικά χαρακτηριστικά (Κεφάλαιο 2), ωστόσο θα πρέπει να έχουμε πάντα υπόψη ότι είναι αρκετά σύνηθες η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη, να μην συμβαδίζει με τη χρονολογική ηλικία ή τη σωματική ανάπτυξη του εφήβου. Η εκτίμηση του ψυχοκοινωνικού σταδίου είναι πολύ σημαντική, και γίνεται με την παρατήρηση της εμφάνισης και συμπεριφοράς, καθώς και την καταγραφή των απόψεων του/της εφήβου για γενικά θέματα συζήτησης.Για παράδειγμα, ίσως αποδειχθεί επιζήμιο να συζητηθούν λεπτομερώς θέματα σεξουαλικής αγωγής με έναν έφηβο που αν και χρονολογικά ή/και σωματικά ανήκει στη μέση εφηβεία, ψυχοκοινωνικά βρίσκεται στην πρώϊμη και δεν έχει ακόμη συγκεκριμένες ερωτικές ανησυχίες. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι όταν ο έφηβος ανήκει ψυχοκοινωνικά στην πρώϊμη εφηβεία, συνήθως δεν ενοχλείται από την παρουσία των γονέων (ή/και την επιδιώκει), ενώ κατά τη μέση εφηβεία ανακουφίζεται όταν μένει μόνος με τον παιδίατρο και μπορεί να συζητήσει θέματα που τον απασχολούν με εχεμύθεια.

Μετά την είσοδο στην πρώϊμη εφηβεία, ο παιδίατρος θα επιδιώξει να συζητά με τον έφηβο και χωρίς την παρουσία των γονέων, ώστε να προετοιμαστεί το έδαφος για τη μέση εφηβεία, κατά την οποία ενδεχομένως να προκύψει έντονη η ανάγκη εμπιστευτικότητας. Επιπλέον, θα ενθαρρύνει τους γονείς να πραγματοποιήσουν την πρώτη συζήτηση με προσωπικό χαρακτήρα με το παιδί (έως τώρα οι συζητήσεις είχαν καθαρά ενημερωτικό χαρακτήρα, χωρίς προσωπική χροιά), πριν την ηλικία των 12 ετών. Αυτή η συζήτηση άλλωστε, ίσως να είναι από τις τελευταίες τους ευκαιρίες να περάσουν μηνύματα, αφού σε λίγο την πρωταγωνιστική θέση στη ζωή του εφήβου θα έχουν οι συνομήλικοι (μέση εφηβεία). Σύμφωνα με στοιχεία των Η.Π.Α., 37% των εφήβων 12-19 ετών θεωρούν ότι οι γονείς τους επηρεάζουν περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη πηγή ενημέρωσης στις αποφάσεις τους σχετικά με τη σεξουαλική δραστηριότητα, έναντι 33% που βάζουν στην πρώτη θέση τους φίλους. Ανάλογα αποτελέσματα ανέδειξε μελέτη της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) της Β΄ Παιδιατρικής Κλινικής σε δείγμα 529 μαθητών της Αττικής, κατά το σχολικό έτος 2007 (γονείς 22%, φίλοι 21%, σχολείο 18.2% και ακολουθούν το διαδίκτυο, τα αδέλφια, η τηλεόραση, τα περιοδικά και τα βιβλία).

Ο γονιός (προτιμότερο του ιδίου φύλου με το παιδί), θα θίξει θέματα ανατομίας, εφηβικής ανάπτυξης, αναπαραγωγικής λειτουργίας, αντισύλληψης, εγκυμοσύνης, σεξουαλικά μεταδιδομένων νοσημάτων κ.λπ. Όλα αυτά τα θέματα δεν καλύπτονται βέβαια με μία και μόνο συζήτηση και η διαδικασία ενημέρωσης είναι συνεχής και δυναμική, εξατομικευμένη ανάλογα με την ανάπτυξη του εφήβου και τις ιδιαιτερότητες του εκάστοτε ζευγαριού «γονιός-έφηβος». Σημαντική είναι η προετοιμασία του γονιού με τα κατάλληλα βιβλία και βέβαια με τις συζητήσεις του με τον παιδίατρο. Είναι σημαντικό να είναι αληθινός και άμεσος στη συζήτηση και να παραδεχθεί στον έφηβο ότι «ίσως δεν αισθάνεται πολύ άνετα να μιλά για το θέμα αυτό, ωστόσο η αγάπη και το ενδιαφέρον του οδηγούν στην ανάγκη να είναι αυτός που θα δώσει αυτές τις πληροφορίες στο παιδί του». Είναι σημαντικό να μην δημιουργηθεί η εντύπωση ότι η σεξουαλική πράξη δημιουργεί μόνο προβλήματα και δυσκολίες. Εάν ο γονιός αισθάνεται εξαιρετικά ανέτοιμος να κάνει μια τέτοια συζήτηση, ο παιδίατρος μπορεί να βοηθήσει και να αναλάβει την ενημέρωση και καθοδήγηση του εφήβου.

Η σεξουαλική αγωγή είναι σημαντικό να γίνεται με μη κριτικό πνεύμα, με αντικειμενικότητα και παράθεση επιστημονικών στοιχείων, με παραδείγματα και ενεργό συμμετοχή του εφήβου. Πολλές φορές χρησιμοποιούνται υποθετικοί διάλογοι (roleplays) προκειμένου να εκπαιδευτεί ο έφηβος στην αντιμετώπιση καταστάσεων που μπορεί να προκύψουν (π.χ. στο να μην δέχεται τη σεξουαλική δραστηριότητα μετά από πίεση του συντρόφου, ή σε περίπτωση που είναι σεξουαλικά δραστήριος/α να χρησιμοποιεί αποτελεσματική προστασία και αντισύλληψη κ.λπ, Πίνακες 4 και 5).

Το ερωτικό ενδιαφέρον, ο ρομαντισμός, η έκφραση συναισθημάτων και η γλώσσα του σώματος φυσιολογικά αναπτύσσονται κατά τη μέση κυρίως εφηβεία, ωστόσο γνωσιακά και ψυχοκοινωνικά (Κεφάλαιο 2) ο έφηβος δεν είναι έτοιμος να διαχειριστεί όλο το συναισθηματικό, αλλά και οργανικό φορτίο μιας ολοκληρωμένης σεξουαλικής επαφής. Εξιδανικεύει το σύντροφο και ενθουσιάζεται εύκολα, απογοητεύεται γρήγορα, οι ρομαντικές σχέσεις του διαρκούν λίγο και είναι πολλές στη σειρά (φαινόμενο serialmonogamy). Επιπλέον δεν έχει αναπτύξει την υποθετική του σκέψη και είναι προσκολλημένος στο παρόν με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται με δυσκολία τις μελλοντικές συνέπειες των πράξεών του και να αναπτύσσει τον «προσωπικό του μύθο (personalmyth)» : «είμαι άτρωτος και αποκλείεται να μου συμβεί κάτι κακό». Οι πρακτικές δυσκολίες (δεν υπάρχει προσωπικός χώρος χωρίς γονική επιστασία και συνεπώς η δυνατότητα να προγραμματίζονται οι επαφές), σε συνδυασμό με όλα τα παραπάνω μπορεί να τον οδηγήσουν σε σεξουαλική δραστηριότητα υψηλού κινδύνου (πολλοί σύντροφοι, επαφές χωρίς προστασία κ.λπ).

Ένα από τα πλέον συχνά ερωτήματα που θέτουν οι έφηβοι στον γιατρό τους είναι το «ποια είναι η καταλληλότερη ηλικία για την έναρξη σεξουαλικής δραστηριότητας;». Η απάντηση δεν είναι απλή, και το μήνυμα που θα πρέπει να δοθεί είναι ότι η σεξουαλική πράξη είναι από τα κορυφαία και συγκλονιστικότερα γεγονότα της ζωής, αρκεί να είναι υπάρχει η ψυχοκοινωνική και γνωσιακή ωριμότητα για την απόλαυσή της. Με την έννοια αυτή, αν και δεν υπάρχει συγκεκριμένο ηλικιακό κατώφλι και η συμβουλή εξατομικεύεται, είναι προτιμότερο να προάγεται καταρχήν η αποχή έως και την όψιμη εφηβεία, όπου οι στόχοι της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης έχουν συνήθως κατακτηθεί και μια λειτουργική ρομαντική σχέση σε ρεαλιστικό πλαίσιο είναι πλέον εφικτή. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν θα υπάρχουν ρομαντικές σχέσεις με ερωτική τρυφερότητα και ενδιαφέρον κατά τις προηγούμενες περιόδους. Τα παραπάνω ισχυροποιούνται από στοιχεία μελετών που αποδεικνύουν ότι η πρώϊμη έναρξη της σεξουαλικής ζωής των εφήβων οδηγεί σε σχολική αποτυχία, πολλούς σεξουαλικούς συντρόφους, μη ασφαλή σεξουαλική δραστηριότητα, βίαιη σεξουαλική συμπεριφορά και άλλες συμπεριφορές υψηλού κινδύνου (χρήση καπνού, αλκοόλ, επικίνδυνη οδική συμπεριφορά κ.λπ). Τα 2/3 (66%) των εφήβων που συμμετείχαν σε μελέτη για την εφηβική εγκυμοσύνη στις Η.Π.Α. αναφέρουν εκ των υστέρων ότι θα προτιμούσαν να είχαν ξεκινήσει αργότερα τη σεξουαλική τους ζωή.

Πολλοί ωστόσο είναι οι έφηβοι που ξεκινούν τη σεξουαλική τους ζωή κατά την πρώϊμη ή μέση εφηβεία. Σύμφωνα με στοιχεία των Η.Π.Α. για το 2005, 6.2% (12.7% αγόρια και 3.7% κορίτσια) των εφήβων δραστηριοποιούνται σεξουαλικά πριν την ηλικία των 13 ετών. Στην Ελλάδα το ποσοστό αυτό φαίνεται πως είναι πολύ μικρότερο, όχι όμως ανύπαρκτο. Στοιχεία από τη μελέτη της Μ.Ε.Υ. το 2007 στην Αττική είναι τα παρακάτω : (α). μέχρι τα 16 χρόνια ζωής 20% των εφήβων ( 1 προς 3 όσον αφορά στην αναλογία κοριτσιών αγοριών) έχουν ξεκινήσει τη σεξουαλική ζωή τους, (β) από τους σεξουαλικά δραστήριους εφήβους, 5.7%, 10.2%, 44.3%, 33% και 2.3% ξεκίνησαν σεξουαλική δραστηριότητα σε ηλικία 12, 13, 14, 15 και 16 ετών αντίστοιχα (γ) 40% των εφήβων είχαν κάποια σεξουαλική εμπειρία εκτός της διεισδυτικής επαφής. Το τελευταίο αυτό στοιχείο θέτει προβληματισμούς για άλλες συμπεριφορές πειραματισμού, εκτός της διεισδυτικής επαφής (στοματικό σεξ, κολπική επαφή χωρίς πλήρη διείσδυση κ.λπ), τις οποίες συχνά προτιμούν οι έφηβοι, θεωρώντας μάλιστα εσφαλμένα ότι με τον τρόπο αυτό δεν εκθέτουν τον εαυτό τους σε κινδύνους.Οι συμπεριφορές αυτές θα πρέπει να διερευνώνταικατά τη διάρκεια των συνεδριών σεξουαλικής αγωγής και να τονίζεται η ανάγκη προστασίας, όπως ακριβώς και στην περίπτωση διεισδυτικής επαφής. Η ενημέρωση για τους τρόπους αντισύλληψης και την προστασία από τα σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα (ΣΜΝ) προετοιμάζουν τον έφηβο για μια υπεύθυνη στάση και συμβάλλουν στην καθυστέρηση της έναρξης της σεξουαλικής ζωής.

Στους εφήβους που επιλέγουν να είναι σεξουαλικά ενεργοί με οποιοδήποτε τρόπο, παρά τη συμβουλευτική γονέων ή/και του παιδιάτρου για καθυστέρηση αυτής της δραστηριότητας, το βάρος δίνεται στη σωστή ενημέρωση για τις επιλογές αντισύλληψης και την προστασία από τα ΣΜΝ.

Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να τονιστεί η ανάγκη μη κριτικής στάσης του παιδιάτρου (ανεξάρτητα από τις προσωπικές ή θρησκευτικές του αντιλήψεις) και η τήρηση του απορρήτου εάν ο έφηβος το επιθυμεί. Πολλές μελέτες αποδεικνύουν ότι η έγκαιρη και σωστή ενημέρωση έχουν σαν αποτέλεσμα την καθιέρωση συνηθειών που προστατεύουν τον έφηβο από την ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη και τα ΣΜΝ. Σύμφωνα με στοιχεία των Η.Π.Α. οι έφηβοι συνήθως περιμένουν έναν ολόκληρο χρόνο μετά την έναρξη σεξουαλικής δραστηριότητας προκειμένου να αναζητήσουναποτελεσματική προστασία και αντισύλληψη, με αποτέλεσμα 50% των ανεπιθύμητων κυήσεων να προκύπτουν το πρώτο εξάμηνο μετά την πρώτη σεξουαλική επαφή. Τα ποσοστά εφηβικών γεννήσεων των Η.Π.Α. είναι από τα υψηλότερα του Δυτικού κόσμου (41.7 γεννήσεις ανά 1000 έφηβες), ενώ σε αναδρομική μελέτη δύο μεγάλων Μαιευτηρίων στην Ελλάδα από το έτος 1985 έως το 1998 διαπιστώθηκε ότι 7.53% των γεννήσεων ήταν από έφηβες μητέρες. Η εφηβική κύηση είναι υψηλού κινδύνου με επιπτώσεις στην υγεία της μητέρας και του παιδιού και υψηλά ποσοστά αυτόματης αποβολής (9-14%). Περίπου μισές από τις εφηβικές εγκυμοσύνες καταλήγουν σε άμβλωση, συχνά κάτω από μυστικές και σκοτεινές συνθήκες, με συνεπακόλουθα για τη μελλοντική γονιμότητα των εφήβων και σημαντικές αρνητικές επιδράσεις στην ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη. Για το 30-50% των εφήβων που τελικά γίνονται μητέρες, υπάρχουν σημαντικές μεταβολές στην οικογενειακή, σχολική και κοινωνική τους ζωή.

Δεδομένων των ψυχοκοινωνικών χαρακτηριστικών των εφήβων (Κεφάλαιο 2), αλλά και της ανατομικής τους ευαισθησίας (ευαίσθητα κύτταρα της ζώνης μετάπτωσης στον έξω τράχηλο, μειωμένη άμυνα των βλεννογόνων), αυτοί αποτελούν πληθυσμιακή ομάδα με μη ελεγχόμενη τάση αύξησης των ΣΜΝ, σύμφωνα με στοιχεία των Η.Π.Α. Τα Σ.Μ.Ν. μπορεί να απειλήσουν την υγεία, τη λειτουργικότητα, την μελλοντική γονιμότητα, αλλά και την ίδια τη ζωή ενός εφήβου. Για τους παραπάνω λόγους εκτός από την εκπαίδευση στη χρήση προφυλακτικού σε κάθε σεξουαλική επαφή, είναι σημαντική και η εφαρμογή προγραμμάτων δευτερογενούς πρόληψης σε σεξουαλικά δραστήριους εφήβους (έλεγχος με τεστ Παπανικολάου ετησίως, ανίχνευση δυνητικά ασυμπτωματικών παθογόνων π.χ. χλαμύδια, γονόκοκκος ετησίως, και ανάλογα με την επιδημιολογία της κάθε περιοχής). Ο εμβολιασμός έναντι του ιού HPV αποτελεί σημαντικό όπλο πρωτογενούς πρόληψης των σοβαρών μορφών του πιο συχνού ΣΜΝ και η εφηβική ηλικία είναι η ιδανική ηλικία εμβολιασμού λόγω της ανοσοποιητικής ετοιμότητας του οργανισμού, αλλά και της ισχυρής πιθανότητας μη έκθεσης σε καρκινογόνα στελέχη του ιού.

Σε περίπτωση συμπτωματολογίας ΣΜΝ, ο έφηβος ενημερώνεται για το πώς θα επιδείξει υπεύθυνη συμπεριφορά (Πίνακας 7.2.).

Η παρουσίαση των μεθόδων αντισύλληψης δεν αποτελεί στόχο του παρόντος κειμένου. Είναι ωστόσο ενδιαφέρον να παρουσιαστούν ορισμένα στοιχεία που αφορούν τις τακτικές εφήβων στη χώρα μας. Σύμφωνα με τη μελέτη της Μ.Ε.Υ., από τους σεξουαλικά δραστήριους εφήβους : (α)10% δεν χρησιμοποιούσαν καμία αντισυλληπτική μέθοδο, (β) 39% χρησιμοποιούσαν αναξιόπιστες μεθόδους, όπως οι μέθοδοι ρυθμού ήαπόσυρσης, (γ) 51% χρησιμοποιούσαν το προφυλακτικό, και (δ) 5% χρησιμοποιούσαν το «χάπι». Η χρήση του προφυλακτικού μπορεί να αποδειχθεί σωτήρια για τον έφηβο, αφού προστατεύει σημαντικά – όχι όμως και απόλυτα- από πολλά ΣΜΝ και την εγκυμοσύνη. Η εκπαίδευση περιλαμβάνει παραδείγματα και διαλόγους ώστε να μην επιτρέπεται καμία σεξουαλική επαφή ή σχετική δραστηριότητα χωρίς προφυλακτικό (Πίνακας 7.4). Η λεπτομερής αναφορά στη σωστή χρήση δεν είναι πλεονασμός, αφού πολλοί έφηβοι δεν γνωρίζουν πώς να το τοποθετήσουν, τι να προσέξουν και πώς να το χρησιμοποιήσουν με αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση της αποτελεσματικότητάς του.

Η αναφορά στην επείγουσα αντισύλληψη είναι επίσης ένα σημείο-κλειδί στις συνεδρίες σεξουαλικής αγωγής. Αν και έχουν εκφραστεί ανησυχίες για το αν η γνώση για την επείγουσα αντισύλληψη μπορεί να οδηγήσει σε ανεύθυνη σεξουαλική συμπεριφορά και ελάττωση της χρήσης ασφαλών αντισυλληπτικών μέσων, υπάρχουν τουλάχιστον επτά μελέτες που αποδεικνύουν το αντίθετο. Η επείγουσα αντισύλληψη (Ε.Α.) χορηγείται το συντομότερο δυνατό και οπωσδήποτε μέσα σε 72 ώρες μετά την μη ασφαλή σεξουαλική επαφή. Κυκλοφορούν δύο σκευάσματα στην Ελλάδα σχεδιασμένα για το σκοπό αυτό. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν και μεγάλες δόσεις κοινών αντισυλληπτικών, με περισσότερες ωστόσο παρενέργειες από τα ειδικά σκευάσματα (κυρίως εμέτους). Η Ε.Α. στοχεύει στην αναστολή της ωορρηξίας ή στη μη εμφύτευση του γονιμοποιημένου ωαρίου, και συνεπώς δεν αποτελεί μέθοδο άμβλωσης-η χρήση της δεν ενέχει ηθικά διλήμματα. Η έμμηνος ρύση επανέρχεται μέσα σε επτά ημέρες από την αναμενόμενη ημερομηνία. Συνιστάται αποχή τις πρώτες δύο εβδομάδες μετά τη χρήση Ε.Α., καθώς και έλεγχος για εγκυμοσύνη και ΣΜΝ στο τέλος της περιόδου των δύο αυτών εβδομάδων. Εάν η έφηβος χρησιμοποιεί κάποια ορμονική μέθοδο αντισύλληψης (π.χ. αντισυλληπτικό χάπι) θα πρέπει να τη συνεχίζει κανονικά και ανεξάρτητα από τη λήψη Ε.Α.

Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο αυνανισμός αποτελεί φυσιολογικό τρόπο έκφρασης της σεξουαλικότητας και μπορεί να παρουσιαστεί από τη νηπιακή ακόμη ηλικία. Απενοχοποιήθηκε από τα μέσα του 20ου αιώνα, ενώ είχαν προηγηθεί γενιές ιατρών που διδάσκονταν στις Ιατρικές Σχολές ότι αποτελεί μια ιδιαίτερα βλαβερή συνήθεια για τη σωματική και ψυχική υγεία των ανθρώπων. Όταν είναι πολύ επίμονος κατά τη νηπιακή ηλικία θα πρέπει να αποκλεισθούν καταστάσεις όπως η οξυουρίαση, το παράτριμμα, η φίμωση, στενά ρούχα κ.α. Η άποψη του Freudότι ο αυνανισμός «απορροφά» την ενέργεια του νηπίου έχει πλέον εγκαταλειφθεί.

Κατά την εφηβεία αποτελεί έκφραση της φυσιολογικής σεξουαλικότητας, ωστόσο όταν συνδυάζεται με ακραίες πράξεις όπως στο σύνδρομο σεξουαλικής ασφυξίας (sexualasphyxiasyndrome), όπου ο έφηβος επιχειρεί να απαγχονιστεί ενώ αυνανίζεται προκειμένου να επιτύχει οργασμό, μπορεί να αποβεί ακόμη και μοιραίος.

Γενικά υπάρχουν ακόμη φοβίες των γονέων γύρω από την πράξη του αυνανισμού, και θα πρέπει να ενθαρρύνονται από τον παιδίατρο να ενημερωθούν σχετικά, και να μοιραστούν τη γνώση αυτή με τα παιδιά τους.

Η χρήση πορνογραφικού υλικού κατά τη διάρκεια της εφηβείας (κυρίως από τα αγόρια) αποτελεί συχνή πρακτική στο πλαίσιο του πειραματισμού και της εξερεύνησης, της ψυχαγωγίας, αλλά και της κάλυψης του ελλείμματος σεξουαλικής αγωγής από την οικογένεια, το σχολείο και τους ειδικούς υγείας. Η ιδιαίτερα δημοφιλής στις ηλικίες αυτές χρήση του διαδικτύου προσφέρει απεριόριστες δυνατότητες, αλλά εγκυμονεί και σχετικούς κινδύνους. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) σε 529 εφήβους της Αττικής, 19.4% ανέφεραν ότι χρησιμοποιούσαν ιστοσελίδες πορνογραφικού περιεχομένου. Το υλικό αυτό προορίζεται κυρίως για την ψυχαγωγία των έμπειρων ενηλίκων και όχι για την ενημέρωση των άπειρων εφήβων, με αποτέλεσμα την επίπτωση στη συμπεριφορά και την κοινωνικότητά τους σε αναφερόμενη συχνή εβδομαδιαία χρήση, όπως αποδεικνύει η συγκεκριμένη μελέτη. Επιπλέον, ο έφηβος μπορεί να έρθει σε επαφή με σεξουαλική βία και διάφορες παρεκτροπές, σε μία περίοδο που ακόμη αναπτύσσεται ψυχοκοινωνικά και δεν έχει εγκαταστήσει μηχανισμούς φιλτραρίσματος και αντικειμενικής κριτικής. Η χρήση υπολογιστών στο σχολείο αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα χρήσης τέτοιων ιστοσελίδων.

Γενικά τα αγόρια ωθούνται κοινωνικά να αποδείξουν έμπρακτα τον ανδρισμό τους κατά την εφηβική ηλικία, και στο πλαίσιο αυτό μπορεί να επισκεφθούν οίκους ανοχής με τη συνοδεία του πατέρα ή άλλου άρρενος συνοδού, ή και μόνα τους. Μία τέτοια επαφή δεν έχει ρεαλιστικό υπόβαθρο, ούτε και τη συναισθηματική βάση που προϋποθέτει η ένωση δύο ανθρώπων και προσδίδει στο σεξ- όπως ακριβώς και το πορνογραφικό υλικό- μια «πλαστή» χροιά. Το όλο θέμα αφορά έναν κόσμο σαρκικής επαφής όπου οι γυναίκες είναι πάντα πρόθυμες ή/και αμείβονται για να έχουν σεξουαλική δραστηριότητα και οι άνδρες καλούνται να αποδώσουν τα μέγιστα. Στην περίπτωση βέβαια των οίκων ανοχής προκύπτουν και θέματα υγείας, ασφάλειας κ.λπ.

Ο παιδίατρος καλείται να ενημερώσει τους γονείς και τον άρρενα έφηβο για την φυσιολογική σεξουαλική ωρίμανση, και βέβαια να τονίσει ότι δεν υπάρχει κανένας λόγος βιασύνης. Η σεξουαλική δραστηριότητα θα προκύψει μέσα από τις σχέσεις του με συνομηλίκους και απλά οφείλει στον εαυτό του και τις συντρόφους του να είναι ενημερωμένος και προετοιμασμένος σωστά για κάτι τέτοιο. Σε πολλές παρέες εφήβων η χρήση πορνογραφικού υλικού είναι αδύνατο να αποφευχθεί, ωστόσο όταν δεν είναι πολύ συχνή φαίνεται πως δεν βλάπτει ψυχοκοινωνικά τον έφηβο. Οι κατευθύνσεις που δίνονται στον άρρενα έφηβο για τη σεξουαλικότητα κατά την περίοδο αυτή είναι μείζονος σημασίας για τη λειτουργικότητα των μετέπειτα σχέσεών του, το σεβασμό της συντρόφου και τελικά τη σεξουαλική του ευτυχία.

Η ομοφυλοφιλία είναι ένα από τα θέματα που μπορεί να αντιμετωπίσει ο παιδίατρος και ο ρόλος του είναι εξαιρετικά σημαντικός. Περίπου 2-5% των εφήβων υπολογίζεται πως είναι ομοφυλόφιλοι (ανάλογο ποσοστό με αυτό των ενηλίκων). Μελέτες σε ομοζυγωτικούς και διζυγωτικούς διδύμους ανέδειξαν ότι η επίπτωση της ομοφυλοφιλίας στα αδέλφια είναι σημαντικά συχνότερη στους πρώτους, ωστόσο δεν έχει βρεθεί κάποιος γενετικός παράγοντας που διαφοροποιεί τους ομοφυλόφιλους από τους ετεροφυλόφιλους. Άλλοι ερευνητές σημειώνουν ανατομικές διαφορές στο μέγεθος και τη δομή του υποθαλάμου, ενώ ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται και στο ενδομήτριο ορμονικό περιβάλλον. Οικογενειακοί, κοινωνικοί και γενικότερα περιβαλλοντικοί παράγοντες έχουν επίσης συμμετοχή και ένα μικρό ποσοστό παιδιών με ατυπία στο κοινωνικό φύλο (αγοροκόριτσα ή αγόρια που παίζουν με κούκλες και τους αρέσει να ντύνονται γυναικεία) μπορεί στο μέλλον να έχουν ομοφυλοφιλική σεξουαλική προτίμηση. Ο γενετικός παράγων φαίνεται να είναι ισχυρός, ωστόσο η αιτιολογία είναι πολυπαραγοντική και το φαινόμενο σύνθετο.

Το γεγονός είναι ότι η ομοφυλοφιλία από το 1973 δεν θεωρείται ψυχική νόσος, αλλά παραλλαγή της σεξουαλικής συμπεριφοράς. Ο ίδιος ο Freud καθησυχάζει μία μητέρα ομοφυλόφιλου με την περίφημη επιστολή του ήδη από το 1935, διαβεβαιώνοντάς την για τα παραπάνω. Ωστόσο, λόγω του ότι η σεξουαλική αυτή παραλλαγή δεν συμβάλλει στη διαιώνιση του ανθρωπίνου είδους, υπάρχει κοινωνική προκατάληψη και αρνητική αντιμετώπιση των ομοφυλοφίλων.

Κατά την πρώϊμη και μέση εφηβεία, όταν ο σεξουαλικός πειραματισμός βρίσκεται στο ζενίθ του, ενδέχεται να υπάρξουν ομοφυλοφιλικές σκέψεις, όνειρα, φαντασιώσεις ή και πράξεις, οι οποίες δεν σημαίνουν απαραίτητα και ανάλογο προσανατολισμό κατά την υπόλοιπη ζωή. Από στοιχεία μελέτης σε πληθυσμό εφήβων των Η.Π.Α., 10% αναγνώρισαν ότι είχαν τουλάχιστον μία ομοφυλοφιλική εμπειρία και σίγουρα δεν θα εξελιχθούν όλοι σε ομοφυλόφιλους. Ο ομοφυλόφιλος έφηβος καλείται να εξερευνήσει τη σεξουαλικότητά του μέσα από μυστικές διαδικασίες, αισθήματα ενοχής, συναισθήματα ντροπής, που πολλές φορές καθυστερούν την παραδοχή της φύσης του και τον καταπιέζουν οδηγώντας σε αδιέξοδο ένα συχνά ταλαντούχο, λειτουργικό και ικανότατο άτομο. Σε μια άλλη μελέτη των Η.Π.Α., 97% των μαθητών δηλώνουν ότι έχουν ακούσει ομοφοβικά ανέκδοτα και έχουν βιώσει τη λεκτική κακοποίηση τωνομοφυλόφιλων. Επιπλέον, έρευνα σε ομοφυλόφιλους εφήβους αναφέρει ότι 50% εξ’αυτών βίωσαν την απόρριψη των γονέων τους όταν τους ανακοίνωσαν το σεξουαλικό τους προσανατολισμό. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον καλείται ο ομοφυλόφιλος έφηβος να ανακαλύψει τον εαυτό του και ο παιδίατρος μπορεί να αποτελέσει το πρόσωπο-κλειδί για να τον βοηθήσει σε αυτό. Το θέμα είναι εξαιρετικά σημαντικό και εάν ο παιδίατρος θεωρεί ότι λόγω προσωπικών, θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων.

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Η Σεξουαλικοποίηση των παιδιών και των εφήβων αποτελεί ένα φαινόμενο που τα τελευταία χρόνια απασχολεί με μεγάλο ενδιαφέρον ειδικούς και γονείς.Η Σεξουαλικοποίηση, που δεν πρέπει να συγχέεται με την υγιή σεξουαλικότητα, ορίζεται ως (α) η έμφαση της αξίας του ατόμου με βάση τη σεξουαλική εμφάνιση και συμπεριφορά εξαιρώντας άλλα χαρακτηριστικά του, (β) η στενή ταύτιση της φυσικής ελκυστικότητας ενός ατόμου με τον χαρακτηρισμό «σέξυ», (γ) η σεξουαλική «αντικειμενοποίηση» του ατόμου που το μετατρέπει σε άτομο ελκυστικό μόνο για την σεξουαλική ικανοποίηση των άλλων, παραβλέποντας άλλες ικανότητες ή προτερήματά του και (δ) η ακατάλληλα επιβεβλημένη σεξουαλικότητα σε ένα άτομο. Δεν είναι απαραίτητο να είναι παρόντα όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά, ακόμα και η παρουσία ενός από αυτά, αποτελεί ένδειξη Σεξουαλικοποίησης. Το τέταρτο χαρακτηριστικό, η ακατάλληλα επιβεβλημένη σεξουαλικότητα, είναι εξαιρετικά σχετική με την παιδική ηλικία. Ο οποιοσδήποτε (αγόρι, κορίτσι, άνδρας, γυναίκα) μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο Σεξουαλικοποίησης. Όταν όμως τα παιδιά διαποτίζονται από την σεξουαλικότητα των ενηλίκων, δεν είναι επιλογή τους, συνήθως επιβάλλεται σε αυτά από κάποιον ενήλικα.

Ενδείξεις της Σεξουαλικοποίησης των παιδιών υπάρχουν στην πραγματικότητα σε κάθε μέσοενημέρωσης , συμπεριλαμβανομένων της τηλεόρασης, των μουσικών βίντεο και στίχων, ταινιών, περιοδικών, ηλεκτρονικών παιχνιδιών, διαφήμισης και Διαδικτύου. Σε μελέτες που επικεντρώνονται σε μέσα που είναι ιδιαίτερα δημοφιλή στα παιδιά, όπως τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και τα εφηβικά περιοδικά, δείχνουν ότι οι γυναίκες, συχνότερα από τους άντρες παρουσιάζονται με σεξουαλικό τρόπο (π.χ. αποκαλυπτικά ρούχα, στάσεις σώματος ή εκφράσεις που υπαινίσσονται σεξουαλική ετοιμότητα) και αντικειμενοποιούνται (π.χ. χρησιμοποιούνται σαν διακοσμητικά αντικείμενα ή παρουσιάζονται σαν τμήματα σώματος αντί για ολόκληρα άτομα). Επιπρόσθετα, ένα στενό και μη ρεαλιστικό πρότυπο ομορφιάς προβάλλεται.

Η Σεξουαλικοποίηση έχει αρνητικές επιπτώσεις σε πολλούς τομείς, συμπεριλαμβανομένης της γνωστικής λειτουργίας, της σωματικής και ψυχικής υγείας, της σεξουαλικότητας, της διαμόρφωσης των τάσεων και των πεποιθήσεων του ατόμου. Αν και οι περισσότερες μελέτες έχουν γίνει στην όψιμη εφηβεία, τα αποτελέσματα φαίνεται να γενικεύονται και νεαρότερους εφήβους, οι οποίοι φαίνεται να επηρεάζονται περισσότερο καθώς η αίσθηση της ταυτότητας δεν είναι πλήρως διαμορφωμένη.

Μπάρλου Έφη, Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

1)Ποιες πηγές πληροφόρησης θεωρείτε πως έχουν οι νέοι στην Ελλάδα σχετικά με το θέμα σεξουαλική συμπεριφορά και προφύλαξη εκτός της οικογένειάς τους;

Σε ότι αφορά τις πηγές ενημέρωσης των νέων σε θέματα που αφορούν τη σεξουαλική συμπεριφορά, την αντισύλληψη και την αποφυγή των Σεξουαλικώς Μεταδιδόμενων Νοσημάτων (ΣΜΝ), πρωταρχικές πηγές είναι οι φίλοι, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης - κυρίως το Διαδίκτυο και η οικογένεια, ενώ ο γυναικολόγος φαίνεται ότι γίνεται σημαντικό συμβουλευτικό μέσο μόνο μετά την ηλικία των 25 ετών. Σε έρευνες εφήβων στο ελληνικό πληθυσμό (Αντωνιάδης και συν) το 58% του δείγματος αναφέρει ότι είχε ενημερωθεί πριν την ηλικία των 15 ετών με πηγές ενημέρωσης: τους φίλους (59%), την οικογένεια (31%), τα βιβλία-περιοδικά (10%), ενώ σε άλλη έρευνα του τμήματος Επισκεπτών και Επισκεπτριών Υγείας του ΤΕΙ Αθήνας, κύριες πηγές ενημέρωσης αναφέρονται οι φίλοι σε ποσοστό 66,8%, οι γονείς σε ποσοστό 60,3% και τα βιβλία-φυλλάδια σε ποσοστό 59,6%, ενώ οι επαγγελματίες υγείας δηλώθηκαν από 3,3%. Φαίνεται λοιπόν πως οι πληροφορίες των νέων για τη σεξουαλική συμπεριφορά και τα θέματα αντισύλληψης προέρχονται κυρίως από συμμαθητές και φίλους τους, που και οι ίδιοι έχουν ελλιπή ενημέρωση. Οι έφηβοι, δεν συζητούν με τους γονείς τους και τους καθηγητές τους γι’ αυτά τα θέματα σε αυτή την ηλικία που είναι κρίσιμη η πληρέστερη ενημέρωσή τους.

2)Πόσο σημαντικό θεωρείτε το ρόλο της πολιτείας στο θέμα της ενημέρωσης και της προστασίας των νέων όσον αφορά την μετάδοση σοβαρών ασθενειών, ποια θα πρέπει να είναι η στάση της;

Η πολιτεία είναι υπεύθυνη για την δημιουργία και κατάρτιση προγραμμάτων σεξουαλικής αγωγής στα σχολεία.

3)Πιστεύετε πως πρέπει να καθιερωθεί ειδικό μάθημα στα σχολεία και από ποια ηλικία;

Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση των νέων, ως μία συμβουλευτική διαδικασία που θα υποστηρίζει την ανάπτυξη της προσωπικότητας τους, θεωρούμε ότι μπορεί και πρέπεινα αποτελέσει τον κύριο άξονα προγραμμάτων Αγωγής Υγείας στη Β’ θμια εκπαίδευση. Έχει αποδειχτεί ότι η άγνοια και η στρεβλή ενημέρωση - κυρίως σήμερα με την πορνογραφική διάσταση της εικόνας, που πολλές φορές προβάλλουν ανεξέλεγκτα τα ΜΜΕ και το Διαδίκτυο - δημιουργούν τεράστια προβλήματα στην ψυχοσεξουαλική, συναισθηματική καικοινωνική ανάπτυξη των εφήβων με περαιτέρω αρνητικέςεπιπτώσεις στις διαφυλικέςκαι τις ενδοοικογενειακές σχέσεις που θα αναπτύξουν στο μέλλον. Η προσέγγιση τους θα πρέπει να γίνει με βάση:

α.Τη βιολογική διάσταση σχετικά με την ανατομία και τη φυσιολογία της αναπαραγωγικής σεξουαλικής λειτουργίας. Είναι απαραίτητο νααναπτυχθούν θέματα που αναφέρονται στην ανατομία και φυσιολογία του γεννητικού συστήματος του άνδρα και της γυναίκας, στην υγιεινή του σώματος , τη λειτουργία της ερωτικής σχέσης, τη γονιμοποίηση, την κύηση και τον τοκετό, τις διαταραχές και τιςδυσλειτουργίες τουανθρώπινου γεννητικούσυστήματος, τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα με έμφαση κυρίως σήμερα στο AIDS κ.λ.π.

β. Την κοινωνική διάσταση , ώστε οι νέοι να κατανοήσουν και να συνειδητοποιήσουν τη διαφορετικότητα - συμπληρωματικότητα του ρόλου των δύο φύλων, γεγονός που θα τους βοηθήσει στη ανάπτυξη της υπευθυνότητας όχι μόνο για τον εαυτό τους, αλλά και προς το άλλο φύλο.

γ. Τη συναισθηματικήδιάστασηκαι τη διάσταση των ανθρώπινων σχέσεων,με στόχο την επικοινωνία, συντροφικότητα και τον αλληλοσεβασμό ανάμεσαστο νέο και τη νέα, τα βιοψυχοκοινωνικά χαρακτηριστικά των εφήβωνστις σχέσειςμε τους γονείς τους και τους συνομήλικους τους.

δ. Τη νομική διάστασητων ανθρώπινων σχέσεων, ώστε να αποφύγουν μορφές, συνέπειεςεφηβικής παραβατικότητας που σχετίζονται με τις ερωτικές, σεξουαλικές σχέσειςτους.

Η αποτελεσματικότητα ενός προληπτικού προγράμματος σεξουαλικής αγωγής πιστεύω ότι θα βοηθούσε και θα προετοίμαζε τους νέους να αντιμετωπίσουν στο παρόν και στο μέλλον προβλήματα, όπως είναι οι ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες στηνπρόωρη ηλικία, οι εκτρώσεις που ίσως μπορεί να καταδικάσουν τη νέα μελλοντικά, τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα καιτα θέματα της σεξουαλικής κακοποίησης (σεξουαλική παρενόχληση, κακοποίηση, βιασμός).

4) Ποια υπουργεία θα ήταν καταλληλότερα να αναλάβουν το μάθημα της σεξουαλικής αγωγής και με ποιο τρόπο; Ποιους θεωρείτε καταλληλότερους να διδάξουν τη σεξουαλική αγωγή στους νέους , τους δασκάλους, ή ειδικούς συνεργάτες, ή ψυχολόγους Υπουργείων Αγωγής Υγείας;

Η συνεργασία των Υπουργείων Υγείας και Παιδείας κρίνεται απαραίτητη για την κατάρτιση ενός ολοκληρωμένου προγράμματος σεξουαλικής αγωγής. Ο ρόλος των εκπαιδευτικών είναι σηµαντικός τόσο για τους µαθητές, τους γονείς αλλά και το ευρύτεροκοινωνικό περιβάλλον. Στη σεξουαλική αγωγή η προσωπικότητα της εκπαιδευτικού είναι σηµαντική.Η σεξουαλικότητα αγγίζει τις πιο προσωπικές διαστάσεις της ανθρώπινης προσωπικότητας. Ενώ η σεξουαλική αγωγή αφορά θέµατα ανατοµίας, φυσιολογίας, βιολογίας ταυτόχρονα θίγει και ζητήµατα αυτο-αντίληψης, φύλων, διαφυλικών σχέσεων, τρόπου ζωής, θρησκευτικών πεποιθήσεων, ηθικών κανόνων και πολλά άλλα. Εποµένως είναι ιδιαίτερα σηµαντικό να µπορεί η εκπαιδευτικός να καλλιεργήσει στους νέους ανθρώπους γνώσεις, ικανότητες και συµπεριφορές που από τη µια µεριά θα γίνουν οδηγός στο ταξίδι για την ανακάλυψη και καλλιέργεια της ταυτότητάς τους και από την άλλη θα τους προσφέρουν τη δυνατότητα να ζήσουν µια υγιή ζωή.

Μπάρλου Έφη, Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Με δεδομένο τον ψηφιακό αναλφαβητισμό των γονέων, την έλλειψη επαρκούς ενημέρωσης στα σχολεία, καθώς και την ανάγκη επιμόρφωσης των επαγγελματιών που ασχολούνται με τα παιδιά και τους εφήβους (εκπαιδευτικοί ,ιατροί, επαγγελματίες ψυχικής υγείας), το Πανεπιστήμιο Αθηνών έχει πραγματοποιήσει σειρά δράσεων που σκοπό έχουν να προάγουν τους κανόνες του αφαλούς διαδικτύου, με ρεαλιστικό τρόπο έχοντας πάντα σα δεδομένο τη χρησιμότητα του διαδικτύου στην καθημερινότητα των παιδιών και των εφήβων.

Ένα αξιοσημείωτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση είναι η Συμβουλευτική Γραμμή Βοηθείας για θέματα ασφάλειας στο διαδίκτυο «υποΣΤΗΡΙΖΩ» 80011 80015 που λειτουργεί ήδη τρία χρόνια. Η Γραμμή στελεχώνεται από εξειδικευμένους παιδοψυχολόγους και λειτουργεί εργάσιμες μέρες και ώρες (9:00-15:00) χωρίς χρέωση. Η Γραμμή εντάσσεται στη δράση Helplineτου Ευρωπαϊκού προγράμματος saferinternet που πραγματοποιείται σε 30 κράτη σε όλη την Ευρώπη. Είναι μέλος του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου μαζί με την δράση ενημέρωσης saferinternet.gr και την γραμμή καταγγελιών safeline.gr. Στην Ελλάδα η προσπάθεια αυτή στηρίζεται από τον Ο.Τ.Ε.

Η Γραμμή έχει δεχτεί συνολικά περισσότερες από δυο χιλιάδες κλήσεις από γονείς, εφήβους, εκπαιδευτικούς και ειδικούς με αιτήματα σχετικά με την προστασία από τους κινδύνους του διαδικτύου. Το μεγάλο πλεονέκτημα της Γραμμής ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΩ είναι η δυνατότητα παραπομπής περιστατικών που χρήζουν άμεσης παρέμβασης στις δομές της Μ.Ε.Υ. προκειμένου να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι λειτουργείΤμήμα Ασφαλούς Χρήσης-Κατάχρησης Διαδικτύου για εφήβους, στελεχωμένο από ομάδα ειδικών καθώς και Τμήμα Συμβουλευτικής Οικογένειας .

Τον Ιούνιο του 2010 υπογράφηκε Μνημόνιο Συνεργασίας μεταξύ της Υπουργού Παιδείας κας Άννας Διαμαντοπούλου και των (Διευθυντής: Καθηγητής Δημήτριος Καφετζής και Επιστ. Υπεύθυνος: Λέκτορας Εφηβικής Ιατρικής Άρτεμις Τσίτσικα) για θέματα ασφάλειας του διαδικτύου και δημιουργήθηκε και η σχετική επιτροπή. Στο πλαίσιο του μνημονίου, έχουν επισκεφτεί περισσότερα από 200 σχολεία και έχουν συμβάλλει στην ενημέρωση 30000 παιδιών, έχουν δε συμμετάσχει στην εκπαίδευση 3000 εκπαιδευτικών. Επίσης Μνημόνιο Συνεργασίας έχει υπογραφτεί με την Αρχιεπισκοπή Αθηνών και εδώ και τρία χρόνια υπάρχει στενή συνεργασία με το διαδημοτικό δίκτυο υγείας και με πολλούς δήμους, συλλόγους , κτλ.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η χώρα μας είναι η συντονίστρια της πρώτης μεγάλης ευρωπαϊκής έρευνας με θέμα τη μελέτη συμπεριφορών εξάρτησης (EUNETADB) πουγίνεται σε επτά κράτη (Γερμανία ,Πολωνία, Ισλανδία, Ρουμανία, Ισπανία, Ολλανδία, Ελλάδα) στο πλαίσιο του προγράμματος SAFERINTERNET.

Συμπερασματικά, όταν ο τρόπος πλοήγησης στο διαδίκτυο δεν είναι ασφαλής οδηγούμαστε σε επικίνδυνες συμπεριφορές στα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης, τη δήθεν «κοινωνικότητα» που αναπτύσσεται στα μέσα αυτά, τα προβλήματα επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια , την απόλυτη «μαγεία του μέσου» και τις δραστηριότητες που θυσιάζονται στο βωμό των παραπάνω. Τα αναφερόμενα επιτάσσουν την αναγκαιότητα να αλλάξουμε την κατάσταση στη χώρα μας και αυτό θα μπορούσε να γίνει σε δυο επίπεδα:

Øνα ενημερώσουμε για τη χρησιμότητα του διαδικτύου στη ζωή των παιδιών, για τους κανόνες σωστής χρήσης και την αναγκαιότητα να κερδίσουν οι γονείς την εμπιστοσύνη των παιδιών τους και στο «διαδικτυακό κόσμο». Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και οι φορείς που ασχολούνται με τα συγκεκριμένα θέματα πρέπει να βοηθήσουν στην κατεύθυνση αυτή με ισόρροπη ενημέρωση χωρίς κινδυνολογία και εντυπωσιασμό, γιατί στην περίπτωση αυτή το μόνο που καταφέρνουμε είναι να δαιμονοποιήσουμε το διαδίκτυο και να συμβάλλουμε στη φοβική συμπεριφορά των γονέων στον εικονικό κόσμο και σε μεγαλύτερη έκθεση των παιδιών σε κινδύνους.

ØΟι επιστήμονες υγείας και οι εκπαιδευτικοί είναι σημαντικό να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των παιδιών σε θέματα χρήσης του διαδικτύου, ώστε τα παιδιά να μπορούν να μοιραστούν τόσο τα προβλήματαπου αντιμετωπίζουν από φαινόμενα παρενόχλησης και εκφοβισμού όσο και τους λογούς που τα οδηγούν σε ακραίες συμπεριφορές στο συγκεκριμένο μέσο.

Βασικό εφόδιο πέρα από τη γνώση και την εμπειρία σε θέματα ψυχοκοινωνικής υγείας των παιδιών και των εφήβων είναι η δια βίου εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας στο διαδικτυακό κόσμο και τις συνήθειες και συμπεριφορές που αναπτύσσουν εκεί οι νέοι. Το πρόγραμμα ΕΣΠΑ εκπαίδευσης επαγγελματιών υγείας σε θέματα «εξάρτησης» του διαδικτύου και άλλων κινδύνων του διαδικτύου «Αριάδνη»κινείται στην παραπάνω κατεύθυνση. (http://elearn.elke.uoa.gr/ariadni/)

Πίνακας 14.1

Συνεργασία φορέων για την ασφαλή χρήση του διαδικτύου

1. Η ΟΙΚΟΓΈΝΕΙΑ (εφαρμογή ορίων, συμμετοχή σε άλλες δραστηριότητες κ.λπ)

2. ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (εκμάθηση ασφαλούς χρήσης του διαδικτύου, ενημέρωση για τα φαινόμενα κατάχρησης, παρενόχλησης κ.λπ.)

1.ΤΑ ΜΜΕ (ενημέρωση με αντικειμενικό τρόπο, χωρίς άρωμα reality)

2.Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ (νομικό πλαίσιο για τη λειτουργία των internet café, προγράμματα πρωτογενούς και δευτερογενούς πρόληψης στα σχολεία, εκπαίδευση γονέων κ.α.)

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Το διαδίκτυο αποτελεί πλέον αναγκαίο εργαλείο ενημέρωσης, κοινωνικής επαφής και ψυχαγωγίας για τους εφήβους. Ωστόσο, η υπερβολική ενασχόληση με το μέσο αυτό δημιουργείκινδύνους ανάπτυξης ακραίων συμπεριφορών σχετικά μετη χρήση του.

Τα αρχικά συμπτώματα της «εξάρτησης» είναι ο υπερβολικός χρόνος ενασχόλησης με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, στα Internet-cafe ή/και στο σπίτι, η μονομανία, η παραμέληση υποχρεώσεων και άλλων ασχολιών και η απότομη πτώση της σχολικής επίδοσης. Η απομόνωση, η μείωση του χρόνου δραστηριοτήτων και του χρόνου που περνούν τα παιδιά με την οικογένεια και τους φίλους τους, η μεταβολή της συμπεριφοράς (π.χ. βίαιη συμπεριφορά μέσα στο σπίτι), η αδιαφορία για πράγματα που πριν ευχαριστούσαν, συχνά συνθέτουν τη συνολική εικόνα. Υπάρχουν βέβαια και τα σωματικά συμπτώματα, όπως πονοκέφαλος, ξηρότητα οφθαλμών, διατροφικές παρεκτροπές και παραμέληση της σωματικής υγιεινής και φροντίδας εαυτού.

Το πρώτο κέντρο απεξάρτησης λειτούργησε το 1995 στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Ο όρος «εθισμός» χρησιμοποιείται σε εισαγωγικά λόγω του ότι η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα βρίσκεται σε αμηχανία και δεν υπάρχει ομοφωνία για το εάν πρόκειται για αληθή εθισμό ή όχι. Δεν πρόκειται άλλωστε για κάποια ουσία που καταναλώνει ο χρήστης, ωστόσο υπάρχει ενεργητική συμμετοχή, αλληλεπίδραση και αίσθημα ευχαρίστησης που πολλές φορές μπορεί να οδηγήσει σε συμπεριφορές εξάρτησης.

Το γεγονός πάντως είναι ένα: υπάρχουν παιδιά και έφηβοι που παραμελούν σημαντικά την κοινωνική τους ζωή, τις δραστηριότητες και τις υποχρεώσεις τους, και η χρήση του διαδικτύου αποκτά πρωταγωνιστικό ρόλο στην ζωή τους.

Ο πιο πρόσφατος ορισμός για τη διάγνωση του «εθισμού» είναι αυτός των Caplan και Sadock, και θα πρέπει να ισχύουν, πέντε από τα έξι παρακάτω κριτήρια, προκειμένου να τεθεί η διάγνωση: 1. παραμονή online για όλο και περισσότερο χρόνο, 2. αποτυχία διαχείρισης του επερχόμενου αισθήματος διέγερσης ή και κατάθλιψης 3.παραμονή online για περισσότερο από το προτιθέμενο χρονικό διάστημα, 4. κίνδυνος απώλειας σχέσης ή ευκαιρίας εξαιτίας της χρήσης, 5. ψεύδη προκειμένου να καλυφθεί η αληθής έκταση της χρήσης και 6.χρήση προκειμένου να ελεγχθούν τα αρνητικά συναισθήματα. Αυτός είναι και ο ορισμός που προτείνεται για το επόμενο εγχειρίδιο Ψυχικών Νοσημάτων των Η.Π.Α., προκειμένου να αναγνωριστεί ως αυτόνομη διαταραχή. Αν ισχύουν, όπως προαναφέρθηκε, πέντε από τα έξι κριτήρια, τίθεται η διάγνωση του «εθισμού». Υπάρχουν όμως και οριακές-borderline περιπτώσεις που μπορεί να μην ισχύουν όλα τα κριτήρια αλλά μερικά από αυτά, και είναι υψηλού κινδύνου για τη μελλοντική ανάπτυξη «εθισμού» (Πίνακας 10.2).

Το θέμα της συν-νοσηρότητας είναι πολύ σημαντικό (βλ. κεφ. 12). Παρατηρούνται συνοδές καταστάσεις όπως η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και η υπερκινητικότητα, το καταθλιπτικό συναίσθημα, το άγχος και οι ιδεοψυχαναγκαστικές διαταραχές, διαταραχή ελέγχου των παρορμήσεων κ.α. Σύμφωνα με την τρέχουσα βιβλιογραφία, η συν-νοσηρότητα παρατηρείται σε τουλάχιστον 60% των περιπτώσεων με κατάχρηση του διαδικτύου.

Το φαινόμενο των συμπεριφορών «εθισμού» αποτελεί ένα σύνθετο και πολυπαραγοντικό φαινόμενο και σίγουρα δεν μπορούν να ενοχοποιηθούν ένας ή δύο ή και τρεις παράγοντες. Φαίνεται πως παίζουν ρόλο γενετικοί παράγοντες, ειδικά εάν υπάρχει συν-νοσηρότητα, αλλά και το είδος της προσωπικότητας (π.χ. ορισμένα παιδιά είναι ευαίσθητα με χαμηλή αυτοεκτίμηση και ντροπαλά, άλλα παρουσιάζουν χαρακτηριστικά διαταραχής του ελέγχου των παρορμήσεων και μια πιο επιθετική προσωπικότητα). Γεγονότα ζωής μπορεί να οδηγήσουν εκεί, περιβαλλοντικοί παράγοντες σαφέστατα συμβάλλουν (π.χ. η σημαντική δυσλειτουργία της οικογένειας), ενώ και οι πολιτισμικοί παράγοντες είναι σημαντικοί. Επιπλέον, η εφηβεία αποτελεί ένα ασταθές περιβάλλον το οποίο μπορεί να οδηγήσει λόγω των αναπτυξιακών της χαρακτηριστικών (πειραματισμός, σχετική έλλειψη αντικειμενικής κρίσης, αδυναμία υποθετικής σκέψης, αμφισβήτηση ορίων κ.λπ) σε συμπεριφορές υψηλού κινδύνου.

Η πρώτη έρευνα στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκετο 2007, προκειμένου να καθοριστεί η επίπτωση των συμπεριφορών διαδικτυακής «εξάρτησης» στο γενικό εφηβικό πληθυσμό. Συμμετείχαν έφηβοι με μέσο όρο ηλικίας τα 15 έτη και διερευνήθηκαν τα χαρακτηριστικά της χρήσης, αλλά κυρίως της κατάχρησης, και πόσοι από αυτούς είχανε συμπεριφορές «εξάρτησης».

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, 1% των εφήβων είχαν score “εθισμού” στο ερωτηματολόγιο της Young, το οποίο είναι ένα διεθνές εργαλείο για την αξιολόγηση του «εθισμού», και 12,8% παρουσίασαν borderline-οριακή χρήση, η οποία δυνητικά θα μπορούσε να οδηγήσει σε «εθισμό». Τα αγόρια παρουσιάζουνμεγαλύτερη επιρρέπεια στην ανάπτυξη συμπεριφοράς “εθισμού”, ενώ τα διαδικτυακά (on-line) παιχνίδια είναι η κύρια αιτία υπερβολικής χρήσης. Ας λάβουμε βέβαια υπόψη ότι αυτά είναι αποτελέσματα του 2007 και δεδομένου ότι το «γρήγορο» internet έχει εισέλθει στα Ελληνικά σπιτικά κυρίως μέσα στα επόμενα δύο έτη, είναι πιθανό τα ποσοστά αυτά να έχουν αυξηθεί.

Η χρήση του διαδικτύου πάνω από 10 ώρες την εβδομάδα, μπορεί σύμφωνα με την έρευνα να οδηγήσει δυνητικά σε υπερβολική χρήση. Το εύρημα αυτό είναι σε συμφωνία με τις κατευθυντήριες οδηγίες της Αμερικανικής Παιδιατρικής Ακαδημίας για τα παιδιά και τους εφήβους που θέτει όρια ημερήσιας χρήσης οθόνης ‘screen time’, τηλεόρασης και ηλεκτρονικού υπολογιστή, τις δύο ώρες. Αυτό βέβαια εξατομικεύεται, και ειδικά στην εφηβική ηλικία που ο έφηβος έχει το δικαίωμα της γνώμης του, θα μπορούσε αυτό το όριο, -π.χ. τα Σαββατοκύριακα-, να είναι και τρεις ώρες. Τα όρια που θα τεθούν εξαρτώνται από τη συζήτηση που θα κάνουν ο γονέας και ο έφηβος μαζί, λαμβάνοντας πάντα υπόψη τις διεθνείς κατευθυντήριες οδηγίες, επιστημονικά στοιχεία και πληροφορίες. Η ενασχόληση στο περιβάλλον του σχολείου αποδείχθηκε προστατευτικός παράγοντας έναντι της ανάπτυξης προβληματικής χρήσης (βλ. κεφ. 1).

Σχετικά με την ψυχοκοινωνική κατάσταση των παιδιών, υπήρξαν συσχετίσεις του «εθισμού» με την υπερκινητικότητα, τη διάσπαση προσοχής, την παραβατικότητα καθώς και διαταραχή στη σχέση με τους συνομήλικους στα παιδιά με υπερβολική χρήση. Τα ποσοστά της Ελλάδας, όταν συγκριθούν με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, την Κορέα και την Κίνα, θεωρούνται σχετικά χαμηλά για την κατάχρηση και οριακή χρήση (Πίνακας 10.1). Ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, τα αποτελέσματα είναι του 2007 και η Ελλάδα γενικά έχει καθυστερήσει σχετικά με την ανάπτυξη της χρήσης νέων τεχνολογιών, και την εισαγωγή του «γρήγορου» internet, σε σύγκριση με άλλες χώρες. Ήδη τα πρώτα αποτελέσματα έρευνας του 2010 αναδεικνύουν αυξητική στάση στις συμπεριφορές εξάρτησης και τις οριακές συμπεριφορές, ενώ το τοπίο μεταβάλλεται και τα δύο φύλα εξισώνονται με πρωταγωνιστικό αίτιο που οδηγεί σε υπερβολή τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης (facebook) και όχι τα διαδικτυακά παιχνίδια (online games), όπως το 2007. Τα παιδιά με συμπεριφορές εξάρτησης αποκτούν μια κακώς εννοούμενη «άνεση» στο διαδίκτυο και αναπτύσσουν συμπεριφορές υψηλού κινδύνου (δημοσιοποίηση προσωπικών δεδομένων, φυσική συνάντηση με αγνώστους που γνώρισαν διαδικτυακά κλπ) σε σημαντικά μεγαλύτερο βαθμό από τα παιδιά με μη υπερβολική χρήση (Πίνακας 10.4).

Στους Έλληνες εφήβους που παρουσιάζουν συμπεριφορά εξάρτησης μελετήθηκαν δημογραφικοί, ψυχοκοινωνικοί και κλινικοί παράγοντες. Το φαινόμενο αφορούσε έως πρόσφατα κυρίως αγόρια, ενώ ανάμεσά τους υπήρξαν έφηβοι που παρουσίασαν σημαντική πτώση της σχολικής επίδοσης και μείωση των δραστηριοτήτων και των χόμπυ τους. Σε πολλές από τις οικογένειες υπήρχαν δυσλειτουργία και έλλειψη επικοινωνίας-αδυναμία τήρησης των ορίων. Συναισθηματικές διαταραχές, άγχος, καταθλιπτικό συναίσθημα και διάσπαση προσοχής ήταν συνοδές οντότητες σε ορισμένα παιδιά. Σωματικά συμπτώματα ήταν συχνά π.χ. διαταραχές του ύπνου, διατροφικές παρεκτροπές, έλλειψη φυσικής δραστηριότητας, πονοκέφαλοι και ξηρότητα οφθαλμών. Μετά από πρόγραμμα παρέμβασης, 72.2 % παρουσίασαν βελτίωση ενώ τα 27.7% δεν συνεργάστηκαν και εγκατέλειψαν το πρόγραμμα.

Το πρόγραμμα που εφαρμόστηκε περιλαμβάνει την ψυχοεκπαίδευση (δηλ. την ενημέρωση και την παροχή πληροφοριών για το τι συμβαίνει και ποιοι είναι οι στόχοι) και την συμπεριφορικού τύπου παρέμβαση (τήρηση ημερολογίου, στήριξη και συζήτηση μία, δύο ή και τρεις φορές την εβδομάδα, επιβράβευση όταν επιτυγχάνονται στόχοι και σημειώνεται πρόοδος, προβληματισμός σε στασιμότητα κ.λπ). Η οικογενειακή στήριξη και καθοδήγηση είναι επίσης σημαντικά. Φαρμακευτική αγωγή χρησιμοποιείται μόνο όταν κρίνεται απολύτως απαραίτητο και εάν υπάρχει υπόστρωμα.

Ας σημειωθεί ότι σε περιπτώσεις που δεν συνυπάρχουν ψυχικές δυσκολίες (βλ. κεφ. 12), τα αποτελέσματα του προγράμματος παρέμβασης είναι πολύ ικανοποιητικά και υπήρξαν περιπτώσεις με συμπεριφορές διαδικτυακής εξάρτησης που διέκοψαν την υπερβολική χρήση με καθαρά δική τους πρωτοβουλία, χωρίς παρέμβαση ειδικών όπως π.χ. η περίπτωση εφήβου που διέκοψε την υπερβολική χρήση όταν σχετίστηκε ρομαντικά με συνομήλική του. Η παρατήρηση αυτή προκύπτει και από την ποιοτική έρευνα του Ευρωπαϊκού προγράμματος του Saferinternet και διαφοροποιεί την «εξάρτηση» από το διαδίκτυο από όλες τις άλλες εξαρτήσεις τονίζοντας ότι μάλλον πρόκειται για μία εκδήλωση υπερβολικού ενδιαφέροντος στη διάρκεια της εφηβείας και όχι για αληθή εξάρτηση.

Η πρόληψη είναι εξαιρετικής σημασίας και βασικά μέτρα αποτελούν η ενημέρωση των γονέων και η εκμάθηση των κανόνων ασφαλούς διαδικτύου στο σχολείο. Η εφαρμογή φίλτρων αφορά τις μικρότερες ηλικίες, οι έφηβοι μπορούν να χειριστούν τα φίλτρα έτσι ώστε οι γονείς να μην καταλάβουν ότι έχουνε χρησιμοποιήσει συγκεκριμένο διαδικτυακό υλικό. Η αφιέρωση χρόνου από τους γονείς, η ενασχόληση με το διαδίκτυο μαζί με τα παιδιά τους ώστε να υπάρχει κριτικό φίλτρο, καθώς και η συναισθηματική κάλυψη ώστε τα παιδιά να αισθάνονται ασφαλή και να μπορούν να εφαρμόσουν όρια από πολύ μικρή ηλικία είναι σημαντικά. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής είναι προτιμότερο να είναι σε κοινόχρηστο χώρο ώστε να υπάρχει η απαραίτητη επιστασία. Η ενημέρωση των παιδιών για τα φαινόμενα εθισμού και παρενόχλησης μέσω διαδικτύου, καθώς και προτάσεις για τον χειρισμό καταστάσεων που μπορεί να προκύψουν βοηθούν και προλαμβάνουν.

Πίνακας 10.1

Επίπτωση των συμπεριφορών εξάρτησης σε διάφορες χώρες 

Πίνακας 10.2

Κριτήρια διάγνωσης των συμπεριφορών εξάρτησης

1. Παραμονή on-line για όλο και περισσότερο χρόνο
2. Αποτυχία διαχείρισης του επερχόμενου αισθήματος διέγερσης ή/και κατάθλιψης
3. Παραμονή on-line για περισσότερο από το προτιθέμενο χρονικό διάστημα

4. Κίνδυνος απώλειας σχέσης ή ευκαιρίας εξαιτίας της χρήσης

5. Ψεύδη, προκειμένου να καλυφθεί η αληθής έκτασης της χρήσης

6. Χρήση προκειμένου να ελεγχθούν τα αρνητικά συναισθήματα

* Αν ισχύουν πέντε από τα έξι κριτήρια, τίθεται η διάγνωση του «εθισμού». Υπάρχουν όμως και οριακές-borderline περιπτώσεις που μπορεί να μην ισχύουν όλα τα κριτήρια αλλά μερικά από αυτά, και είναι υψηλού κινδύνου για τη μελλοντική ανάπτυξη «εθισμού»

Πίνακας 10.3

Ο ρόλος των γονέων στην πρόληψη των διαδικτυακών συμπεριφορών εξάρτησης

• Η ποιοτική σχέση με τους γονείς, ο χρόνος που οι γονείς αφιερώνουν στα παιδιά και η ενασχόληση τους στο internet μαζί με τα παιδιά μπορούν να συμβάλλουν στην αποφυγή του φαινομένου. 
• Η συναισθηματική κάλυψη των παιδιών, η καλή σχέση και η επικοινωνία όλων των μελών οδηγούν σε σωστή εφαρμογή ΟΡΙΩΝ μέσα στο σπίτι, τα οποία μπορούν να τηρούνται (οι ενοχικοί γονείς αδυνατούν να βάλουν όρια).
• Το internet είναι ένα πολύ σημαντικό εργαλείο και δεν πρέπει ναδαιμονοποιείται. Σωστή χρήση και όρια στις πιο ευαίσθητες ηλικίες είναισημαντικά. 
• Η δημιουργία θελκτικών αντιπροτάσεων (αθλητική δραστηριότητα, καλλιτεχνικές δράσεις, οικογενειακές εκδηλώσεις κ.λπ.) είναι ιδιαίτερα σημαντική για την εξισορρόπηση της καθημερινότητας.

Πίνακας 10.4

Δυναμική εξέλιξη των συμπεριφορών εξάρτησης στους εφήβους (σύγκριση 2007-2010)

1.Υπάρχει τάση αύξησης των ποσοστών υπερβολικής χρήσης

2.Οι επαρχιακές πόλεις παρουσιάζουν μεγαλύτερο ποσοστό συμπεριφορών εθισμού στο διαδίκτυο και οριακής χρήσης σε σύγκριση με τον πληθυσμό της Αττικής

3.Αντίθετα με τα αποτελέσματα του 2007, όπου τα αγόρια είχαν προβάδισμα όσον αφορά τις συμπεριφορές εξάρτησης, τώρα υπάρχει εξίσωση των ποσοστών στα δύο φύλα.

4.Η πρώτη αιτία που μπορεί να οδηγήσει σε συμπεριφορά εθισμού είναι τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης και ακολουθούν τα online παιχνίδια. Στα αποτελέσματα του 2007, η πρώτη αιτία ήταν τα online παιχνίδια.

5.Τα παιδιά με συμπεριφορές εξάρτησης παρουσιάζουν στατιστικά σημαντική διαφορά στη χαμηλή βαθμολογία σχολείου (βαθμός <12) σε σύγκριση με τον πληθυσμό που ασχολείται με το διαδίκτυο σε φυσιολογικά πλαίσια.

6.Επίσης, τα παιδιά με συμπεριφορές εξάρτησης επιδίδονται σε παιχνίδια τύχης και χρησιμοποιούν υλικό με σεξουαλικό περιεχόμενο σημαντικά συχνότερα από τον υπόλοιπο πληθυσμό.

7.Από το συνολικό πληθυσμό 72.6% «κατεβάζουν» τραγούδια χωρίς να θεωρούν ότι αυτό είναι κάτι παράνομο (δεν υπάρχει διαφοροποίηση μεταξύ των εφήβων με «εθισμό» και των εφήβων με φυσιολογική χρήση).

8.Από το σύνολο των εφήβων 63,7% θα δημοσιοποιούσαν προσωπικά τους δεδομένα (100% των εφήβων με «εξάρτηση»).

9.Από το σύνολο των εφήβων 18,5% θα συναντούσαν κάποιον διαδικτυακό φίλο στο φυσικό κόσμο (74% των εφήβων με «εξάρτηση»).

10.Σύμφωνα με την ψυχομετρία οι έφηβοι με συμπεριφορές εξάρτησης παρουσιάζουν τάσεις επιθετικότητας και παραβατικές συμπεριφορές, ενώ οι έφηβοι με την οριακή χρήση (στάδιο προ της «εξάρτησης», ωστόσο προβληματική χρήση) παρουσιάζουν τάσεις καταθλιπτικού συναισθήματος και άγχους.

11.Γενικά οι έφηβοι με προβληματική χρήση φαίνεται να αποκτούν μια κακώς εννοούμενη «άνεση» με το διαδίκτυο καταργώντας όρια και παρουσιάζοντας συμπεριφορές υψηλού κινδύνου.

Πίνακας 10.5

Παράγοντες που συμβάλλουν στην ανάδυση διαδικτυακών συμπεριφορών εξάρτησης

1.Ευαλωτότητα προσωπικότητας

2.Υποκείμενες ψυχικές δυσκολίες (βλ. κεφ. 12)

3.Δυσλειτουργία περιβάλλοντος (οικογένεια, σχολείο κ.λπ.)

4.Πολιτισμικές επιδράσεις

5.Εφηβεία (ηλικία με ασταθές αναπτυξιακό περιβάλλον)

Πίνακας 10.6

Παρεμβάσεις σε εφήβους με συμπεριφορές εξάρτησης στο διαδίκτυο

1.Ψυχοεκπαίδευση

2.Συμπεριφορικού τύπου παρέμβαση

3.Θεραπεία συνοδών ψυχικών δυσκολιών (βλ. κεφ. 12)

4.Οικογενειακή συμβουλευτική στήριξη (βλ. κεφ. 13)

5.Διεπιστημονική συνεργασία ειδικών ανάλογα με τα θέματα που προκύπτουν (παιδίατρος, διατροφολόγος, ψυχολόγος, ψυχίατρος, ορθοπεδικός, οφθαλμίατρος, νευρολόγος κ.λπ.)

Βιβλιογραφία

1. Τσίτσικα Α, Κορμάς Γ, Δημητρακοπούλου Β, Μπικούλη Δ, Αθανασίου Κ, Κριτσέλη Ε, Τζανικιάν Μ, Τζαβέλα Ε, Αντωνογεώργος Γ, Καββαδίας Γ, Καφετζής Δ. Συμπεριφορές Εξάρτησης («Εθισμός») στο Διαδίκτυο-Internet στους Έλληνες Εφήβους. 4ο Εντατικό Σεμινάριο Εφηβικής Ιατρικής – State of The Art Adolescent Medicine Course. Αθήνα, 18-19 Μαρτίου 2011 (Βραβείο Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας).

2.Tsitsika A, CritselisE, KormasG, DimitrakopoulouV, BikouliD, Athanasiou K,Janikian M, Tzavela E, Antonogeorgos G, Kavvadias G, Kafetzis D. Addictive Internet Behaviors (Internet Addiction) among Greek adolescents: association with high risk internet behaviors and psychosocial development. 16th European IAAH meeting, June 2011, Copenhagen

3. TsitsikaAΚ, CritselisE, KormasG, FilippopoulouA, TounissidouD, FreskouA, SpiliopoulouT, LouizouA, KonstantoulakiE, KafetzisD. Internetuseandmisuse : amultivariateregressionanalysisofthepredictivefactorsofinternetuseamongGreekadolescents. EuropeanJournalofPediatricsSep 2, 2008.

4.Tsitsika ΑΚ, Critselis Ε, KormasG; KonstantoulakiE; ConstantopoulosA;KafetzisD. Adolescentpornographicinternetsiteuse: A multivariate regression analysis of the predictive factors of use and psychosocial implications. CyberpsycholBehav. 2009 Oct;12(5):545-50.

5.Tsitsika A, Critselis E, Louizou A, Janikian M, Freskou A, Marangou E, Kormas G, Kafetzis D. Determinants of Internet Addiction among Adolescents: A Case-Control Study. ScientificWorldJournal. 2011 Apr 19;11:866-74

6.Tsitsika A, Critselis E, Janikian M, Kormas G, Kafetzis DA. Association Between Internet Gambling and Problematic Internet Use Among Adolescents. J Gambl Stud. 2011 Sep;27(3):389-400.

7.Kormas G, Critselis E, Janikian M, Kafetzis D, Tsitsika A. Risk factors and psychosocial characteristics of potential problematic internet use among adolescents: A cross-sectional study. BMC Public Health.2011 Jul 27;11(1):595.

8.Α. Τσίτσικα. Κατάχρηση Διαδικτύου στο Εφηβεία: η ηλικία των μεταβολών και των δυνατοτήτων, Τόμος 1, Κεφάλαιο 24, 325-330.

9. KaplanandSadock’sComprehensiveTextbookofPsychiatry, 8thed. 2004 pg 958

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Πορνογραφία και διαδίκτυο 

Η διαδικτυακή πορνογραφία διαθέτει κοινά χαρακτηριστικά με τις «παραδοσιακές» μορφές πορνογραφίας, αλλά παρουσιάζει και σαφείς ιδιαιτερότητες, που την διακρίνουν από αυτές. Βασικά, η ηλεκτρονική πορνογραφία διαθέτει εύκολη και σχετικά ανέξοδη προσβασιμότητα σε εκατομμύρια χρήστες, εγκαθιστά σχέση διαντίδρασης με τον χρήστη, και ο χρήστης μπορεί εύκολα να γίνει ταυτόχρονα διακινητής ή παραγωγός σχετικού υλικού. Επίσης, η ηλεκτρονική πορνογραφία αποτελεί ταυτόχρονα μέσο μαζικής ενημέρωσης και επικοινωνίας, όπου το εικονικό διαπλέκεται με το πραγματικό, μέσω της δυνατότητας που παρέχει για άμεση επικοινωνία, ανταλλαγή απόψεων, ακόμα και off-line γνωριμίες και σχέσεις. Να σημειωθεί ότι αν και το πορνογραφικό περιβάλλον είναι εικονικό για τον χρήστη τη στιγμή που το επισκέπτεται, ταυτόχρονα είναι πραγματικό για τους πρωταγωνιστές του σε κάποιο άλλο τόπο ή χρόνο, ενώ μπορεί να γίνει πραγματικό και για τον χρήστη, εάν αυτός το θελήσει, μέσω της δυνατότητας άμεσης επικοινωνίας του με τους παραγωγούς. Η ανωνυμία την οποία προσφέρει το διαδίκτυο θεωρείται ότι αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους λόγους επίσκεψης των πορνογραφικών δικτυακών τόπων, αλλά και της δικτυακής σεξουαλικής εξάρτησης, όπως θα αναλυθεί σε επόμενο κεφάλαιο. Η ανωνυμία και η συνακόλουθη ελαχιστοποίηση κοινωνικού στιγματισμού προσφέρει τη δυνατότητα στο χρήστη να επιλέξει ρόλους, προσωπεία και σεξουαλικές τακτικές που συνιστούν κρυφές, ή καταπιεσμένες του επιθυμίες και φαντασιώσεις. Ο χρήστης των πορνογραφικών δικτυακών τόπων βιώνει χάρη στην ανώνυμη και απρόσωπη εμπλοκή του συναισθήματα εμπιστοσύνης, αποδοχής και άνεσης, έχει αίσθηση μεγαλύτερου ελέγχου των σχέσεων στις οποίες εμπλέκεται και παράλληλα μεγαλύτερη ευχέρεια πειραματισμών.

Το προφίλ των χρηστών διαδικτυακής πορνογραφίας

Έχουν προταθεί οι εξής τρεις κατηγορίες χρηστών: οι χρήστες για ψυχαγωγία (recreational users), οι οποίοι επισκέπτονται τα σχετικά sites από περιέργεια και για λόγους διασκέδασης, οι χρήστες υπό κίνδυνο (at risk users), οι οποίοι διαμορφώνουν μια καταναγκαστική σχέση με την ηλεκτρονική πορνογραφία, η οποία επιδρά και στην off-line ερωτική τους συμπεριφορά, και οι σεξουαλικά παθολογικά χρήστες (sexual compulsive users), οι οποίοι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για να εκφράσουν τις παθολογικές, ή παρεκλίνουσες σεξουαλικές τους προτιμήσεις και να δικτυωθούν με αντίστοιχους άλλους χρήστες. Οι δικτυακοί πορνογραφικοί τόποι και ιδίως εκείνοι, που διακινούν σκληρό πορνογραφικό υλικό ειδικού ενδιαφέροντος (είτε με ειδικές κατηγορίες συμμετεχόντων, ή με διάφορες παραφιλικές εκφράσεις και τακτικές) λειτουργούν ως ιδιόμορφες εικονικές «κοινότητες», στις οποίες μετέχουν υπό καθεστώς ανωνυμίας χιλιάδες χρήστες. Η επικοινωνία μεταξύ των χρηστών γίνεται κατά κύριο λόγο μέσω ανταλλαγής e-mails, μέσω chat rooms. Συνίσταται δε στην ανταλλαγή σχετικού πορνογραφικού υλικού, στην ανταλλαγή απόψεων, φαντασιώσεων και εμπειριών, αλλά και σε σύναψη on-line σεξουαλικής υφής σχέσεων, με τη χρήση ηλεκτρονικών οπτικών μέσων (βιντεοκάμερας) εγκατεστημένων στον προσωπικό ηλεκτρονικό υπολογιστή του καθενός. Η επαφή ατόμων με πορνογραφικό υλικό, μπορεί να τα επηρεάσει και να τα οδηγήσει σε αντικοινωνική συμπεριφορά, ανη επαφή αυτή λαμβάνει χώρα για μακρύ χρονικό διάστημα. Η παρακολούθηση ταινιών πορνογραφικού περιεχομένου μπορεί να προκαλέσει και να καλλιεργήσει σεξουαλικά πρότυπαβίας, ψυχρότητας και ψυχολογικής πίεσης,αφού η πλειοψηφία των ταινιών πορνογραφίας αναπαράγουν συνήθως τέτοιες σκηνές βίας. Η ανωνυμία που απολαμβάνει ο χρήστης πορνογραφικών δικτυακών τόπων θεωρείται ένα από τα κυριότερα «συστατικά» αυτής της εξάρτησης. Η ανωνυμία, η προσβασιμότητα και η προσφορότητα θεωρούνται ως οι βασικοί παράγοντες κινδύνου να αναπτυχθεί διαδικτυακή σεξουαλική εξάρτηση. Οι χρήστες που έχουν ιδιαίτερα χαμηλή αυτοεκτίμηση, σοβαρά αρνητική εικόνα για το σώμα τους, παρουσιάζουν σεξουαλική δυσλειτουργικότητα (ψυχολογική, ή οργανική) και έχουν ήδη εγκατεστημένη σεξουαλική εξάρτηση συνιστούν ομάδα υψηλής επικινδυνότητας να εμφανίσουν και διαδικτυακή σεξουαλική εξάρτηση.

Το προφίλ των χρηστών παιδικής διαδικτυακής πορνογραφίας

Παιδική πορνογραφία είναι η αναπαραγωγή σεξουαλικών εικόνων με αντικείμενο παιδιά. Υπό την επήρεια ναρκωτικών ουσιών ή με τη χρήση βίας, ανήλικα αγόρια και κορίτσια υποχρεούνται να συμμετέχουν σε σεξουαλικές πράξεις μεταξύ τους, με ενήλικες, ακόμη και με ζώα. Η Ιαπωνία κατέχει την πρώτη θέση στην παραγωγή πορνογραφικού υλικού, το οποίο διοχετεύεται σε όλον τον κόσμο, ενώ οι Φιλιππίνες «προμηθεύουν» τις Ηνωμένες Πολιτείες με παιδιά για τον σκοπό αυτό. Η πλειοψηφία των ταινιών που διακινούνται στο διαδίκτυο με παιδική πορνογραφία παρουσιάζουν παιδιά που κατάγονται από Ασία, Αφρική και Λατινική Αμερική ενώ οι ενήλικοι άνδρες που τα κακοποιούν φαίνεται να προέρχονται τις περισσότερες φορές από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Παράγονται κυρίως σε χώρες όπως οι Φιλιππίνες, η Ινδία, το Βιετνάμ, αλλά και σε χώρες του λεγόμενου ανατολικού μπλοκ. Οι παιδόφιλοι διακινητές παιδική πορνογραφία, εντοπίζουν παιδιά τα οποία παρενοχλούν σεξουαλικά, κάνοντας τους ανάρμοστες σεξουαλικές προτάσεις, επικοινωνούν με άλλους παιδόφιλουςκαι παρουσιάζονταιστα Chat rooms ως παιδιά και ως ενήλικες συγχρόνως. Μη ερχόμενοι σε άμεση σωματική επαφή με τα παιδιά αρνούνται πως διέπραξαν κάποιο αδίκημα και πως έκαναν κάτι κακό. Με το διαδίκτυο οι παιδόφιλοι μπορούν να παρουσιάζουν πλευρές του εαυτού τους που αλλιώς θα παρέμεναν κρυμμένες ή αδρανείς. Tόσο η ανωνυμία όσο και ο παιχνιδιάρικος χαρακτήρας του διαδικτύου μπορεί να απελευθερώνει όλα τα είδη συμπεριφοράς (όπως την ενήλικη σεξουαλική συμπεριφορά) που διαφορετικά μπορεί να μην εκδηλώνονταν. Η παιδική πορνογραφία μέσω του διαδικτύου μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την σεξουαλική διέγερση και την άρση πιθανών αναστολών, καθώς και στην αποπλάνηση των παιδιών δια της χειραγώγησης σεξουαλικών φαντασιώσεων και του αυνανισμού. Αυτές οι εικόνες μπορούν να χρησιμοποιηθούν και να γίνουν αντικείμενο εκμετάλλευσης ποικιλοτρόπως.

Έχει προταθεί η παρακάτω τυποποίηση των ατόμων που ενέχονται στην παιδική πορνογραφία στο διαδίκτυο: Ο Ξεφυλλιστής (Browser). Γίνεται χωρίς να το επιδιώξει κάτοχος παιδικής πορνογραφίας υλικό το οποίο κρατάει από την στιγμή που βρίσκεται στην κατοχή του. Συνιστά αδίκημα, εάν μπορεί να αποδειχθεί ότι ο χρήστης είχε πρόθεση να διατηρήσει στην κατοχή του το παράνομο αυτό υλικό. Σε περίπτωση που το υλικό έχει αποκτηθεί μέσω επίσκεψης σε δικτυακό τόπο που παρέχει ανάλογο πορνογραφικό υλικό, αδίκημα μπορεί να στοιχειοθετηθεί όταν έχουν γίνει επανειλημμένες επισκέψεις του χρήστη σε συγκεκριμένο διαδικτυακό τόπο όπου γίνεται διακίνηση παιδικής πορνογραφίας. Ο μη ασφαλής συλλέκτηςαγοράζει, μεταφορτώνει ή ανταλλάσσει την παιδική πορνογραφία διαμέσου κάθε διαθέσιμης πηγής πληροφοριών στο διαδίκτυο ή διαμέσου ομάδων συνομιλίας (chat rooms), όπου δεν επιβάλλονται περιορισμοί για την ασφάλεια των χρηστών. Αυτοί οι περιορισμοί περιλαμβάνουν συνήθως κωδικούς πρόσβασης, κρυπτογράφηση ή την απαίτηση να ανταλλαχτεί ένας ελάχιστος αριθμός εικόνων. Υπάρχει ένας υψηλότερος βαθμός δικτύωσης μεταξύ των μη-ασφαλών συλλεκτών απ' ό,τι μεταξύ των αλιευτικών πλοιαρίων. Ο ασφαλής συλλέκτης χρησιμοποιεί τους περιορισμούς ασφάλειας για να συλλέξει την πορνογραφία. Εκτός από την κρυπτογράφηση, μερικές ομάδες απαιτούν από κάθε χρήστη την υποβολή συγκεκριμένου αριθμού φωτογραφιών παιδικής πορνογραφίας πριν να γίνει μέλος σε αυτές.Οgroomer, είναι πρόσωπο που έχει αρχίσει την απευθείας σύνδεση, on line επαφή με ένα παιδί με την πρόθεση είτε να συμμετάσχει σε κυβερνοσέξ (cybersex) είτε σε κανονική σεξουαλική σχέση. Η παιδική πορνογραφία χρησιμοποιείται για να μειώσει τις αναστολές του παιδιού – ώστε να πειστεί αυτό να συμμετάσχει στη σεξουαλική δραστηριότητα. Σε αρκετά μέρη του κόσμου που το νομικό σύστημα έχει ασχοληθεί με το φαινόμενο, θεωρείται ότι η κοινοποίηση σε παιδιά κάθε είδους άσεμνου υλικού όπως πορνογραφικές εικόνες, με σκοπό να καταστήσει πιθανότερο ότι το παιδί θα συμμετάσχει στη σεξουαλική δραστηριότητα είναι εγκληματική πράξη. O Φυσικός Καταχραστής (Εκμεταλλευτής) συμμετέχει ενεργά στην κατάχρηση παιδικής πορνογραφίας για να ικανοποιήσουν το σεξουαλικό πόθο τους. Η σωματική κακοποίηση μπορεί να καταγραφεί για την προσωπική χρήση του καταχραστή αλλά δεν προορίζεται να διανεμηθεί περαιτέρω. O Παραγωγός παράγει υλικό παιδικής πορνογραφίας και το παρέχει σε άλλους χρήστες. Ο Διανομέας της παιδικής πορνογραφίας μπορεί να έχει ή να μην έχει σεξουαλικό ενδιαφέρον για την παιδική πορνογραφία, αλλά έχει ως σκοπό το οικονομικό όφελος.

Βιβλιογραφια

1.Ευθυμίου Κ και συν. Παιδοφιλία και διαδίκτυο. Στο Γιωτάκος Ο, Πρεκατέ Β. (Επιμ). «Σεξουαλική κακοποίηση, Μυστικό όχι πια», Εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα», 2006, σελ 340-359.

2.Γιωτάκος Ο. Σεξουαλική Κακοποίηση. Στο : Γιωτάκος Ο. (Επιμ). «Παρέμβαση στην Κρίση (crisis intervention): Επείγοντα Ψυχολογικά Προβλήματα» . Εκδόσεις «Αρχιπέλαγος», 2008, σελ 271-290.

3.Γιωτάκος Ο, Τσιλιάκου Μ,. «Βιασμός» , Εκδόσεις Αρχιπέλαγος, 2008.

4.Γιωτάκος Ο. Το ψυχοβιολογικό προφίλ των σεξουαλικών δραστών: αποτελέσματα ερευνών σε κρατούμενους για σεξουαλικά αδικήματα. Στο: Γιωτάκος Ο. Τσιλιάκου Μ, (Επιμ). «Ο Κύκλος της Κακοποίησης». Εκδόσεις «Αρχιπέλαγος», 2008, σελ 245-254.

5.Τσουβέλας Γ, Γιωτάκος Ο. Χρήση διαδικτύου και παθολογική εμπλοκή με το διαδίκτυο: Αποτελέσματα σε δείγμα φοιτητών. Ψυχιατρική, 22(3): 211-220.

6.Γιωτάκος Ο,Τσίτσικα Α. Κακοποίηση παιδιού και εφήβου. Στο: Γιωτάκος Ο, Τσιλιάκου Μ, Τσίτσικα Α, «Κακοποίηση παιδιού και εφήβου: ανίχνευση, αντιμετώπιση, πρόληψη», Εκδόσεις «Πεδίο», 2011, σελ 277-290.

7.Γιωτάκος Ο. «H Κακοποίηση στην Εφηβική Ηλικία». Στο: Τσίτσικα Α «Εφηβεία: Η ηλικία των μεταβολών και των δυνατοτήτων» , Εκδόσεις Πασχαλίδη, 2011, σελ 289-299. 

8.TsitsikaΑΚ, CritselisΕ, KormasG; KonstantoulakiE; ConstantopoulosA;KafetzisD. Adolescentpornographicinternetsiteuse: A multivariate regression analysis of the predictive factors of use and psychosocial implications. Cyberpsychol Behav. 2009 Oct;12(5):545-50.

Ο. Γιωτάκος, Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Αυτοκτονία και Διαδίκτυο

Η κυβερνοαυτοκτονία έχει τραβήξει την προσοχή της επιστημονικής κοινότητας καθώς αυξάνονται συνεχώς τα καταγεγραμμένα περιστατικά αυτοκτονιών μέσω του διαδικτύου. Έχει προταθεί ότι η χρήση του διαδικτύου και συγκεκριμένα ότι οι ιστοχώροι σχετικά με την αυτοκτονία (π.χ. suicide websites) μπορεί να προωθούν την αυτοκτονία και έτσι να συντελούν στην αύξηση των ποσοστών της κυβερνοαυτοκτονίας.

Η πρώτη υπόθεση που προκάλεσε το δημόσιο ενδιαφέρον και παρουσιάζει για πρώτη φορά τη σύνδεση μεταξύ αυτοκτονίας και διαδικτύου ήταν η υπόθεση «Doctor Kiriko» που συνέβη στην Ιαπωνία το 1998. Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη περίπτωση, ένας 27χρονος άνδρας δημιούργησε έναν ιστοχώρο με το όνομα «The counseling Office of Dr. Kiriko» μέσω του οποίου έστειλε ποτάσιο σε έξι άτομα που ήθελαν να αυτοκτονήσουν, με αποτέλεσμα μια γυναίκα να πραγματοποιήσει την επιθυμία της με το συγκεκριμένο δηλητήριο που της στάλθηκε. Έκτοτε, έχει παρουσιαστεί σημαντικός αριθμός αναφορών για αυτοκτονίες που περιλαμβάνουν τη διαμεσολάβηση του διαδικτύου.

Ένα νέο φαινόμενο που έκανε την εμφάνισή του επίσης στην Ιαπωνία στα τέλη του 2002 και έστρεψε την προσοχή τόσο τηςΙαπωνικής κοινωνίας αλλά και της διεθνούς κοινότητας είναι οι από κοινού αυτοκτονίες μέσω διαδικτύου (Internet joint Suicides). Σε αυτή την περίπτωση άτομα που δε γνωρίζονται μεταξύ τους έρχονται σε επαφή και γνωρίζονται διαδικτυακά και έπειτα συγκεντρώνονται σε ένα συγκεκριμένο τόπο προκειμένου να αυτοκτονήσουν από κοινού.

Εκτός από την από κοινού αυτοκτονία στο διαδίκτυο υπάρχει και η περίπτωση που κάποιος χρήστης διαπράττει την πράξη αυτή ενώ είναι συνδεδεμένος στο διαδίκτυο και άλλοι χρήστες τον παρακολουθούν σε πραγματικό χρόνο μέσω καμερών. Τέτοια περίπτωση καταγράφηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, όπου 21χρονος νεαρός αυτοκτόνησε παίρνοντας υπερβολική δόση ναρκωτικών χαπιών ενόσω οι «φίλοι» του τον παρακολουθούσαν μέσω κάμερας, μερικοί αποθαρρύνοντας τον και μερικοί προκαλώντας τον.

Με αφορμή τις παραπάνω και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις, το θέμα της επίδρασης του διαδικτύου στη διευκόλυνση των αυτοκτονιών έχει αρχίσει να συζητείται ενεργά. Σε πρακτικό επίπεδο, η επιστημονική έρευνα αναφορικά με τις κυβερνοαυτοκτονίες βρίσκεται ακόμα σε εκκολαπτόμενο στάδιο, ενώ τα εμπειρικά στοιχεία ότι το διαδίκτυο έχει συντελέσει στην αύξηση των αυτοκτονιών είναι ελάχιστα. Παρόλα αυτά, το διαδίκτυο φέρει κάποια χαρακτηριστικά που επιτρέπουν να υποθέσει κάποιος ότι μπορεί να διευκολύνει τη διάπραξη αυτοκτονίας.

Το διαδίκτυο ως διαπροσωπικό μέσο επικοινωνίας

Το διαδίκτυο είναι ένα μέσο με το οποίο δύο ή περισσότερα άτομα μπορούν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Σαν αποτέλεσμα, διαδικτυακοί χρήστες με αυτοκτονικές επιθυμίες μπορούν να συναντήσουν και να συνομιλήσουν διαδικτυακά με άλλα άτομα που μοιράζονται τις ίδιες τάσεις, ανεξάρτητα τη γεωγραφική περιοχή.

Για παράδειγμα, τα άτομα με τάσεις αυτοκτονίας μπορούν να αναζητήσουν και να βρουν τα κατάλληλα ιστολόγια (blogs) που έχουν σχέση με το θέμα που διαπραγματευόμαστεώστε να ανταλλάξουν ιδέες και απόψεις με άλλα άτομα που μοιράζονται τις ίδιες τάσεις. Επίσης, μέσω των σελίδων κοινωνικής δικτύωσης (π.χ. Facebook) και δωματίων συνομιλιών (chat rooms) που αποτελούν χώρους συνάντησης και αλληλεπίδρασης μεταξύ ατόμων, οι άνθρωποι μπορούν εύκολα να επικοινωνήσουν και να γνωρίσουν άλλους με σκοπό την ανταλλαγή πληροφοριών ή και συναισθημάτων για τα θέματα που σχετίζονται με την αυτοκτονία.

Επιπλέον, το διαδίκτυο προσφέρει ένα περιβάλλον ανωνυμίας, με αποτέλεσμα οι χρήστες να νιώθουν ενδεχομένως άνεση και ασφάλεια να αποκαλύψουν και να μοιραστούν με ειλικρίνεια τις πιο ενδόμυχες σκέψεις και συναισθήματά τους. Ακόμα, η επικοινωνία μέσω διαδικτύου δεν προϋποθέτει τη θέαση της εμφάνισης, του παρουσιαστικού και των εκφράσεων του άλλου. Αυτό ενδεχομένως να διευκολύνει τα άτομα να συζητήσουν γνώμες και συναισθήματα που σε μια κατά πρόσωπο συνάντηση μπορεί να δημιουργούσαν ντροπή. Αποκαλύπτοντας, λοιπόν, τα βαθύτερα συναισθήματα για την επιθυμία της διάπραξης αυτοκτονίας και λαμβάνοντας υποστήριξη από άλλους για αυτό, τα άτομα με αυτοκτονικές τάσεις μπορεί να λάβουν ισχυρά συναισθήματα επιβεβαίωσης για το σκοπό τους.

Ακόμα, υπάρχει ο κίνδυνος οι διαδικτυακοί χρήστες να ερμηνεύουν τα διαδικτυακά μηνύματα με έναν υπερβολικό ή και διαστρεβλωμένο τρόπο. Η συνομιλία μέσω διαδικτύου βασίζεται κυρίως στην ανταλλαγή ηλεκτρονικών μηνυμάτων και στερείται εξωλεκτικών μηνυμάτων, όπως ο τόνος της φωνής, οι εκφράσεις προσώπου, χειρονομίες και η γλώσσα του σώματος. Καθώς τα άτομα με αυτοκτονικό ιδεασμό αναζητούν έντονα την επιβεβαίωση για την αυτοκτονική τους επιθυμία, έχουν την τάση να ερμηνεύουν τα μηνύματα κατά βούληση και ως επιβεβαιωτικά, ακόμα και αν αυτό δεν ισχύει.

Έχει, επίσης, προταθεί ότι σε πολλές περιπτώσεις ατόμων που συνομιλούν στο διαδίκτυο υπάρχει η τάση εξιδανίκευσης άλλων χρηστών, με αποτέλεσμα οποιοδήποτε επιβεβαιωτικό μήνυμα από τα άτομα αυτά να λειτουργήσει ως ενθαρρυντικός και ενισχυτικός παράγοντας.

Έχει υποστηριχθεί ότι η συντροφιά κάνει το άτομο να αισθάνεται λιγότερο δυστυχισμένο για τη δική του αυτοκτονία. Μια μοναχική αυτοκτονία μοιάζει στα άλλα άτομα με την ίδια επιθυμία ως μια δυστυχής και αξιολύπητη πράξη και αυτή η αντίληψη μπορεί να δρα από μόνη της αποτρεπτικά για τη διάπραξη αυτοκτονίας. Έχουν, άλλωστε, παρουσιαστεί δηλώσεις ατόμων που πήραν μέρος σε ομαδικές αυτοκτονίες φράσεις όπως: «είμαι πολύ μόνος για να πεθάνω μόνος», ενώ οι προσκλήσεις για μια από κοινού αυτοκτονία είναι συχνά σοκαριστικά απλές τύπου «υπάρχει κανείς που να θέλει να πεθάνει μαζί μου γιατί δεν μπορώ να πεθάνω μόνος μου; Σας παρακαλώ, ας πεθάνουμε μαζί». Η μοναξιά και ο υπαρξιακός πόνος είναι συνήθως κυρίαρχα και κεντρικά ζητήματα σε αυτοκτονικά άτομα που αναζητούν άλλους μέσω διαδικτύου. Αντιθέτως, η ύπαρξη παρέας ατόμων με τον ίδιο σκοπό μειώνει τα παραπάνω συναισθήματα, δίνει την αίσθηση της επαφής με τους άλλους, ενώ η αυτοκτονία προσεγγίζεται ως ένας τρόπος «επούλωσης των πληγών», διευκολύνοντας έτσι τη διάπραξή της.

Είναι, επίσης, πιθανό μια ομάδα ατόμων να έχει διαμορφώσει ένα σύμφωνο αυτοκτονίας (suicide pact), μια ιδιαίτερη συνεννόηση δηλαδή ανάμεσα σε δύο ή και περισσότερα άτομα να αυτοκτονήσουν μαζί στον ίδιο τόπο και την ίδια χρονική στιγμή. Σε αντίθεση με την περίπτωση μαζικών αυτοκτονιών όπου μια μεγάλη ομάδα ατόμων αποφασίζει να δώσει τέλος στη ζωή εξαιτίας, κυρίως, θρησκευτικών, ιδεολογικών ή στρατιωτικών κινήτρων, στις περιπτώσεις των συμφώνων αυτοκτονίας τα άτομα μπορεί να έχουν και στενή σχέση μεταξύ τους, όπως σχέση μεταξύ φίλων ή εραστών, και τα κίνητρα είναι ποικίλα και συχνά πολύ προσωπικά στη φύση τους.Σε αυτή την περίπτωση, λοιπόν, είναι πιθανό εάν κάποιο μέλος αλλάξει την απόφασή του να μην μπορεί να ξεφύγει εξαιτίας της πίεσης που ασκεί η ομάδα. Υποστηρίζεται ότι κάποιες αυτοκτονίες που έχουν διαπραχθεί έλαβαν χώρα επειδή ήταν περιπτώσεις ομαδικών αυτοκτονιών, ενώ σε διαφορετική περίπτωση θα είχαν αποφευχθεί.

Με βάση τα παραπάνω, έχει προταθεί ότι η ύπαρξη ομάδων αυτοκτονίας ενθαρρύνει τη διάπραξη αυτής και ότι το διαδίκτυο είναι ένα χρήσιμο μέσο για την εύρεση των ομάδων αυτών.

Εφηβικός πληθυσμός και Παράγοντες Κινδύνου 

H αυτοκτονία έχει θεωρηθεί ως μια από τις κυριότερες αιτίες θνησιμότητας στον εφηβικό πληθυσμό παγκοσμίως, ενώ η προβολή αυτοκτονιών από τα μέσα ενημέρωσης, τις ειδήσεις και ψυχαγωγικά μέσα έχει βρεθεί να συνδέεται με την αύξηση του ποσοστού των αυτοκτονιών στα νεαρά, κυρίως, άτομα.

Υποστηρίζεται ότι τα νεαρά άτομα και οι έφηβοι είναι πιο ευάλωτοι και έχουν περισσότερες πιθανότητες να επηρεαστούν από το διαδίκτυο για να διαπράξουν αυτοκτονία συγκριτικά με τους μεγαλύτερους. Αυτό μπορεί να συμβαίνει γιατί οι νέοι παρουσιάζουν υψηλά ποσοστά σε συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. Ακόμα, οι έφηβοι που στερούνται υποστηρικτικού περιβάλλοντος, χρήστες ουσιών και με καταθλιπτικό συναίσθημα μπορεί να είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι, καθώς τα ποσοστά αυτοκτονιών στη συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα και με τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά είναι ιδιαίτερα υψηλά.

Στους παράγοντες κινδύνου σχετικά με την αυτοκτονία στον εφηβικό πληθυσμό που έχουν μελετηθεί περιλαμβάνονται οι γενετικές προδιαθέσεις, ψυχιατρικές διαταραχές, χαμηλή αυτο-αποτελεσματικότητα και δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων, σεξουαλική ή φυσική κακοποίηση, έντονοι προβληματισμοί σχετικά με τη σεξουαλική ταυτότητα και τον σεξουαλικό προσανατολισμό, απώλεια, αναπηρία και η βίωση κάποιας σωματικής ασθένειας που είναι χρόνια και καταληκτική. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι σχεδόν όλοι οι έφηβοι που έχουν επιχειρήσει να τερματίσουν τη ζωή τους έχουν βιώσει κάποια μορφή ψυχιατρικής διαταραχής, όπως διαταραζή του συναισθήματος και διαταραχή συμπεριφοράς.

Επιπλέον, η αυτοκτονία ενός μέλους της οικογενείας ή ενός στενού φίλου της οικογενείας θα μπορούσε να αποτελέσει έναν ακόμα παράγοντα κινδύνου για την εφηβική αυτοκτονία. Έρευνες έχουν προτείνει ότι προηγούμενες απόπειρες κλιμακώνουν τον κίνδυνο αυτοκτονίας καθώς το 40% των εφήβων που έχουν αποπειραθεί θα αποπειραθούν στο μέλλον ξανά και το 10% με 14% από αυτούς θα ολοκληρώσουν εν τέλει την αυτοκτονία.

Όσον αφορά τη σχέση της εφηβικής αυτοκτονίας με τα ηλεκτρονικά μέσα, έχει βρεθεί σε πρόσφατη έρευνα ότι έφηβοι με αυτοκτονικές τάσεις τείνουν να αναζητούν και να αποκτούν πρόσβαση σε πληροφορίες σχετικά με την αυτοκτονία και του αυτοτραυματισμού μέσω διαδικτύου. Στην ίδια έρευνα διαπιστώθηκε επίσης ότι ο αυτοκτονικός ιδεασμός στην εφηβική ηλικία συνδέεται σημαντικά με εμπειρίες άγχους ή συναισθηματικού πόνουσχετιζόμενα με το διαδίκτυο (συμπεριλαμβανομένου του εκφοβισμού μέσω διαδικτύου – cyberbullying) και με την έλλειψη εμπιστοσύνης από την πλευρά των εφήβων στους ανθρώπους γύρω τους. Φαίνεται ότι οι έφηβοι που είναι καχύποπτοι με τους γύρω τους είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιήσουν την ανωνυμία που προσφέρει το διαδίκτυο όταν νιώθουν την ανάγκη να μιλήσουν σε άλλους για τα συναισθήματά τους, συμπεριλαμβανομένου του αυτοκτονικού ιδεασμού.

Όσον αφορά τις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης που είναι εξαιρετικά δημοφιλείς στους εφήβους, έχουν βρεθεί να αποτελούν μια σημαντική πηγή πληροφόρησης σχετικά με την αυτοκτονία στον εφηβικό πληθυσμό. Παρόλα αυτά σε πρόσφατη έρευνα δε βρέθηκε να σχετίζονται σημαντικά με την αύξηση στον αυτοκτονικό ιδεασμό. Φαίνεται πως οι συγκεκριμένες σελίδες πέρα από τις ενδεχόμενα επικίνδυνες πληροφορίες που παρέχουν, προσφέρουν και ένα μηχανισμό κοινωνικής υποστήριξης σε εφήβους που αναζητούν τέτοιες πληροφορίες. Επιπλέον, ερευνητικά δεδομένα υποστηρίζουν τις θετικές επιδράσεις της επικοινωνίας των εφήβων μέσω αυτών των σελίδων και ιδίως του facebook.

Αυτό που βρέθηκε να συνδέεται σημαντικά με την αύξηση του αυτοκτονικού ιδεασμού στον εφηβικό πληθυσμό είναι η συμμετοχή σε συζητήσεις σε δωμάτια συνομιλιών (chatrooms και online forums). Έχει άλλωστε υποστηριχθεί ότι οι ανώνυμες συζητήσεις με άλλους για ποικίλα θέματα συμπεριλαμβανομένης της αυτοκτονίας μπορεί να ενθαρρύνουν τους εφήβους που βρίσκονται σε σύγχυση προς τη διάπραξη αυτοκτονίας.

Επίσης, σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε εφήβους στον Ιαπωνικό πληθυσμό, υποστηρίχθηκε ότι μετά την πρώτη αυτοκτονία από έφηβο με διοξείδιο του άνθρακα αυξήθηκαν δραματικά οι αυτοκτονίες με την ίδια μέθοδο στον εφηβικό πληθυσμό και αυτή η αύξηση αποδόθηκε στις πληροφορίες που δίδονται γα το συγκεκριμένο θέμα στους διάφορους ιστοχώρους.

Αξίζει, επίσης, να προστεθεί ότι έχει βρεθεί μια ισχυρή και σημαντική σύνδεση ανάμεσα σε συμπεριφορές εξάρτησης στο διαδίκτυο και σε συμπεριφορές αυτοτραυματισμού, που μπορεί να περιλαμβάνουν ή όχι αυτοκτονικό ιδεασμό, στον εφηβικό πληθυσμό.

Βιβλιογραφία

1.Alao, A.,O., Soderberg, M., Pohl, E., & Alao, A., L. (2006). Cybersuicide: Review of the role of the internet on suicide. CyberPsychology and Behavior, 9, 489-493.

2.Becker, K., & Schmidt, M.H. (2004). When kids seek help on-line: Chat rooms and suicide. American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 43, 246–247.

3.Capuzzi, D., & Gross, D., R. (2000). I don’t want to live: The adolescent at risk of suicidal behavior. Στο Youth at Risk, (σελ. 319-352). United States of America: American Counseling Association.

4.Chikako, O., S. (2008). Too lonely to die alone: Suicide Pacts and existential suffering in Japan. Cult Med Psychiatry, 32, 516-551.

5.Dobson, R. (1999). Internet sites may encourage suicide. British Medical Journal 319:337.

6.Dunlop, S., M., More, E., & Romer, D. (2011). Where do youth learn about suicides on the Internet, and what influence does this have on suicidal ideation? Journal of Child Psychology and Psychiatry, 1-8.

7.Hagihara, A., Miyazaki, s., & Tarumi, K. (2010). Internet use and suicide among younger ages groups between 1989 and 2008 in Japan. Acta Psyciatr Scand, 121, 485-486.

8.Katsumata, Y., Matsumoto, T., Kitani, M., & Takeshima, T. (2008). Electronic media use and suicidal ideation in Japanese adolescents. Psychiatry and Clinical Neuroscienses, 62, 744-746.

9.Lam,L.,T., Peng, Z., Mai, J., & Jing, J. (2009). The association between Internet addiction and self-injurious behaviour among adolescents. Inj Prev, 15, 403-408.

10.Sacamoto, A. (2011). The Internet and Suicide. Proceedings, 13, 65-71.

11.Sheldon, P. (2008). The relationship between unwillingness to-communicate and students’ Facebook use. Media Psychology, 20, 67–75.

12.Stack, S. (2003). Media coverage as a risk factor in suicide. Journal of Epidemiology and Community Health, 57, 238–240.

13.Wasserman, D., Cheng, Q., & Jiang, G. (2005). Global suicide rates among young people aged 15–19. World Psychiatry, 4,114–120.

Αυτοκτονία και Διαδίκτυο

Η κυβερνοαυτοκτονία έχει τραβήξει την προσοχή της επιστημονικής κοινότητας καθώς αυξάνονται συνεχώς τα καταγεγραμμένα περιστατικά αυτοκτονιών μέσω του διαδικτύου. Έχει προταθεί ότι η χρήση του διαδικτύου και συγκεκριμένα ότι οι ιστοχώροι σχετικά με την αυτοκτονία (π.χ. suicide websites) μπορεί να προωθούν την αυτοκτονία και έτσι να συντελούν στην αύξηση των ποσοστών της κυβερνοαυτοκτονίας.

Η πρώτη υπόθεση που προκάλεσε το δημόσιο ενδιαφέρον και παρουσιάζει για πρώτη φορά τη σύνδεση μεταξύ αυτοκτονίας και διαδικτύου ήταν η υπόθεση «Doctor Kiriko» που συνέβη στην Ιαπωνία το 1998. Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη περίπτωση, ένας 27χρονος άνδρας δημιούργησε έναν ιστοχώρο με το όνομα «The counseling Office of Dr. Kiriko» μέσω του οποίου έστειλε ποτάσιο σε έξι άτομα που ήθελαν να αυτοκτονήσουν, με αποτέλεσμα μια γυναίκα να πραγματοποιήσει την επιθυμία της με το συγκεκριμένο δηλητήριο που της στάλθηκε. Έκτοτε, έχει παρουσιαστεί σημαντικός αριθμός αναφορών για αυτοκτονίες που περιλαμβάνουν τη διαμεσολάβηση του διαδικτύου.

Ένα νέο φαινόμενο που έκανε την εμφάνισή του επίσης στην Ιαπωνία στα τέλη του 2002 και έστρεψε την προσοχή τόσο τηςΙαπωνικής κοινωνίας αλλά και της διεθνούς κοινότητας είναι οι από κοινού αυτοκτονίες μέσω διαδικτύου (Internet joint Suicides). Σε αυτή την περίπτωση άτομα που δε γνωρίζονται μεταξύ τους έρχονται σε επαφή και γνωρίζονται διαδικτυακά και έπειτα συγκεντρώνονται σε ένα συγκεκριμένο τόπο προκειμένου να αυτοκτονήσουν από κοινού.

Εκτός από την από κοινού αυτοκτονία στο διαδίκτυο υπάρχει και η περίπτωση που κάποιος χρήστης διαπράττει την πράξη αυτή ενώ είναι συνδεδεμένος στο διαδίκτυο και άλλοι χρήστες τον παρακολουθούν σε πραγματικό χρόνο μέσω καμερών. Τέτοια περίπτωση καταγράφηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, όπου 21χρονος νεαρός αυτοκτόνησε παίρνοντας υπερβολική δόση ναρκωτικών χαπιών ενόσω οι «φίλοι» του τον παρακολουθούσαν μέσω κάμερας, μερικοί αποθαρρύνοντας τον και μερικοί προκαλώντας τον.

Με αφορμή τις παραπάνω και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις, το θέμα της επίδρασης του διαδικτύου στη διευκόλυνση των αυτοκτονιών έχει αρχίσει να συζητείται ενεργά. Σε πρακτικό επίπεδο, η επιστημονική έρευνα αναφορικά με τις κυβερνοαυτοκτονίες βρίσκεται ακόμα σε εκκολαπτόμενο στάδιο, ενώ τα εμπειρικά στοιχεία ότι το διαδίκτυο έχει συντελέσει στην αύξηση των αυτοκτονιών είναι ελάχιστα. Παρόλα αυτά, το διαδίκτυο φέρει κάποια χαρακτηριστικά που επιτρέπουν να υποθέσει κάποιος ότι μπορεί να διευκολύνει τη διάπραξη αυτοκτονίας.

Το διαδίκτυο ως διαπροσωπικό μέσο επικοινωνίας

Το διαδίκτυο είναι ένα μέσο με το οποίο δύο ή περισσότερα άτομα μπορούν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Σαν αποτέλεσμα, διαδικτυακοί χρήστες με αυτοκτονικές επιθυμίες μπορούν να συναντήσουν και να συνομιλήσουν διαδικτυακά με άλλα άτομα που μοιράζονται τις ίδιες τάσεις, ανεξάρτητα τη γεωγραφική περιοχή.

Για παράδειγμα, τα άτομα με τάσεις αυτοκτονίας μπορούν να αναζητήσουν και να βρουν τα κατάλληλα ιστολόγια (blogs) που έχουν σχέση με το θέμα που διαπραγματευόμαστεώστε να ανταλλάξουν ιδέες και απόψεις με άλλα άτομα που μοιράζονται τις ίδιες τάσεις. Επίσης, μέσω των σελίδων κοινωνικής δικτύωσης (π.χ. Facebook) και δωματίων συνομιλιών (chat rooms) που αποτελούν χώρους συνάντησης και αλληλεπίδρασης μεταξύ ατόμων, οι άνθρωποι μπορούν εύκολα να επικοινωνήσουν και να γνωρίσουν άλλους με σκοπό την ανταλλαγή πληροφοριών ή και συναισθημάτων για τα θέματα που σχετίζονται με την αυτοκτονία.

Επιπλέον, το διαδίκτυο προσφέρει ένα περιβάλλον ανωνυμίας, με αποτέλεσμα οι χρήστες να νιώθουν ενδεχομένως άνεση και ασφάλεια να αποκαλύψουν και να μοιραστούν με ειλικρίνεια τις πιο ενδόμυχες σκέψεις και συναισθήματά τους. Ακόμα, η επικοινωνία μέσω διαδικτύου δεν προϋποθέτει τη θέαση της εμφάνισης, του παρουσιαστικού και των εκφράσεων του άλλου. Αυτό ενδεχομένως να διευκολύνει τα άτομα να συζητήσουν γνώμες και συναισθήματα που σε μια κατά πρόσωπο συνάντηση μπορεί να δημιουργούσαν ντροπή. Αποκαλύπτοντας, λοιπόν, τα βαθύτερα συναισθήματα για την επιθυμία της διάπραξης αυτοκτονίας και λαμβάνοντας υποστήριξη από άλλους για αυτό, τα άτομα με αυτοκτονικές τάσεις μπορεί να λάβουν ισχυρά συναισθήματα επιβεβαίωσης για το σκοπό τους.

Ακόμα, υπάρχει ο κίνδυνος οι διαδικτυακοί χρήστες να ερμηνεύουν τα διαδικτυακά μηνύματα με έναν υπερβολικό ή και διαστρεβλωμένο τρόπο. Η συνομιλία μέσω διαδικτύου βασίζεται κυρίως στην ανταλλαγή ηλεκτρονικών μηνυμάτων και στερείται εξωλεκτικών μηνυμάτων, όπως ο τόνος της φωνής, οι εκφράσεις προσώπου, χειρονομίες και η γλώσσα του σώματος. Καθώς τα άτομα με αυτοκτονικό ιδεασμό αναζητούν έντονα την επιβεβαίωση για την αυτοκτονική τους επιθυμία, έχουν την τάση να ερμηνεύουν τα μηνύματα κατά βούληση και ως επιβεβαιωτικά, ακόμα και αν αυτό δεν ισχύει.

Έχει, επίσης, προταθεί ότι σε πολλές περιπτώσεις ατόμων που συνομιλούν στο διαδίκτυο υπάρχει η τάση εξιδανίκευσης άλλων χρηστών, με αποτέλεσμα οποιοδήποτε επιβεβαιωτικό μήνυμα από τα άτομα αυτά να λειτουργήσει ως ενθαρρυντικός και ενισχυτικός παράγοντας.

Έχει υποστηριχθεί ότι η συντροφιά κάνει το άτομο να αισθάνεται λιγότερο δυστυχισμένο για τη δική του αυτοκτονία. Μια μοναχική αυτοκτονία μοιάζει στα άλλα άτομα με την ίδια επιθυμία ως μια δυστυχής και αξιολύπητη πράξη και αυτή η αντίληψη μπορεί να δρα από μόνη της αποτρεπτικά για τη διάπραξη αυτοκτονίας. Έχουν, άλλωστε, παρουσιαστεί δηλώσεις ατόμων που πήραν μέρος σε ομαδικές αυτοκτονίες φράσεις όπως: «είμαι πολύ μόνος για να πεθάνω μόνος», ενώ οι προσκλήσεις για μια από κοινού αυτοκτονία είναι συχνά σοκαριστικά απλές τύπου «υπάρχει κανείς που να θέλει να πεθάνει μαζί μου γιατί δεν μπορώ να πεθάνω μόνος μου; Σας παρακαλώ, ας πεθάνουμε μαζί». Η μοναξιά και ο υπαρξιακός πόνος είναι συνήθως κυρίαρχα και κεντρικά ζητήματα σε αυτοκτονικά άτομα που αναζητούν άλλους μέσω διαδικτύου. Αντιθέτως, η ύπαρξη παρέας ατόμων με τον ίδιο σκοπό μειώνει τα παραπάνω συναισθήματα, δίνει την αίσθηση της επαφής με τους άλλους, ενώ η αυτοκτονία προσεγγίζεται ως ένας τρόπος «επούλωσης των πληγών», διευκολύνοντας έτσι τη διάπραξή της.

Είναι, επίσης, πιθανό μια ομάδα ατόμων να έχει διαμορφώσει ένα σύμφωνο αυτοκτονίας (suicide pact), μια ιδιαίτερη συνεννόηση δηλαδή ανάμεσα σε δύο ή και περισσότερα άτομα να αυτοκτονήσουν μαζί στον ίδιο τόπο και την ίδια χρονική στιγμή. Σε αντίθεση με την περίπτωση μαζικών αυτοκτονιών όπου μια μεγάλη ομάδα ατόμων αποφασίζει να δώσει τέλος στη ζωή εξαιτίας, κυρίως, θρησκευτικών, ιδεολογικών ή στρατιωτικών κινήτρων, στις περιπτώσεις των συμφώνων αυτοκτονίας τα άτομα μπορεί να έχουν και στενή σχέση μεταξύ τους, όπως σχέση μεταξύ φίλων ή εραστών, και τα κίνητρα είναι ποικίλα και συχνά πολύ προσωπικά στη φύση τους.Σε αυτή την περίπτωση, λοιπόν, είναι πιθανό εάν κάποιο μέλος αλλάξει την απόφασή του να μην μπορεί να ξεφύγει εξαιτίας της πίεσης που ασκεί η ομάδα. Υποστηρίζεται ότι κάποιες αυτοκτονίες που έχουν διαπραχθεί έλαβαν χώρα επειδή ήταν περιπτώσεις ομαδικών αυτοκτονιών, ενώ σε διαφορετική περίπτωση θα είχαν αποφευχθεί.

Με βάση τα παραπάνω, έχει προταθεί ότι η ύπαρξη ομάδων αυτοκτονίας ενθαρρύνει τη διάπραξη αυτής και ότι το διαδίκτυο είναι ένα χρήσιμο μέσο για την εύρεση των ομάδων αυτών.

Εφηβικός πληθυσμός και Παράγοντες Κινδύνου 

H αυτοκτονία έχει θεωρηθεί ως μια από τις κυριότερες αιτίες θνησιμότητας στον εφηβικό πληθυσμό παγκοσμίως, ενώ η προβολή αυτοκτονιών από τα μέσα ενημέρωσης, τις ειδήσεις και ψυχαγωγικά μέσα έχει βρεθεί να συνδέεται με την αύξηση του ποσοστού των αυτοκτονιών στα νεαρά, κυρίως, άτομα.

Υποστηρίζεται ότι τα νεαρά άτομα και οι έφηβοι είναι πιο ευάλωτοι και έχουν περισσότερες πιθανότητες να επηρεαστούν από το διαδίκτυο για να διαπράξουν αυτοκτονία συγκριτικά με τους μεγαλύτερους. Αυτό μπορεί να συμβαίνει γιατί οι νέοι παρουσιάζουν υψηλά ποσοστά σε συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. Ακόμα, οι έφηβοι που στερούνται υποστηρικτικού περιβάλλοντος, χρήστες ουσιών και με καταθλιπτικό συναίσθημα μπορεί να είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι, καθώς τα ποσοστά αυτοκτονιών στη συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα και με τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά είναι ιδιαίτερα υψηλά.

Στους παράγοντες κινδύνου σχετικά με την αυτοκτονία στον εφηβικό πληθυσμό που έχουν μελετηθεί περιλαμβάνονται οι γενετικές προδιαθέσεις, ψυχιατρικές διαταραχές, χαμηλή αυτο-αποτελεσματικότητα και δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων, σεξουαλική ή φυσική κακοποίηση, έντονοι προβληματισμοί σχετικά με τη σεξουαλική ταυτότητα και τον σεξουαλικό προσανατολισμό, απώλεια, αναπηρία και η βίωση κάποιας σωματικής ασθένειας που είναι χρόνια και καταληκτική. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι σχεδόν όλοι οι έφηβοι που έχουν επιχειρήσει να τερματίσουν τη ζωή τους έχουν βιώσει κάποια μορφή ψυχιατρικής διαταραχής, όπως διαταραζή του συναισθήματος και διαταραχή συμπεριφοράς.

Επιπλέον, η αυτοκτονία ενός μέλους της οικογενείας ή ενός στενού φίλου της οικογενείας θα μπορούσε να αποτελέσει έναν ακόμα παράγοντα κινδύνου για την εφηβική αυτοκτονία. Έρευνες έχουν προτείνει ότι προηγούμενες απόπειρες κλιμακώνουν τον κίνδυνο αυτοκτονίας καθώς το 40% των εφήβων που έχουν αποπειραθεί θα αποπειραθούν στο μέλλον ξανά και το 10% με 14% από αυτούς θα ολοκληρώσουν εν τέλει την αυτοκτονία.

Όσον αφορά τη σχέση της εφηβικής αυτοκτονίας με τα ηλεκτρονικά μέσα, έχει βρεθεί σε πρόσφατη έρευνα ότι έφηβοι με αυτοκτονικές τάσεις τείνουν να αναζητούν και να αποκτούν πρόσβαση σε πληροφορίες σχετικά με την αυτοκτονία και του αυτοτραυματισμού μέσω διαδικτύου. Στην ίδια έρευνα διαπιστώθηκε επίσης ότι ο αυτοκτονικός ιδεασμός στην εφηβική ηλικία συνδέεται σημαντικά με εμπειρίες άγχους ή συναισθηματικού πόνουσχετιζόμενα με το διαδίκτυο (συμπεριλαμβανομένου του εκφοβισμού μέσω διαδικτύου – cyberbullying) και με την έλλειψη εμπιστοσύνης από την πλευρά των εφήβων στους ανθρώπους γύρω τους. Φαίνεται ότι οι έφηβοι που είναι καχύποπτοι με τους γύρω τους είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιήσουν την ανωνυμία που προσφέρει το διαδίκτυο όταν νιώθουν την ανάγκη να μιλήσουν σε άλλους για τα συναισθήματά τους, συμπεριλαμβανομένου του αυτοκτονικού ιδεασμού.

Όσον αφορά τις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης που είναι εξαιρετικά δημοφιλείς στους εφήβους, έχουν βρεθεί να αποτελούν μια σημαντική πηγή πληροφόρησης σχετικά με την αυτοκτονία στον εφηβικό πληθυσμό. Παρόλα αυτά σε πρόσφατη έρευνα δε βρέθηκε να σχετίζονται σημαντικά με την αύξηση στον αυτοκτονικό ιδεασμό. Φαίνεται πως οι συγκεκριμένες σελίδες πέρα από τις ενδεχόμενα επικίνδυνες πληροφορίες που παρέχουν, προσφέρουν και ένα μηχανισμό κοινωνικής υποστήριξης σε εφήβους που αναζητούν τέτοιες πληροφορίες. Επιπλέον, ερευνητικά δεδομένα υποστηρίζουν τις θετικές επιδράσεις της επικοινωνίας των εφήβων μέσω αυτών των σελίδων και ιδίως του facebook.

Αυτό που βρέθηκε να συνδέεται σημαντικά με την αύξηση του αυτοκτονικού ιδεασμού στον εφηβικό πληθυσμό είναι η συμμετοχή σε συζητήσεις σε δωμάτια συνομιλιών (chatrooms και online forums). Έχει άλλωστε υποστηριχθεί ότι οι ανώνυμες συζητήσεις με άλλους για ποικίλα θέματα συμπεριλαμβανομένης της αυτοκτονίας μπορεί να ενθαρρύνουν τους εφήβους που βρίσκονται σε σύγχυση προς τη διάπραξη αυτοκτονίας.

Επίσης, σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε εφήβους στον Ιαπωνικό πληθυσμό, υποστηρίχθηκε ότι μετά την πρώτη αυτοκτονία από έφηβο με διοξείδιο του άνθρακα αυξήθηκαν δραματικά οι αυτοκτονίες με την ίδια μέθοδο στον εφηβικό πληθυσμό και αυτή η αύξηση αποδόθηκε στις πληροφορίες που δίδονται γα το συγκεκριμένο θέμα στους διάφορους ιστοχώρους.

Αξίζει, επίσης, να προστεθεί ότι έχει βρεθεί μια ισχυρή και σημαντική σύνδεση ανάμεσα σε συμπεριφορές εξάρτησης στο διαδίκτυο και σε συμπεριφορές αυτοτραυματισμού, που μπορεί να περιλαμβάνουν ή όχι αυτοκτονικό ιδεασμό, στον εφηβικό πληθυσμό.

Βιβλιογραφία

1.Alao, A.,O., Soderberg, M., Pohl, E., & Alao, A., L. (2006). Cybersuicide: Review of the role of the internet on suicide. CyberPsychology and Behavior, 9, 489-493.

2.Becker, K., & Schmidt, M.H. (2004). When kids seek help on-line: Chat rooms and suicide. American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 43, 246–247.

3.Capuzzi, D., & Gross, D., R. (2000). I don’t want to live: The adolescent at risk of suicidal behavior. Στο Youth at Risk, (σελ. 319-352). United States of America: American Counseling Association.

4.Chikako, O., S. (2008). Too lonely to die alone: Suicide Pacts and existential suffering in Japan. Cult Med Psychiatry, 32, 516-551.

5.Dobson, R. (1999). Internet sites may encourage suicide. British Medical Journal 319:337.

6.Dunlop, S., M., More, E., & Romer, D. (2011). Where do youth learn about suicides on the Internet, and what influence does this have on suicidal ideation? Journal of Child Psychology and Psychiatry, 1-8.

7.Hagihara, A., Miyazaki, s., & Tarumi, K. (2010). Internet use and suicide among younger ages groups between 1989 and 2008 in Japan. Acta Psyciatr Scand, 121, 485-486.

8.Katsumata, Y., Matsumoto, T., Kitani, M., & Takeshima, T. (2008). Electronic media use and suicidal ideation in Japanese adolescents. Psychiatry and Clinical Neuroscienses, 62, 744-746.

9.Lam,L.,T., Peng, Z., Mai, J., & Jing, J. (2009). The association between Internet addiction and self-injurious behaviour among adolescents. Inj Prev, 15, 403-408.

10.Sacamoto, A. (2011). The Internet and Suicide. Proceedings, 13, 65-71.

11.Sheldon, P. (2008). The relationship between unwillingness to-communicate and students’ Facebook use. Media Psychology, 20, 67–75.

12.Stack, S. (2003). Media coverage as a risk factor in suicide. Journal of Epidemiology and Community Health, 57, 238–240.

13.Wasserman, D., Cheng, Q., & Jiang, G. (2005). Global suicide rates among young people aged 15–19. World Psychiatry, 4,114–120.

Το κεφάλαιο αυτό απαντά σε κάποια βασικά ερωτήματα σχετικά με την χρήση και τον ρόλο και την ασφάλεια των Κοινωνικών Δικτύων στην εφηβεία.

Τι είναι Κοινωνικά Δίκτυα;

Κοινωνικά δίκτυα - ή αλλιώς ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης- είναι διαδικτυακές κοινότητες που επιτρέπουν κοινωνική αλληλεπίδραση ανάμεσα στους χρήστες τους, μέσω υπολογιστή και σε απευθείας σύνδεση. Τα πρώτα δίκτυα παρουσιαστήκαν πριν μόλις 15 χρόνια, και μέχρι σήμερα έχουν προσελκύσει πάνω από μισό δισεκατομμύριο χρήστες (750 εκ. χρήστες μόνο στο Facebook τον Ιούνιο του 2011) και έχουν γίνει αναπόσπαστο μέρος της νεανικής κουλτούρας.

Πόσα παιδιά κάνουν χρήση;

Η κοινωνική δικτύωση έχει διεισδύσει στο εφηβικό κοινωνικό προσκήνιο και έχει γίνει καθημερινή κοινωνική πρακτική. Στοιχεία του 2010 της έρευνας EU Kids Online αποκάλυψαν ότι στην Ευρώπη, το 59% των παιδιών 9-16 ετών που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο έχουν το δικό τους προφίλ κοινωνικής δικτύωσης.Η δημοτικότητα των δικτύων είναι παρόμοια και την Ελλάδα,όπου η ίδια έρευνα έδειξε ότι54% των παιδιών που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο, έχουν προφίλ κοινωνικής δικτύωσης.

Χρήση ανά ηλικία και ηλικιακοί περιορισμοί.

Φαίνεται ότι η δημοτικότητα των κοινωνικών δικτύων αυξάνεται με την ηλικία αλλά η προσοχή της κοινής γνώμης έχει επικεντρωθεί στην προεφηβική χρήση των κοινωνικών δικτύων, και στους ηλικιακούς περιορισμούς για την εγγραφή σε αυτά. Κάποιες ιστοσελίδες απαγορεύουν τη χρήση σε παιδιά κάτω των 13 (Facebook, Ηι5), ενώ άλλες επιβάλουν τη γονική συναίνεση (Hyves) ή εφαρμόζουν και μηχανισμούς προστασίας σε χρήστες κάτω των 18. Φαίνεται ότι οι εν λόγω όροι συχνά παραβιάζονται αφού το ένα τέταρτο των παιδιών στην προεφηβική ηλικία 9-11 ετών στην Ευρώπη, και το ήμισυ των παιδιών ηλικίας 11-12 ετών, έχουν δικό τους προφίλ κοινωνικής δικτύωσης. Στην Ελλάδα, το ένα τρίτο των παιδιών 9-12 ετών που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο έχουν προφίλ στο Facebookδηλώνοντας ψευδώς μεγαλύτερη ηλικία. Πιθανον οι γονείς στην Ελλάδα δεν ελέγχουν επαρκώς τη χρήση του διαδικτύου ή δεν είναι αρκετά ενήμεροι για τους ηλικιακούς περιορισμούς που υπάρχουν.

Μόνο για κορίτσια; Η κοινωνική δικτύωση είναι εξίσου δημοφιλής μεταξύ αγοριών και κοριτσιών στην Ευρώπη – το 60% των κοριτσιών και το 58% των αγοριών ηλικίας 9-16 ετών έχουν προφίλ.

Facebook: ο Πρωταγωνιστής.

Το Facebook είναι διεθνώς και για όλες τις ηλικίες, το κορυφαίο σε δημοτικότητα κοινωνικό δίκτυο και αποτελεί την πλατφόρμα επιλογής για τα 2/3 των χρηστών κοινωνικών δικτύων. Στην Ελλάδα το Facebook αποτελεί την πλατφόρμα επιλογής για τα μισά παιδιά 9-16 ετών που έχουν πρόσβαση στο διαδίκτυο και για το 93% των παιδιών που κάνουν χρήση κοινωνικών δικτύων.

Με τι ασχολούνται οι έφηβοι μέσα στις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης;

Ηδημοτικότητα της κοινωνικής δικτύωσης συνδέεται με την πολλαπλότητα των λειτουργιών που προσφέρονται. Τα κοινωνικά δίκτυα παρέχουν πολλαπλά επικοινωνιακά μέσα στους χρήστες του, όπως η αποστολή προσωπικών μηνυμάτων, η άμεση συνομιλία, ηδημοσίευση «προτιμήσεων», η ανάρτηση προσκλήσεων σε εκδηλώσεις και παρακολούθηση blogs φίλων. Όπως αναφέρεται και στην κεντρική σελίδα του δημοφιλούς δικτύου, «Το Facebook σας βοηθάει να συνδέεστε και να μοιράζεστε πράγματα με τους ανθρώπους στη ζωή σας».Οι βασικές δραστηριότητες στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσηςείναι η δημιουργία και επεξεργασία του προφίλ,η διαχείριση λίστας «φίλων», ο σχολιασμός και η επικοινωνία.

Τι είναι το Προφίλ, και τι η Ορατότητα του. 

Τα κοινωνικά δίκτυα αναφέρονται και ως δίκτυα προφίλ, επειδή οι χρήστες μπορούν να παρουσιάσουν τις πληροφορίες που θέλουν να μοιραστούν μέσα από το εξατομικευμένο προφίλ. Η επιλογή του περιεχομένουκάθε προφίλ σχετίζεται με τις ατομικές προτιμήσεις, τα ενδιαφέροντα και τις συνήθειες του χρήστη και αποτελεί την ψηφιακή αντιπροσώπευση του χρήστη- ένα «τρόπο να πεις την ιστορία σου» όπως αναφέρεται και στο Facebook.Η δημιουργία και διατήρηση του ατομικού προφίλ είναι αγαπημένη δραστηριότητα για τους έφηβους και πιθανόν αποτελεί ένα ασφαλές πεδίο πειραματισμού, καθώς η αναπροσαρμογή του προφίλ είναι συνεχής και βασίζεται σε ανατροφοδότηση μέσω σχόλιων-προτιμήσεων των φίλων.Η φωτογραφία του προφίλ είναι ένα από τα πιο σημαντικά μέσα αυτοπαρουσίασης. Η ορατότητα του κάθε προφίλ αφορά στον καθορισμό του κοινού που «ανοίγει» ο χρήστης το προφίλ του. Ο κάθε χρήστης μπορεί να καθορίσει κάθε φορά το κοινό στο οποίο «ανοίγει» τις δημοσιεύσεις του, διαχειρίζονταν έτσι το απόρρητο των πληροφοριών που δημοσιεύει.. Υπάρχουν 4επιλογές ορατότητας κοινού στο Facebook (βλέπε Πίνακα 4.1).

Πίνακας 4.1. Επιλογές Ορατότητας δημοσιεύσεων – Διαχείρισης απορρήτου

Source: http://www.facebook.com/about/privacy/your-info-on-fb#controlpost

* Για ανήλικους χρήστες

Στην Ελλάδα 37% των παιδιών 9-16 ετών που έχουν προφίλ σε κοινωνικό δίκτυο, το έχουν ρυθμίσει ως «δημόσιο» και το 12% εμφανίζουν τη διεύθυνση του σπιτιού τους ή το τηλέφωνο τους στο προφίλ τους. Σημαντικό είναι οι έφηβοι να διαφυλάσσουν τα προσωπικά τους δεδομένα, περιορίζοντας την ορατότητα του προφίλ τους σε φίλους και μόνο.

Πως γίνονται οι «Φίλοι» και πως γίνεται η Διαχείριση Λίστας;

Τα κοινωνικά δίκτυα συνδέουν τα μέλη τους μέσωδικτύων «φίλων».Ένας χρήστης μπορεί να δημιουργήσειτον κύκλο των «φίλων» του απευθύνοντας ή αποδεχόμενος «αιτήματα φιλίας» σε άλλους χρήστες, ενώ αυτοί με τη σειρά τους τις αποδέχονται ή τις απορρίπτουν. Η διαδικασία αυτή «προσθαφαίρεσης φίλων» ή «διαχείρισης της λίστας φίλων» και είναι μια συνεχής και αγαπημένη ενασχόληση των εφήβων. Το αποτέλεσμα είναι το δίκτυο φίλων, ο απόλυτος αριθμός του οποίου εμφανίζεται δημοσίως σε αντίστοιχο πεδίο του προφίλ. Στην εφηβεία, η απασχόληση με την διεύρυνση και την καταμέτρηση του κύκλου φίλων είναι συνήθης δραστηριότητα. Είναι γενική πεποίθηση ανάμεσα στους νέους ότι ο μεγάλος αριθμός «φίλων» σε ένα προφίλ δείχνει κοινωνική ελκυστικότητα και συνεπώς, είναι ένα δελεαστικό χαρακτηριστικό του προφίλ. Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι ο πολύ μεγάλος αριθμός φίλων θέτει σε κίνδυνο την ασφάλεια των ανήλικων διότι κάνει τα προσωπικά τους δεδομένα ορατά σε μεγάλο αριθμό χρηστών και πιθανά και σε πλήθος αγνώστων.Δυστυχώς τα Ελληνόπουλα κατέλαβαν μία από τις «πρώτες θέσεις» στην Ευρώπη όσον αφορά στον αριθμό «φίλων» ανά χρήστη.Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί το γεγονός ότι 20% των Ελλήνων 9-16 ετών δήλωσαν ότι έχουν περισσότερους από 300 «φίλους» και άλλο ένα 18% δήλωσε 100-300 «φίλους».

Είναι τα Κοινωνικά Δίκτυα ένα νέο Πλαίσιο για την Εφηβική Ανάπτυξη; 

Πολλές από τις συμπεριφορές και τις ανησυχίες των σημερινών εφήβων είναιπαρόμοιες με εκείνες των προηγούμενων γενεών, οτρόπος όμως με τον οποίον εκφράζονται και επικοινωνούν οι σημερινοί έφηβοι έχει αλλάξει δραστικά. Η νεολαία πάντα είχε την ανάγκη να συναθροίζεται, να δημιουργεί παρέες και κλίκες. Αυτό που γινόταν στο παρελθόν στη γειτονία ή αργότερα στο εμπορικό κέντρο, τώρα γίνεται διαδικτυακά στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.Τα κοινωνικά δίκτυα συχνά συγκρίνονται με τα στέκια των προηγούμενων γενεών.Οι συγκρούσεις μεταξύ συνομήλικων και οι προβληματικές συμπεριφορές, αντίστοιχα, έχουν μετατοπισθεί στο διαδίκτυο. Κάποια από αυτά τα προβλήματα είναι παλιά – όπως οι περιπτώσεις του εκφοβισμού (bullying) - που απλά μεταφέρθηκαν στο διαδικτυακό περιβάλλον (cyber-bullying). Το διαδίκτυο έχει επανακαθορίσει τους τρόπους και τα μέσα με τα οποίαοι έφηβοι εκφράζουν τιςαναπτυξιακές ανησυχίες τους.Η αποδοχή από τους συνομήλικους, η αυτό-αξιολόγηση του εαυτού και η διαπραγμάτευση της ατομικής ταυτότητας εκφράζονται σ’ ένα νέο κοινωνικό περιβάλλον – τα κοινωνικά δίκτυα. Τα κοινωνικά δίκτυα έγιναν η νέα πραγματικότητα κοινωνικής αλληλεπίδρασης και το νέο πλαίσιο για την εφηβική ανάπτυξη. 

Τι Ελκύει στα Κοινωνικά Δίκτυα; 

Η έμφυτη ανάγκη επικοινωνίαςτου ατόμου με τους ομοίους του, εκπληρώνεται μέσω της χρήσης των κοινωνικών δικτύων.Τα δίκτυα αυτά μειώνουν τα πρακτικά εμπόδια (κόστος, απόσταση) και τις διαπροσωπικές δυσκολίες (εσωστρέφεια, συστολή, σωματικές δυσμορφίες) διευκολύνοντας έτσι την εκπλήρωση της ανάγκης επικοινωνίας. Η εύκολη πρόσβαση στην επικοινωνία διευκολύνει την εκπλήρωση της ανάγκης αυτής και ενισχύει τη χρήση των δικτύων.Όπως προαναφέρθηκε, ένα άλλο ελκυστικό για τους εφήβους, χαρακτηριστικό των κοινωνικών δικτύων, είναι η δημιουργία προσωπικού προφίλ .Αυτή η, αγαπημένη για τους εφήβους δραστηριότητα, πιθανόν σχετίζεται με την εφηβική ανάγκη διερεύνησης της προσωπικής ταυτότητας. Με την ψηφιακή τους αυτό-παρουσίαση στο προφίλ, οι έφηβοι βρίσκουν μέσο να πειραματιστούν και να εκφράσουν διάφορες πτυχές της ταυτότητας τους. Στα κοινωνικά δίκτυα αυτό γίνεται με τρόπο ευέλικτο και τροποποιήσιμο - βάσει ανατροφοδότησης-σχολιασμού των «φίλων».Τέλος, η απουσία εξουσίας και η έλλειψη γονικού ελέγχου αποτελεί ένα άλλο πολύ ελκυστικό για τους εφήβους χαρακτηριστικό των κοινωνικών δικτύων, και μια ευκαιρία να εξασκηθούν και να εκπληρώσουν την ανάγκη για ανεξαρτησία.

Τι επιπτώσειςέχει η χρήση στη ζωή των εφήβων; 

Οι επιπτώσεις της χρήσης του διαδικτύου, και ιδιαίτερα των κοινωνικών δικτύων, στις κοινωνικές σχέσεις, εξακολουθεί να είναι θέμα διαμάχης. Τα δίκτυα διευκολύνουν την κοινωνικότητα και την κοινωνική προσαρμογή ή την δυσκολεύουν; Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ο χρόνος που διατίθεται στη διαδικτυακή κοινωνική δικτύωση αποσπάται από τον χρόνο της «δια ζώσης» επικοινωνίας (με φίλους και οικογένεια). Η αντίθετη, και περισσότερο θετική άποψη- υποστηρίζει ότι οι διαδικτυακές επικοινωνίες χρησιμοποιούνται κατά βάση για τη διατήρηση των υφιστάμενων φιλικών σχέσεων, ενισχύοντας έτσι την κοινωνικότητα και την κοινωνική προσαρμογή των χρηστών κοινωνικών δικτύων. Στη βιβλιογραφία υποστηρίζεται ότι η χρήση των κοινωνικών δικτύων διευκολύνει τη σύνδεση με παλιούς φίλους και τη δημιουργία νέων. Με τη χρήση κοινωνικών δικτύων ο χρόνος με τους φίλους (offline) αλλά και η ποιότητα των σχέσεων ενισχύεται.Επίσης, έχει προταθεί ότι η θετική ανατροφοδότηση από άλλους χρήστες ενισχύει την αυτοεκτίμηση των εφήβων ενώ η αρνητική αντίδραση τη μειώνει. Πολλά επιστημονικά ευρήματα υποδηλώνουν ότι είναι αβάσιμες οι ανησυχίες ότι οι χρήστες κοινωνικών δικτύων έχουν λιγότερα πραγματικά (εκτός διαδικτύου) κοινωνικά δίκτυα, ή ότι εκτίθενται σε λιγότερο ποικίλες εμπειρίες, και προτείνουν ότι η χρήση του Facebook υποστηρίζει την οικειότητα, αντί να την υποσκάπτει.

Συμπεράσματα.

Τα κοινωνικά δίκτυα είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των σημερινών εφήβων και έχει επαναπροσδιορίσει τις κοινωνικές πρακτικές, τον τρόπο επικοινωνίας και τη δημιουργία σχέσεων. Είναι ένα νέο πλαίσιο μέσα στο οποίο διαδραματίζεται η επικοινωνία τους και η αναπτυξιακή τους πορεία. Υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι τα κοινωνικά δίκτυα παρέχουν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της προσωπικής ταυτότητας των εφήβων αλλά και πεδίο εξάσκησης των κοινωνικών δεξιοτήτων – διευκολύνοντας έτσι δύο θεμελιώδεις στόχους της εφηβικής ανάπτυξης.Η επικοινωνία μέσω διαδικτύου προσφέρει ευκαιρίες στους έφηβους χρηστές του, ενώ συγχρόνως επιφέρει και κάποιους κινδύνους.Στόχος είναι να ελαχιστοποιήσουμε τους κινδύνους διαφυλάσσοντας καιμεγιστοποιώντας τα οφέλη.Πρώτη προτεραιότητα θα πρέπει να είναι η σωστή (τεχνικά) χρήση των κοινωνικών δικτύων, με επίγνωση των δικλίδων ασφαλείας και διαφύλαξης του απορρήτου προσωπικών στοιχείων και των διαδικασιών καταγγελίας, Τέλος, η γονική διαμεσολάβηση είναι σημαντική και θα πρέπει να οριοθετεί τον τρόπο χρήσης των δικτύων, ανάλογα με την κάθε αναπτυξιακή φάση, και τις ατομικές ανάγκες κάθε εφήβου.

Βιβλιογραφία

1. Aquino, C. & McCarthy ,C. (2011). 2010 Europe Digital year in review. comSCORE

2. Livingstone, S., Ólafsson, K., & Staksrud, Ε. (2011) Social Networking, Age and Privacy. EU KIDS Online. Available from: http://www2.lse.ac.uk/media@lse/

research/EUKidsOnline/ShortSNS.pdf(retrieved July 31, 2011).

3. Livingstone, S., Haddon, L., Görzig, A., and Ólafsson,K. (2011) Risks and safety on the internet: Theperspective of European children. Full Findings. LSE, London: EU KIDS Online.

4. Valkenburg, P. M., & Peter, J. (2007). Online communication and adolescent well-being: testing the stimulation versus the displacement hypothesis. Journal of Computer-Mediated Communication, 12(4).

5. Valkenburg,, P.M., Peter, J., & Schouten, A.P. (2006). Friend networking sites and the relationship to adolescents’ well-being and social self-esteem. Cyberpsychology & Behavior, 9, 585-590.

Ε. Τζαβέλα, Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Ένας νέος κόσμος επικοινωνίας με πολύχρωμες εικόνες, ήχους, παιχνίδια και γνώσεις ανοίγεται στο διαδίκτυο, το οποίο συναρπάζει παιδιά και εφήβους, αφού με το πάτημα ενός πλήκτρου μια ψηφιακή πραγματικότητα εκτυλίσσεται μπροστά τους. Αυτό το ξεχωριστό τεχνολογικό μέσο αποτελεί σήμερα ένα από τα πιο δημοφιλή εργαλεία στα χέρια μικρών και μεγάλων. Ωστόσο, αυτός ο εικονικός χώροςμε τις απέραντες δυνατότητες ενημέρωσης, εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας, όταν δεν είναι ασφαλής επιφυλάσσει πολλούς κινδύνους, οι οποίοι συχνά δεν γίνονται αντιληπτοί από ένα παιδί ή έφηβο που ακόμα δεν έχει διαμορφώσει την απαραίτητη κριτική σκέψη προκειμένου να προστατεύσει τον εαυτό του.

Τον Ιούνιο του 2009, το Πανευρωπαϊκό Θεματικό Δίκτυο EU Kids Online δημοσίευσε μια έκθεση που αφορά όλες τις ευρωπαϊκές χώρες και ανέφερε ότι υπάρχουν πέντε σοβαρά θέματα ασφάλειας του διαδικτύου που αφορούν τους ανήλικους χρήστες : α) η δημοσίευση προσωπικών πληροφοριών στο Διαδίκτυο, β) η έκθεση σε online πορνογραφικό περιεχόμενο, γ) η έκθεση σε βίαιο και ρατσιστικό περιεχόμενο, δ) η ηλεκτρονική παρενόχληση με επακόλουθο τη λήψη ανεπιθύμητων μηνυμάτων και ε) η συνάντηση με αγνώστους που οι ανήλικοι έχουν γνωρίσει μέσω διαδικτύου.

Επίσης το Σεπτέμβριο του 2009, το Ίδρυμα για την Ελευθερία και την Πρόοδο (Google, Microsoft, Yahoo, Facebook, My Space) στις Η.Π.Α. ανακοίνωσε τα παρακάτω συμπεράσματα:

1. Ανήλικοι έφηβοι μεταξύ 15-17 ετών έχουν περισσότερες πιθανότητες να πέσουν θύματα σεξουαλικής κακοποίησης.
2. Η οικογένεια και η εκπαίδευση συμβάλλουν σε σημαντικό βαθμό στη μείωση των κινδύνων για τους ανήλικους χρήστες που ασχολούνται με το Διαδίκτυο.
3. Δυστυχώς δεν υπάρχει καμία τεχνική λύση που θα μπορούσε να προστατέψει τα παιδιά και τους εφήβους από τους κινδύνους του Διαδικτύου. 

Ασφάλεια του διαδικτύου και προστασία παιδιού και εφήβου

Όπως ήδη αναφέραμε, σύμφωνα με την έκθεση που δημοσίευσε το Πανευρωπαϊκό Θεματικό Δίκτυο EU Kids Online, η δημοσίευση προσωπικών δεδομένων στο Διαδίκτυο από ανήλικους χρήστες είναι ο πιο σοβαρός κίνδυνος για την ασφάλειά τους, επειδή είναι συνδεδεμένος με τρία σοβαρά ζητήματα, όπως η ηλεκτρονική παρενόχληση (cyber bullying), η σεξουαλική παρενόχληση (grooming) και η ανήλικη πορνογραφία.

α. Διαδικτυακή Παρενόχληση (Cyber Bullying)

Διαδικτυακή παρενόχληση είναι η παρενόχληση μέσω του διαδικτύου ή του κινητού τηλεφώνου. Μπορεί κάποιος να:

• Κοροϊδέψει ένα άτομο σε ένα chat-room. 
• Να αποστείλει αισχρά, προσβλητικά ή απειλητικά μηνύματα μέσω του διαδικτύου. 
• Να στείλει αισχρό υλικό κατά τις συνομιλίες. 
• Να κοροϊδέψει κάποιον με το να φτιάξει ένα ψεύτικο προφίλ με εξευτελιστικές πληροφορίες. 
• Να βάλει προσωπικό υλικό στο διαδίκτυο δίχως την άδεια του άλλου. 
• Να αποκλείσει κάποιον από ομάδα ή διαδικτυακή δραστηριότητα

Η ηλεκτρονική παρενόχληση είναι ένα πολύ συχνό φαινόμενο και αποτελεί πρόβλημα στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να ενημερώσουμε τους εφήβους για τις συνέπειες που μπορεί να έχει στην ψυχολογία των συνανθρώπων μας μια τέτοια πράξη εκφοβισμού, προκειμένου να περιοριστεί το φαινόμενο. Το ανησυχητικό είναι ότι κάποιες φορές τα θύματα της ηλεκτρονικής παρενόχλησης μεταμορφώνονται σε θύτες, γεγονός που επηρεάζει πολύ αρνητικά την ήδη βεβαρημένη ψυχολογία τους.

β. Διαδικτυακή Αποπλάνηση (Grooming) 

Διαδικτυακή αποπλάνηση είναι η κατάσταση κατά την οποία ένας ενήλικας πλησιάζει ένα παιδί ή έφηβο με στόχο να τον εκμεταλλευτεί. Δυστυχώς υπάρχουν πάρα πολλοί παιδόφιλοι που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο προκειμένου να προσελκύσουν τα θύματά τους. Αν ο παιδόφιλος έρθει σε ερωτική επαφή με έναν ανήλικο, τότε μιλάμε για παιδεραστία. .

Τα πιο συνηθισμένα σημάδια της διαδικτυακής αποπλάνησης είναι:

• Η επίδειξη ενδιαφέροντος για ένα συγκεκριμένο ανήλικο και η επιδίωξη συνάντησης. 
• Η αποστολή πορνογραφικού υλικού σε έφηβο. 
• Η μεταφορά του θέματος μιας συνομιλίας σε σεξουαλικό περιεχόμενο. 
• Η απαίτηση αποστολής προσωπικών φωτογραφιών. 
• Η προσπάθεια απόδοσηςπρονομίων σε έναν έφηβο.

Επομένως από τα παραπάνω κατανοούμε ότι ο πρώτος στόχος στη διαδικτυακή αποπλάνηση είναι να κερδίσει ο ενήλικας την εμπιστοσύνη του εφήβου. Ο ενήλικας που πλησιάζει μπορεί να παρουσιάζεται σαν σημαντικό άτομο και έτσι πιο εύκολα να κερδίσει την φιλία του έφηβου. Ο στόχος αυτών των συναναστροφών είναι βεβαίως να συμφωνηθεί συνάντηση με τον έφηβο ή να αποστείλει ο έφηβος προσωπικές φωτογραφίες ή video.

Χρειάζεται να τονίσουμε ότι το grooming είναι ένα τραυματικό γεγονός στη ζωή του εφήβου λόγω της αποπλάνησης και εκμετάλλευσης από τον groomer. Επίσης δημιουργεί αρνητικά πρότυπα ερωτικών σχέσεων. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσει ο έφηβος ότι το grooming είναι ένα πάρα πολύ σοβαρό παράπτωμα και χρειάζεται άμεση επέμβαση. Το πιο πιθανό είναι ότι θα χρειαστεί η βοήθεια της αστυνομίας, καθώς και η υποστήριξη του παιδιού και της οικογένειας του ώστε να γίνει η καταγγελία.

Στην Ελλάδα 20% των παιδιών που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο προσεγγίζονται κάποια στιγμή από παιδόφιλους. Πιο συγκεκριμένα, η Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος ανακοίνωσε τον Ιούνιο του 2010 ότι έχει καταγράψει πάνω από 3000 παιδόφιλους στην Ελλάδα.

Τα παιδιά θεωρούν ότι μπορούν να προστατευτούν από τους κινδύνους μιας συνάντησης με έναν διαδικτυακό φίλο, αν συνομιλούν με αυτόν για μεγάλο χρονικό διάστημα, αν έχουν ζητήσει φωτογραφία του με συγκεκριμένα ρούχα, αν χρησιμοποιήσουν web camera, αν συναντηθούν με παρέα φίλων σε πολυσύχναστα μέρη. Δυστυχώς όμως τα παιδιά αγνοούν ότι υπάρχουν ακόμα και συμμορίες παιδόφιλων, όπου ανήλικα παιδιά ως όμηροί τους σερφάρουν για να βρίσκουν νέα θύματα.

Γι’ αυτό είναι σημαντικό τα παιδιά και οι έφηβοι να μην εμπιστεύονται κανέναν άγνωστο στο διαδίκτυο, να μην δίνουν προσωπικά δεδομένα και κυρίως να μην συναντιούνται ποτέ με διαδικτυακούς «φίλους».

Η οικογένεια και το σχολείο πρέπει να ενισχύουν την κοινωνικοποίηση των παιδιών με πραγματικές επαφές, ώστε τα παιδιά να έχουν φίλους στην πραγματική ζωή και να αναπτύξουν μια ομαλή ψυχοκοινωνική εξέλιξη που είναι σημαντική για την περαιτέρω υγιή τους ανάπτυξη. Οι πραγματικές φιλίες είναι απαραίτητο να αντικαταστήσουν τους εικονικούς «φίλους» από τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης (όπως facebook, twitter, κ.ά.).

Η ενημέρωση των παιδιών από πολύ μικρή ηλικία είναι η πιο σωστή μέθοδος πρόληψης του φαινομένου της παιδοφιλίας. Αποτελεί επιτακτική ανάγκη να μάθουν τα παιδιά να αναφέρουν τα φαινόμενα διαδικτυακής αποπλάνησης χωρίς να ντρέπονται και να γνωρίζουν πως να «μπλοκάρουν» τα ίδια τους παιδόφιλους που προσπαθούν να τους προσεγγίσουν. (βλ. κεφ. 6)

γ. Ενήλικη και Ανήλικη Πορνογραφία

Μια άλλη σοβαρή μάστιγα της εποχής μας είναι η πορνογραφία, που δυστυχώς αποτελεί έναν από τους πιο κερδοφόρους επιχειρηματικούς κλάδους παγκοσμίως, αφού αφορά το 30% του τζίρου του διαδικτύου. Φανταστείτε ότι 2.500 νέες ιστοσελίδες με πορνογραφικό περιεχόμενο δημοσιεύονται ανά δευτερόλεπτο σε παγκόσμιο επίπεδο και 2,5 εκατομμύρια ηλεκτρονικά μηνύματα την ημέρα αφορούν πορνογραφικό περιεχόμενο. Μάλιστα 1 στους 3 χρήστες του διαδικτύου έχει εκτεθεί ακουσίως σε πορνογραφία είτε μέσω μηνυμάτων είτε μέσω διαφημίσεων. Είναι απαραίτητο να διευκρινίσουμε ότι η ενήλικη πορνογραφία θεωρείται νόμιμη, σε αντίθεση με την ανήλικη πορνογραφία που θεωρείται ποινικό αδίκημα.

Η Εταιρία Symantec, τον Αύγουστο του 2009, μελέτησε 3,5 εκατομμύρια αναζητήσεις που έκαναν τα παιδιά και οι έφηβοι με τις πιο δημοφιλείς ιστοσελίδες στον παγκόσμιο ιστό και οι λέξεις «sex» και «porn» ήταν στην 4η και 6η θέση αντίστοιχα.

Η Διαδικτυακή Εταιρία Ονοματοδοσίας και Αριθμοδότησης (ICANN), τον Ιούνιο του 2010, ενέκρινε τη δημιουργία ονόματος χώρου ΧΧΧ για ιστοσελίδες πορνογραφικού περιεχομένου. Δυστυχώς αυτό κάνει πιο εύκολη την πρόσβαση σε τέτοιες ιστοσελίδες και μάλιστα χωρίς να προβλέπονται μηχανισμοί αποκλεισμού παιδικής πορνογραφίας.

Γνωρίζουμε ότι η εφηβεία είναι μια περίοδος στη ζωή του ανθρώπου όπου υπάρχει έντονα και η σεξουαλική αναζήτηση. Στην Ελλάδα, τα θέματα σεξουαλικής αγωγής αποτελούν ακόμα «ταμπού» και αφού οι δύο πρωταρχικοί φορείς αγωγής του παιδιού, δηλαδή η οικογένεια και το σχολείο, δεν ενημερώνουν συστηματικά τον έφηβο για θέματα ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης, η περιέργεια του εφήβου τον οδηγεί να αναζητήσει πληροφορίες που σχετίζονται με τη σεξουαλική του ανάπτυξη μέσω του διαδικτύου. Γι’ αυτό στην εποχή μας το διαδίκτυο γίνεται το πρωταρχικό μέσο ενημέρωσης όπου ένας ανήλικος ενημερώνεται για θέματα σεξουαλικού περιεχομένου.

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, σε ελληνικό πληθυσμό εφήβων ηλικίας 14-16 ετών:

• 26% χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο με σκοπό τη συλλογή πληροφοριών σεξουαλικού περιεχομένου.
• 19,5% των εφήβων δήλωσαν χρήση ιστοσελίδων πορνογραφικού περιεχομένου (Ι.Π.Π.)
• 42,5% των εφήβων που επισκέπτονταιΙ.Π.Π. κάνουν συχνή χρήση, δηλαδή πάνω από δύο ώρες καθημερινά.
• Τα αγόρια επισκέπτονται τιςΙ.Π.Π. έντεκα φορές περισσότερο σε σχέση με τα κορίτσια, γεγονός που οφείλεται στο ότι τα κορίτσια προτιμούν τον ερωτικό ρομαντισμό από την προνογραφία.
• Οι έφηβοι που κάνουν χρήση Ι.Π.Π. έχουν τριπλάσιες πιθανότητες να εκδηλώσουν προβλήματα συμπεριφοράς και διπλάσιες πιθανότητες να εμφανίσουν προβλήματα κοινωνικοποίησης. 

Γενικότερα έχει παρατηρηθεί ότι η έντονη έκθεση σε σεξουαλικό περιεχόμενο μπορεί να οδηγήσει σε μίμηση του προνογραφικού οπτικού ερεθίσματος και στη συνέχεια σε κατάσταση υπερερωτισμού. Επίσης η χρήση Ι.Π.Π. από τους εφήβους είναι δυνατόν να οδηγήσει σε πρώιμη σεξουαλική δραστηριότητα, ενώ η συχνή χρήσηΙ.Π.Π. περιλαμβάνεται στους παράγοντες που προκαλούν «εθιστική» συμπεριφορά.

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να υπάρξουν συγκεκριμένα μέτρα από τους φορείς που ασχολούνται με την προστασία του παιδιού προκειμένου να περιοριστεί η έκθεση ανηλίκων σε πορνογραφικό υλικό. Επίσης, χρειάζεται να ενημερωθούν από τους ειδικούς και από τα Μ.Μ.Ε. τόσο τα παιδιά όσο και οι γονείς για τις βλαβερές συνέπειες που έχει για την υγιή σεξουαλική ανάπτυξη του εφήβου η συνεχής έκθεση σε Ι.Π.Π.

Σίγουρα ένα μέτρο προστασίας που μπορούν να εφαρμόσουν και οι ίδιοι οι γονείς είναι τα φίλτρα προστασίας που θα εγκαταστήσουν στον Η/Υ τους. Είναι απαραίτητο να συζητήσουν με τα παιδιά τους για τη χρήση των φίλτρων και πως αυτά συμβάλλουν στην προστασία τους. Επίσης χρειάζεται να εφαρμόσουν και όρια στον καθημερινό χρόνο χρήσης του διαδικτύου και να αναζητήσουν μαζί δραστηριότητες που θα είναι ενδιαφέρουσες στα παιδιά τους. Σημαντικό να υπάρχει διάλογος μεταξύ γονιών-παιδιών για θέματα σεξουαλικής αγωγής προκειμένου να καλλιεργηθεί η εμπιστοσύνη των παιδιών προς τους γονείς τους για τέτοια θέματα. (βλ. κεφ. 8)

δ. Κοινωνική Δικτύωση- Συνήθειες και Ψυχολογία Ανήλικων Χρηστών

• Στην Ευρώπη, το 59%των παιδιών 9-16 ετών έχουν το δικό τους προφίλ σε ιστοσελίδα κοινωνικής δικτύωσης.
• Στην Ελλάδα, το 54% των παιδιών ηλικίας 9-16 ετών που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο, δηλώνουν ότι έχουν προφίλ κοινωνικής δικτύωσης.
• Φαίνεται ότι οι περιορισμοί ηλικίας εγγραφής στα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης (κάτω από 13 ετών) παραβιάζονται αφού το ¼ των παιδιών 9-11 ετών των παιδιών στην Ευρώπη έχουν το δικό τους προφίλ
• Στην Ελλάδα το ένα τρίτο των παιδιών 9-12 ετών που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο έχουν προφίλ στο Facebook και δηλώνουν ψευδώς μεγαλύτερη ηλικία.
• 12% των παιδιών εμφανίζουν τη διεύθυνση του σπιτιού ή το τηλέφωνο τους στο προφίλ τους
• Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί το γεγονός ότι 20% των Ελλήνων 9-16 ετών δήλωσε ότι έχειπερισσότερους από 300 «φίλους»

• Πολλές από τις συμπεριφορές των σημερινών εφήβων είναιπαρόμοιες με εκείνες των προηγούμενων γενεών. Η γλώσσα και οι κοινωνικές πρακτικές μπορεί να έχουν αλλάξει αλλά η βασική ανάγκη του «ανήκειν» και της επικοινωνίας με τους συνομήλικους μένει απαράλλακτη. Η νεολαία πάντα είχε την ανάγκη να συναθροίζεται, να δημιουργεί παρέες και «κλίκες». Αυτό που γινόταν στο παρελθόν στη γειτονιά ή αργότερα στο εμπορικό κέντρο, τώρα γίνεται στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.Τα κοινωνικά δίκτυα συχνά συγκρίνονται με τα «στέκια» των προηγούμενων γενεών.

• Έρευνες υποστηρίζουν ότι η παρατεταμένη χρήση Η/Υ έχει επιπτώσεις στις κοινωνικές μας δεξιότητες. Εάν χάσουμε την προσωπική μας επαφή με τους άλλους υπάρχει το ενδεχόμενο να λείψει η εμπειρία στην ερμηνεία της ανθρώπινης επικοινωνίας, της γλώσσας του σώματος, τις εκφράσεις του προσώπου κ.λπ.
• Επίσης, υπάρχει το φαινόμενο της παρουσίασης της προσωπικότητας ατόμων με χαμηλή αυτοεκτίμηση με τον τρόπο που θα θέλανε να είναι και όχι με τα χαρακτηριστικά που έχουν στην πραγματικότητα. Αυτό δυσκολεύει ακόμα περισσότερο την προσαρμογή τους στο φυσικό κόσμο και την υπεράσπιση της ταυτότητάς τους.
• Είναι σημαντικό να υπάρχει ισορροπία και προσωπική επαφή με τους συνανθρώπους μας παράλληλα με την ενασχόλησή μας με το διαδίκτυο και τις διαδικτυακές επαφές.

Συμπερασματικά

Το διαδίκτυο αποτελεί σημαντικό εργαλείο στη σύγχρονη πραγματικότητα. Όπως όμως κάθε εργαλείο χρειάζεται οδηγίες χρήσης (manual), και τα οφέλη ή οι αρνητικές επιπτώσεις εξαρτώνται από τον τρόπο που θα το χρησιμοποιήσουμε (π.χ. χρησιμοποιούμε ένα μαχαίρι για να κόψουμε ψωμί, όμως μπορεί και να τραυματίσουμε κάποιον).

Το διαδίκτυο αποτελεί μέρος της ζωής των σημερινών παιδιών και από την ηλικία των πρώτων τάξεων του Δημοτικού (> 6 ετών) ξεκινούν την ενασχόλησή τους. Όπως και στον φυσικό κόσμο, έτσι και στον διαδικτυακό υπάρχουν κίνδυνοι, τους οποίους οι ανήλικοι δεν είναι αναπτυξιακά έτοιμοι να διαχειριστούν. Επιπλέον, η ανωνυμία που προσφέρει το διαδίκτυο δίνει την ευκαιρία και στις σκοτεινές πλευρές της ανθρώπινης φύσης να εκφραστούν με διάφορους τρόπους.

Οι γονείς είναι σημαντικό να προσφέρουν την εμπειρία ζωής, ανεξάρτητα από τις τεχνικές γνώσεις, οι οποίες μπορεί να είναι περισσότερες στην περίπτωση των εφήβων-δίχως αυτό να τους τρομάζει ή να τους φέρνει σε δύσκολη θέση (τους γονείς). Το σχολείο καλείται να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο. Η εκπαίδευση αποτελεί άλλωστε την βέλτιστη θωράκιση σε θέματα ασφάλειας-σε αντίθεση με τιμωρητικά ή περιοριστικά μέτρα των οποίων το αποτέλεσμα συχνά είναι προσωρινό και αποτελεί μη συνειδητή επιλογή.

Οι ειδικοί υγείας, οι οποίοι έχουν την τύχη να είναι κοντά στην οικογένεια, καλούνται να ενημερωθούν σχετικά με το θέμα της ασφάλειας του διαδικτύου, εφόσον αυτό αποτελεί πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των παιδιών. Είναι αυτοί που θα καθοδηγήσουν τους γονείς, ώστε να μπουν βάσεις από μικρή ηλικία και να φτάσουν στην εφηβεία- μια ομολογουμένως «δύσκολη» ηλικία- με κανάλια επικοινωνίας και τη δυνατότητα εφαρμογής ορίων. Έτσι, μαζί με όλες τις συστάσεις (ανάπτυξη, διατροφή, σεξουαλική αγωγή, κ.λπ.), συμβάλλουν και στην εφαρμογή βασικών αρχών για τη σωστή χρήση ενός εργαλείου συναρπαστικού και απολύτως απαραίτητου στη σύγχρονη πραγματικότητα.

Πίνακας 1.1

Βασικές Οδηγίες Ασφάλειας στο Διαδίκτυο για Παιδιά και Εφήβους

• Μη δημοσιοποιείς προσωπικά σου δεδομένα
• Ανέφερε σε γονείς. δασκάλους ή κάποιον που εμπιστεύεσαι οποιαδήποτε αρνητική εμπειρία σου στο διαδίκτυο
• Μην εμπιστεύεσαι χωρίς να ελέγχεις τις πληροφορίες που σου δίνονται στο διαδίκτυο
• Μην εμπιστεύεσαι αγνώστους που γνωρίζεις μέσω του διαδικτύου και σε καμία περίπτωση μην συναντάς στο φυσικό κόσμο άτομα που γνώρισες διαδικτυακά
• Μην παραμελείς τις σχολικές σου δραστηριότητες, τα ενδιαφέροντά σου, τους φίλους σου, εξαιτίας της ενασχόλησης σου με το διαδίκτυο. Βάλε όριο στην καθημερινή του χρήση.

Πίνακας 1.2

Απαραίτητες γνώσεις για τους γονείς

• Απαγορεύεται η οποιαδήποτε χρήση οθόνης για παιδιά < 3 ετών
• Από την ηλικία των 5 ετών, ξεκινά η ενασχόληση με το διαδίκτυο σε δραστηριότητες συμβατές με την ηλικία του παιδιού και πάντα με τη γονεϊκή συμμετοχή και επιστασία
• Η καθημερινή έκθεση σε οθόνη-screentime (ηλεκτρονικός υπολογιστής και τηλεόραση) καλό είναι να περιορίζεται στις 2 ώρες ημερησίως, προκειμένου να υπάρχει ισορροπία με τις άλλες δραστηριότητες του παιδιού ή του εφήβου, τη μελέτη και την κοινωνική του ανάπτυξη (οικογενειακές σχέσεις, φιλικές σχέσεις, φλερτ κ.λπ.). 
• Τα παραπάνω βέβαια εξατομικεύονται, και ειδικά στην εφηβική ηλικία που ο έφηβος έχει το δικαίωμα της γνώμης του, θα μπορούσε αυτό το όριο, -π.χ. τα Σαββατοκύριακα-, να είναι και τρεις ώρες. Τα όρια που θα τεθούν εξαρτώνται από τη συζήτηση που θα κάνουν ο γονέας και ο έφηβος μαζί, λαμβάνοντας πάντα υπόψη τις διεθνείς κατευθυντήριες οδηγίες, επιστημονικά στοιχεία και πληροφορίες. 
• Η ενασχόληση στο περιβάλλον του σχολείου αποδείχθηκε προστατευτικός παράγοντας έναντι της ανάπτυξης προβληματικής χρήσης.
• Το σχολείο μπορεί να ενθαρρύνει τις θετικές δράσεις (βλ. κεφάλαιο 2), και να ενισχύσει τις άμυνες και την ασφάλεια μέσω διαδραστικού μαθήματος και συμμετοχής των παιδιών σε εργασίες, παρουσιάσεις κ.λπ. (peer education).

Βιβλιογραφία :

1.Σαμαρά Β., Κορμάς Γ. Θέματα Ασφάλειας στο Διαδίκτυο στο Εφηβεία: η ηλικία των μεταβολών και των δυνατοτήτων, Τόμος 1, Κεφάλαιο 12, 161-171.

2.TsitsikaAΚ, CritselisE, KormasG, FilippopoulouA, TounissidouD, FreskouA, SpiliopoulouT, LouizouA, KonstantoulakiE, KafetzisD. Internetuseandmisuse : amultivariateregressionanalysisofthepredictivefactorsofinternetuseamongGreekadolescents. EuropeanJournalofPediatricsSep 2, 2008.

3.Tsitsika ΑΚ, Critselis Ε, KormasG; KonstantoulakiE; ConstantopoulosA;KafetzisD. Adolescentpornographicinternetsiteuse: A multivariate regression analysis of the predictive factors of use and psychosocial implications. Cyberpsychol Behav. 2009 Oct;12(5):545-50.

4.Tsitsika A, Critselis E, Louizou A, Janikian M, Freskou A, Marangou E, Kormas G, Kafetzis D. Determinants of Internet Addiction among Adolescents: A Case-Control Study. ScientificWorldJournal. 2011 Apr 19;11:866-74.

5.Tsitsika A, Critselis E, Janikian M, Kormas G, Kafetzis DA. Association Between Internet Gambling and Problematic Internet Use Among Adolescents. J Gambl Stud. 2011 Sep;27(3):389-400.

6.Kormas G, Critselis E, Janikian M, Kafetzis D, Tsitsika A. Risk factors and psychosocial characteristics of potential problematic internet use among adolescents: A cross-sectional study. BMC Public Health.2011 Jul 27;11(1):595.

7.Τσίτσικα Α. Κατάχρηση Διαδικτύου στο Εφηβεία: η ηλικία των μεταβολών και των δυνατοτήτων, Τόμος 1, Κεφάλαιο 24, 325-330.

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Και ναι – ήρθε επιτέλους το διαδίκτυο! Μικροί και μεγάλοι, τα τελευταία χρόνια το χρησιμοποιούν καθημερινά απολαμβάνοντας τις απεριόριστες δυνατότητες που προσφέρει σε επίπεδο ενημέρωσης, εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας, επικοινωνίας.

Είναι πλέον προσβάσιμος ένας τεράστιος όγκος πληροφοριών για οποιοδήποτε θέμα, και όλοι μπορούν να χρησιμοποιήσουν τον πλούτο αυτό ανάλογα με τις ανάγκες και τους στόχους τους. Υπάρχουν ωστόσο θέματα διαχείρισης της γνώσης και της δύναμης που προκύπτει από αυτή; Δημιουργείται άραγε η ψευδαίσθηση ότι διαβάζοντας, ακούγοντας ή βλέποντας υλικό σχετικά με ένα θέμα μπορούμε και να το γνωρίσουμε εις βάθος;

Τα παραπάνω αποκτούν όλο και μεγαλύτερη σημασία στην καθημερινότητα των ιατρών, και ειδικά των παιδιάτρων. Οι ίδιοι οι παιδίατροι έχουν διευκολυνθεί αφάνταστα μέσω της διαδικτυακής ενημέρωσής τους για επίκαιρα ζητήματα, τρέχουσες οδηγίες και σύγχρονη βιβλιογραφία. Ακόμη, υπάρχει δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας με Επιστημονικές Εταιρείες και συναδέλφους του εξωτερικού, αλλά και ανταλλαγής απόψεων, συζητήσεων για θέματα που απασχολούν και παραπομπών ορισμένων περιπτώσεων σε ειδικά κέντρα.

Ισχύει - κατά την άσκηση της παιδιατρικής – ότι λόγω της ιδιαίτερα τρυφερής ηλικίας των ενδιαφερομένων, οι γονείς είναι αυτοί που τον/την εκπροσωπούν και θα λάβουν τις οδηγίες και τις πληροφορίες από τον/την παιδίατρο. Όλο και πιο συχνά οι παιδίατροι μπορεί να βρεθούν σε ιδιαίτερα δύσκολη θέση, όταν αντιμετωπίζουν γονείς οι οποίοι έχοντας ενημερωθεί μέσω του διαδικτύου για θέματα που τους αφορούν, εκφράζουν άποψη και «απαιτούν» να ληφθεί υπόψη. Ζητούν επιχειρήματα και εκτενή συζήτηση πάνω σε διάφορες στρατηγικές που αφορούν π.χ. την ανάπτυξη, τους εμβολιασμούς, τη διατροφή κ.α.

Ανάλογα με το μορφωτικό τους επίπεδο, το πεδίο δραστηριοποίησής τους και την ιδιοσυγκρασία τους, οι γονείς φτάνουν σε διαφορετικά επίπεδα αναζήτησης, απόκτησης πληροφορίας και εμμονής με αυτή. Συχνά μπορεί να κάνουν δικές τους μικρές έρευνες, να διαμορφώνουν θεωρίες, να εκφράζονται με ιατρικούς όρους και να λαμβάνουν θέση. Άλλοτε είναι πολύ φοβισμένοι, πανικοβλημένοι ή και με διαστρεβλωμένες αντιλήψεις. Ορισμένες φορές μπορεί ήδη να έχουν εφαρμόσει πρακτικές που έχουν διαβάσει και να έχουν φτάσει σε αδιέξοδο – άλλες φορές είναι ευχαριστημένοι και αρνούνται σθεναρά να δεχθούν οποιαδήποτε συμβουλή ή αντιμετωπίζουν τον ιατρό με καχυποψία.

Δεν είναι λίγες βέβαια οι περιπτώσεις όπου το διαδίκτυο ομαλοποιεί και συμπληρώνει τη συνεργασία του παιδιάτρου με τους γονείς, βοηθώντας στην καλύτερη κατανόηση όλων των νέων στοιχείων που θα πρέπει να αφομοιωθούν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα και να γίνουν πράξη.

Όπως και να’ χει, η νέα πραγματικότητα αποτελεί πρόκληση για τον παιδίατρο που καλείται πάντα να έχει «καλογυαλισμένες» τις γνώσεις του, να γνωρίζει όλες τις εξελίξεις και να συντονίζεται με ένα ρυθμό μεταβολών ιδιαίτερα απαιτητικό στη σύγχρονη πραγματικότητα. Δεν είναι υπερβολή ακόμη να επισημάνουμε, ότι ο παιδίατρος θα πρέπει να πείσει ότι είναι απόλυτα αναντικατάστατος και ότι όσες και αν είναι οι διαδικτυακές συμβουλές και πληροφορίες, ο συνδυασμός γνώσης και εμπειρίας, αλλά και το δόσιμο ψυχής ποτέ δεν θα χάσουν τη μοναδική τους θέση.

Ο παιδίατρος είναι ο γιατρός που θεωρείται «οικογενειακός» για τη χώρα μας. Είναι ο ιατρός της πρόληψης, της ανάπτυξης και ο ιατρός με τη μεγάλη ευαισθησία στην ψυχοκοινωνική σφαίρα. Συντροφεύει την οικογένεια που αποκτά νεογνό, μέχρι τη στιγμή που αυτό – και τα τυχόν αδελφάκια του -ενηλικιωθούν.

Οι γνώσεις και η απόκτηση εμπειρίας, η κατασταλαγμένη άποψη για καταστάσεις που αντιμετωπίζει το παιδί και η οικογένεια, αποτελεί συνδυασμό πολύτιμο που οδηγεί στο κατά το δυνατό καλύτερο αποτέλεσμα. Ο παιδίατρος είναι σημαντικό – όπως και σε κάθε επάγγελμα – να έχει αυτοπεποίθηση και αυτό να το ακτινοβολεί, δημιουργώντας αίσθημα γαλήνης και ασφάλειας σε όσους τον εμπιστεύονται. Όντας σωστός ο λειτουργός – πέρα από κάθε αμφιβολία – η διάθεσή του είναι να βοηθήσει σε όλα τα επίπεδα, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα που διαθέτει. Είναι ο μαέστρος που συντονίζει πρακτικές και ψυχικά αποθέματα ώστε να συμβάλλει στην δημιουργία μιας υγιούς, λειτουργικής και ευτυχισμένης οικογένειας.

Μπορεί να εκμεταλλευτεί τη διαδικτυακή ενημέρωση των γονέων προς όφελος της επικοινωνίας του μαζί τους – αφού ήδη είναι εξοικειωμένοι με πράγματα που παλαιότερα ίσως ήταν ανίδεοι και θα έπρεπε να ξεκινήσουν από το σημείο μηδέν. Μπορεί να χαλαρώσει τους γονείς, να τους καθησυχάσει, να εκφραστεί θετικά για τις διαδικτυακές τους αναζητήσεις και να τους ενθαρρύνει να συνεχίσουν προτείνοντας τους αξιόπιστους ιστοτόπους. Μπορεί ακόμη να δημιουργήσει το δικό του διαδικτυακό χώρο, όπου θα επικοινωνεί υλικό και σκέψεις και θα χρησιμοποιεί τη βιβλιογραφία ώστε να ενημερώσει κατάλληλα.

Εξίσου σημαντικό με τα παραπάνω είναι να οριοθετήσει τη σχέση του με τους γονείς και το παιδί. Μέσα από τη διάθεση χρόνου για συζήτηση, επιχειρήματα, κατανόηση και πάνω απ’ όλα εξατομίκευση και «σκύψιμο» πάνω από κάθε οικογένεια ξεχωριστά – λαμβάνοντας υπόψη τις όποιες ιδιαιτερότητες – είναι αυτός που θα δώσει την τελική κατεύθυνση, θα πάρει την ευθύνη, θα οδηγήσει το πλοίο μέσα από ήσυχα νερά, αλλά και τρικυμίες και τυχόν ανατροπές και κρίσεις.

Αποτελεί τελικό ζητούμενο, μέσα από όλες τις μεταβολές, τις απαιτήσεις και τις ιδιαιτερότητες της κάθε εποχής η άσκηση της ιατρικής να προσαρμόζεται, να εξελίσσεται και τελικά να συμπορεύεται – δίχως ποτέ να χάνει τις αξίες και το βασικό της πυρήνα.

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα

Η οικονομική κρίση έχει πλήξει καίρια την ελληνική οικογένεια. Αν και δεν υπάρχει σχετική έρευνα, υπάρχουν δεδομένα και ενδείξεις, που καταδεικνύουν ότι το άγχος για τα έξοδα έχει κυριεύσει τους γονείς, οι οποίοι συχνά προσπαθούν να κρύψουν το πρόβλημα από τα παιδιά.

Ας δούμε πρώτα ποια είναι τα ευρήματα ορισμένων σχετικών μελετών, που αφορούν τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στη χώρα μας. Έρευνα του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, που έγινε τον περασμένο Σεπτέμβριο, σε δείγμα 1.200 ατόμων στην Αττική, ηλικίας από 18 ετών και άνω έδειξε μεταξύ άλλων ότι:

1. Οι περισσότεροι χαρακτήρισαν την οικονομική τους κατάσταση δύσκολη (42,9%) και πολύ δύσκολη (33,7%), το 14,6% «ανεκτή», ενώ μόλις το 8,8% απάντησε ότι η κατάστασή του ήταν άνετη και πολύ άνετη.
2. ένας στους 11 κατοίκους του νομού άνω των 18 ετών, ή αναλογικά σχεδόν 400.000 άνθρωποι, ζουν στην ανέχεια και στρέφονται συχνά για βοήθεια σε ιδρύματα κοινωνικής μέριμνας, σε εκκλησίες ή σε δημόσιες υπηρεσίες αλληλεγγύης (σ.σ. συσσίτια δήμων, κοινωνικά παντοπωλεία, δωρεάν παροχές σε είδος, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη κ.ά.).
3. ενώ η οικογένεια επιφορτίζεται με όλο και μεγαλύτερα οικονομικά βάρη -με αποτέλεσμα να επιβαρύνονται οι ηλικίες 45-59 ετών- σχεδόν 4 στους 10 πολίτες απευθύνονται συχνά για οικονομική βοήθεια εκτός του στενού οικογενειακού τους περιβάλλοντος
4. περίπου 800.000 άτομα (17%) έχουν στραφεί στην «ανταλλακτική οικονομία» και στην αλληλοϋποστήριξη. Ο ίδιος αριθμός πολιτών έχει αναγκαστεί να ξεπουλήσει το τελευταίο διάστημα οικογενειακά κειμήλια προκειμένου να τα βγάλει πέρα.
5. περισσότεροι από 7 στους 10 έχουν στραφεί πλέον στο σπιτικό φαγητό για να εξοικονομήσουν χρήματα.
6. οι περισσότεροι πολίτες πλέον ξοδεύουν λιγότερα για ψώνια και για τρόφιμα, υποκατέστησαν με φτηνότερα προϊόντα αυτά στο καθημερινό τραπέζι τους, σταμάτησαν να βγαίνουν για ψυχαγωγία ενώ άρχισαν να μετακινούνται περισσότερο με τα δημόσια μέσα μεταφοράς, για να αποφύγουν τα έξοδα των καυσίμων.
7. Οι έξοδοι έχουν περιοριστεί δραστικά καθώς πάνω από το 54% απαντούν ότι μένουν συνεχώς μέσα, ενώ συνολικά το 77% των πολιτών επιλέγει να μη βγει έξω για να μην ξοδέψει χρήματα.
8. Οι μισοί εργαζόμενοι, οι μισοί άνεργοι και πάνω από το 70% των νοικοκυρών απάντησαν ότι δεν βγαίνουν πλέον από το σπίτι. Σχεδόν 9 στους 10 συνταξιούχους απάντησαν ότι μένουν περισσότερο σπίτι για οικονομία.
9. Το 17% των ερωτηθέντων είπε ότι έχει κάποιο μέλος της οικογένειάς του που αποφάσισε να αλλάξει μόνιμο τόπο διαμονής ώστε να ανταπεξέλθει στην οικονομική κρίση.
10. Σχεδόν 3 στους 10 χρειάζονται (είτε «συνεχώς» είτε «μερικές φορές») να αναζητήσουν οικονομική βοήθεια και εκτός οικογένειας. Το ποσοστό αυτό ξεπερνά το 20% για τους νεότερους, το 33% για τα άτομα ηλικίας από 30 έως 59 ετών, ενώ είναι χαμηλότερο (25,4%) για τους άνω των 60 ετών.

Το συμπέρασμα των ερευνητών με επικεφαλής τον κ. Επαμεινώνδα Πανά είναι πως «η οικονομική κρίση προκαλεί μεγάλες αλλαγές στον τρόπο ζωής και στις καταναλωτικές συνήθειες των Ελλήνων, ενώ σταδιακά μεταλλάσσεται σε κοινωνική κρίση με θύματα τις πιο ευάλωτες ομάδες».

Μαρτυρίες γονέων που δηλώνουν πως έχουν σοβαρό οικονομικό πρόβλημα και αγωνιούν για το μέλλον είναι οι παρακάτω:

• «Πολύ φοβάμαι ότι τα δύσκολα έρχονται. Με 4 παιδιά, με δάνειο, με απλήρωτους 2 μήνες απ' τη δουλειά μου, με διάφορες χασούρες όπως ότι έκλεισε η ασφαλιστική εταιρεία και τη γέννα 12/2009 την πληρώσαμε από την τσέπη μας. Έχουμε και τη βάφτιση τον Αύγουστο. Πολλά έξοδα και λιγότερα έσοδα. Άγχος...»
• «Εμείς έχουμε ζοριστεί τόσο πολύ που νοιώθω ότι δεν αντέχω άλλο. Έχω πάθει κατάθλιψη και περνάνε πολύ άσχημες σκέψεις από το μυαλό μου... το μόνο που με κρατάει είναι τα παιδιά μου. Προσπαθώ να μην τους το δείχνω αλλά δεν ξέρω πόσο καλή ηθοποιός είμαι. Από το κακό στο χειρότερο πάμε. Προσπαθείς να τους προσφέρεις ότι καλύτερο και πάνω από όλα καλή υγεία να μην τους λείψει τίποτε βασικό. Κλαίω και στενοχωριέμαι συνεχώς....»
• «Για εμάς τώρα αρχίζουν τα δύσκολα την άλλη εβδομάδα μένω χωρίς δουλεία ο μισθός του συζύγου μειώθηκε λόγω περικοπών στο δημόσιο και έχουμε το σπίτι με δάνειο. Δουλειά φαντάζομαι είναι πολύ δύσκολο να βρει κάποιος κάτω από αυτές τις συνθήκες. Έχω αρχίσει να φοβάμαι κι όλο αυτό φαίνεται στην συμπεριφορά μου νεύρα, άγχος και δεν είναι σωστό για τα παιδάκια μου».

Όσα αναφέρθηκαν δείχνουν ξεκάθαρα ότι η οικονομική κρίση επηρεάζει δραματικά πολλές οικογένειες. Πολλοί γονείς έχουν νεύρα και άγχος με τις οικονομικές υποχρεώσεις να τους πνίγουν. Ειδικά σε ότι αφορά τους εφήβους, όταν οι οικογένειες είναι κάτω από μεγάλη οικονομική πίεση, οι συνέπειες διαφέρουν για τα αγόρια και τα κορίτσια εφήβους:

• Αγόρια. Για τα αγόρια, η οικονομική κρίση στη οικογένεια δημιουργεί συγκρούσεις με τους πατέρες τους. Όταν οι πατέρες έχουν δυσκολία να στηρίξουν οικονομικά την οικογένειά τους, οι έφηβοι γιοί τους γίνονται ανασφαλείς και αντιδρούν αρνητικά.
• Κορίτσια. Όταν τα οικονομικά δυσκολεύουν, οι μητέρες μπορεί να αναζητήσουν εργασία εκτός σπιτιού, με αποτέλεσμα αυτό να δημιουργήσει αυξημένες ευθύνες για τα κορίτσια που μένουν στο σπίτι. Αυτή η επιπλέον ευθύνη μπορεί να έχει ως συνέπεια τα κορίτσια να αποκτήσουν κοινωνική υπευθυνότητα και ανεξαρτησία σε μικρότερες από τις προβλεπόμενες ηλικίες, μπορεί ωστόσο να δημιουργήσει αρνητικές συμπεριφορές και ανησυχίες για το εκπαιδευτικό και επαγγελματικό τους μέλλον.

Οι γονείς συμμετέχουν λιγότερο στη φροντίδα των παιδιών, δεν είναι πολύ στοργικοί, και είναι ασυνεπείς σε θέματα πειθαρχίας. Το αποτέλεσμα είναι ότι αυτό το οικογενειακό κλίμα θέτει τους εφήβους σε κινδύνους με πιθανές αρνητικές εξελίξεις όπως οξυθυμία, εκπαιδευτικές δυσκολίες και αντικοινωνική συμπεριφορά.

Το πρώτο δίλημμα με το οποίο βρίσκονται αντιμέτωποι οι περισσότεροι είναι: «Συζητάμε με τα παιδιά για τα οικονομικά μας και αν ναι, ποιος είναι ο ενδεδειγμένος τρόπος;». Πρώτα πρώτα, όσο κι αν θα το θέλαμε, δεν μπορούμε να αφήνουμε τα παιδιά έξω απ’ την πραγματικότητα της ζωής μας.

Τα παιδιά και ειδικά οι έφηβοι πρέπει και έχουν το δικαίωμα να γνωρίζουν, να συμμετέχουν σε όλα αυτά αλλά και να αισθάνονται ότι μπορούν, παρόλα αυτά, να συνεχίσουν να είναι παιδιά. Άλλωστε, είναι αδύνατον να «κρυφτείς»… Ερχόμαστε λοιπόν στο «πώς πρέπει να μιλήσουμε στα παιδιά ». Χωρίς να τα πανικοβάλλουμε, να τα αποθαρρύνουμε, να τα απογοητεύσουμε.

Ο Rond Conger, Αμερικανός καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, δίνει «10συμβουλές για να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να αντιμετωπίσουν την οικονομική κρίση», οι οποίες είναι βασισμένες σε πολυετή έρευνα του για τις συνέπειες της αμερικανικής οικονομικής κρίσης του 1980 στα παιδιά .

1. Μην τους κρύβετε την αλήθεια. Τα παιδιά έτσι κι αλλιώς αντιλαμβάνονται τα πάντα. Δεν χρειάζεται να ξέρουν κάθε λεπτομέρεια, αλλά την αλήθεια, με λίγα και κατανοητά λόγια που ταιριάζουν στην ηλικία τους.

2. Αν έχετε αγωνία, παραδεχτείτε το. Όταν απλώς διαισθάνονται την αγωνία σας χωρίς να ξέρουν τι συμβαίνει, η απειλή είναι μεγαλύτερη γι’ αυτά.

3. Κρατήστε ανοιχτό το διάλογο. Αυτό τον καιρό που τα παιδιά ακούνε ειδήσεις, φήμες, διαδόσεις, συζητήσεις φροντίστε να είστε ο κύριος συνομιλητής τους που διαψεύδει, μετριάζει, βάζει τα πράγματα στη σωστή τους διάσταση και καθησυχάζει αν χρειαστεί.

4. Ορίστε τις οικονομικές σας δυνατότητες. Καθίστε μαζί με τα παιδιά και εξηγείστε τους ότι πρέπει να περιορίσετε τα έξοδα σας. Βρείτε μαζί τους τρόπους με τους οποίους μπορεί ο καθένας να συνεισφέρει, ιεραρχώντας τις ανάγκες του. Προσπαθήστε να κρατήσετε αυτό το κοινό οικονομικό πλάνο για τουλάχιστον ένα μήνα και εξετάστε μαζί το αποτέλεσμα.

5. Περιορίστε την ένταση. Πολύ πιθανό να είστε αγχωμένοι και ευερέθιστοι αλλά προσπαθήστε να διατηρήσετε την ηρεμία σας, μιλήστε με φίλους, βρείτε διεξόδους . Οι συγκρούσεις μέσα στην οικογένεια είναι ίσως η μεγαλύτερη δοκιμασία που περνούν τα παιδιά σε τέτοιες περιόδους.

6. Διατηρήστε τις συνήθειες σας. Όταν όλα γύρω αλλάζουν, όλοι και πιο πολύ τα παιδιά έχουν ανάγκη από τις γνώριμες τους συνήθειες, τα κοινά γεύματα, τις ιστορίες το βράδυ, τις αγκαλιές και τα χάδια, που δίνουν αίσθηση σταθερότητας και ασφάλειας.

7. Ελέγξτε τις ειδήσεις. Θέλετε να ενημερώνεστε αλλά οι ειδήσεις είναι συχνά πιο τρομακτικές κι από θρίλερ. Γι΄ αυτό κάντε το καλύτερα χωρίς να βλέπουν και τα παιδιά μαζί.

8. Ελαττώστε το στρες στην οικογένεια. Προσπαθήσετε να μην αφήνετε να σας κατακλύζει το άγχος και να παραμένετε ψύχραιμοι. Βρίσκοντας τρόπους να καταπολεμήσετε το στρες, (κινηθείτε, ασχοληθείτε με κάτι που σας ευχαριστεί χωρίς να κοστίζει, κάντε ποδήλατο μαζί με τα παιδιά σας, ακούστε μουσική) βοηθάτε τον εαυτό σας και τα παιδιά.

9. Αφουγκραστείτε τα παιδιά. Αυτό τον καιρό φροντίστε να είσαστε λίγο πιο «συντονισμένοι» με τα παιδιά σας. Αν παρατηρήσετε στη συμπεριφορά τους ασυνήθιστες ενδείξεις άγχους ή στενοχώριας μιλήστε μαζί τους, ζητείστε από κάποιον άλλο ενήλικα που αγαπούν να περάσει χρόνο μαζί τους, συμβουλευθείτε τον παιδίατρο ή έναν ψυχολόγο.

10. Δώστε ελπίδα. Ευτυχώς τα παιδιά αντέχουν και προσαρμόζονται, αρκεί να νιώθουν ότι μπορούν να συνεχίσουν να βασίζονται στην οικογένεια τους. Υποστηρίξτε το ρόλο του ενήλικα και μην τα επιβαρύνετε με σκέψεις, ευθύνες και αδιέξοδα που δεν συνάδουν με την ηλικία και την αναπτυξιακή τους ωριμότητα.

Δείξτε τους λοιπόν και πείτε τους το αυτονόητο: ότι όσο δύσκολα κι αν είναι τα πράγματα, εσείς θα κάνετε ό,τι μπορείτε για να καλυτερεύσουν.

Από την άλλη, η κρίση δημιουργεί ευκαιρία για τους γονείς: να επαναπροσδιορίσουν τη σχέση τους με το παιδί, να επιστρέψουν στις ρίζες της σχέσης τους με το παιδί, να ασχοληθούν ουσιαστικά με τις ανάγκες του. H μείωση του εισοδήματος δεν έχει αναγκαστικά αρνητικές συνέπειες για τα ίδια τα παιδιά. Αυτό που μετράει είναι το πώς η οικονομική κρίση επιδρά στη συναναστροφή με τους γονείς τους…

Άρτεμις Κ. Τσίτσικα