Eνας θαυμαστός, εξατομικευμένος κόσμος

«Δεν έχω δύναμη, δεν έχω θέληση, δεν έχω φιλοδοξία να κατακτήσω κανέναν πλέον, πέρα από τον ιδιόμορφο εαυτό μου. Μόνο αυτόν». Αντιγράφω το εξομολογητικό post ενός «φίλου» στο Facebook (ας μου το συγχωρέσει, αλλά τα όρια μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου είναι πλέον επαισχύντως θολά) διότι συνοψίζει, θεωρώ, αριστοτεχνικά τον νέο εξατομικευμένο κόσμο που αναφύεται ιλιγγιωδώς μέσα από τη νέα «έξυπνη» τεχνολογία. Στην εποχή της «διαρκούς διασύνδεσης» (σύμφωνα με την εταιρεία eMarketeer, εν έτει 2014 ο μέσος Αμερικανός αφιερώνει κάθε ημέρα 5 ώρες και 46 λεπτά μπροστά σε μια οθόνη ψηφιακού μέσου, ήτοι 35 λεπτά περισσότερα από όσα σπαταλούσε το 2013) είναι κάτι παραπάνω από σαφές ότι «η τεχνολογία απελευθερώνει». Με τα τεχνολογικά «προσθετικά μέλη του» (π.χ., τα νέα «γυαλιά» της Google που έχουν έναν μικρό υπολογιστή και μια οθόνη τοποθετημένα στον βραχίονα του σκελετού τους), ο «καλωδιωμένος» άνθρωπος μοιάζει πλέον να ενδυναμώνεται εις βάρος ομάδων, θεσμών, ακόμη και «παρωχημένων» πολιτικών συστημάτων. «Η πολιτική ή η τεχνολογία θα σώσει τον κόσμο;» ρωτούσε τον περασμένο Μάιο ο τίτλος άρθρου του Ντέιβιντ Ράνσιμαν στον βρετανικό «Guardian».

Ισορροπία και αυτονομία

Τελικά ποιος είναι αυτός ο ταχύτατα αναδυόμενος «networked individual»; «Είναι ένα διαδικτυακά μεταλλαγμένο άτομο!» απαντά η Ζιζή Παπαχαρίση, καθηγήτρια και πρόεδρος της Σχολής Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι στο Σικάγο, συγγραφέας του βιβλίου «A Networked Self: Identity, Community, and Culture on Social Network Sites» (εκδόσεις Taylor & Francis): «Αστειεύομαι, αλλά όχι και τόσο. Κοιτάξτε, η ανάγκη κοινωνικής δικτύωσης υπήρχε και θα υπάρχει πάντα. Η κοινωνική δραστηριότητα (προσοχή, όχι η κοινωνικότητα) συντηρεί και τονώνει το άτομο. Χρειάζεται βέβαια και δραστηριότητα και αδράνεια στην καθημερινότητά του. Η κοινωνική δικτύωση παρέχει και τα δύο: συνδέει με κοινωνικά σύνολα, δραστηριότητες ή άτομα αλλά και αποσυνδέει, αν το θέλουμε, από κάποια άλλα. Ολα αυτά ήταν, είναι και θα είναι κομμάτι της κοινωνικής καθημερινότητας του ατόμου. Αυτό που αλλάζει είναι τα μέσα, οι τρόποι, οι χώροι δικτύωσης και μαζί αναγκαστικά αλλάζουν σιγά-σιγά και κάποιες συνήθειες. Η ανάγκη δικτύωσης παραμένει: ο άνθρωπος ισορροπεί και αυτονομείται μέσα από τις σχέσεις του με άλλους. Αυτό δεν είναι κάτι που αλλάζει, είναι κάτι που μας καθορίζει».

Ο Ρωμαίος του 21ου αιώνα

Οι νέοι του 21ου αιώνα (η «Generation Net») είναι εκείνοι που πρωτίστως θέλγονται από αυτόν τον θαυμαστό εξατομικευμένο κόσμο. «Θυμάστε την κραυγή της Ιουλιέτας στη σκηνή του μπαλκονιού: "Ρωμαίο, Ρωμαίο! Γιατί να 'σαι Ρωμαίος;» γράφουν σε άρθρο τους με τίτλο «Αν ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα είχαν κινητά τηλέφωνα» ο Μπάρι Γουέλμαν, διευθυντής του Netlab στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, και ο Λι Ρέινι, επικεφαλής του Pew Internet & American Life Project στις ΗΠΑ, εμπνευστές το 2012 του όρου «networked individualism» («δικτυωμένη ατομικότητα»). «Η κραυγή αυτή είναι ο προάγγελος της "δικτυωμένης ατομικότητας" καθώς η Ιουλιέτα διερωτάται γιατί ο Ρωμαίος, ένας Μοντέγος, υπερβαίνει τα "όρια" της κλειστής ομάδας για να ερωτοτροπήσει με κάποια από την οικογένεια των Καπουλέτων». Δυστυχώς οι δύο σαιξπηρικοί εραστές επιθυμούν την υπέρβαση αλλά δεν διαθέτουν τα κατάλληλα μέσα. Αν όμως είχαν ζήσει, λένε οι Γουέλμαν - Ρέινι, στη σημερινή εποχή της «τριπλής επανάστασης» (Ιnternet, smartphones, μέσα κοινωνικής δικτύωσης), αν είχαν προλάβει αυτή τη φρενήρη μετάβαση από την «ομαδική» επικοινωνία (με επίκεντρο το σπίτι) στην εξατομικευμένη επικοινωνία (με βασική μονάδα «συνδεσιμότητας» το άτομο), δεν θα χρειαζόταν να κυνηγιούνται αλλόφρονες στους δρόμους και στους κήπους της Βερόνας.

Αν, π.χ., ο Ρωμαίος διέθετε ένα iPhone 5s (αυτό με τον αισθητήρα αναγνώρισης δακτυλικών αποτυπωμάτων), δεν θα υπήρχε κανένας λόγος να πηδήξει τη μεσαιωνική μάντρα «με τ' αλαφριά φτερά του Ερωτα», η Ιουλιέτα θα ήταν διαρκώς προσβάσιμη για εκείνον, τα όρια του «απαγορευμένου» σπιτιού της διαπερατά, κανείς δεν θα μπορούσε να τους κρυφακούσει από το ντούμπλεξ. Οσο για εκείνη, θα είχε αναμφίβολα βάλει τον αγαπημένο της στις «ταχείες κλήσεις», θα του έγραφε σε SMS «Ελα, νύχτα! Ελα Ρωμαίο! Ελα, ημέρα μου, στη νύχτα!», θα γνώριζε πιθανότατα την εφαρμογή tryst.com (που σου προτείνει τοποθεσίες για ερωτικά ραντεβού), θα τον αγαπούσε μακριά από την ασφυκτική επιτήρηση της οικογένειάς της (εκτός βέβαια αν Καπουλέτοι και Μοντέγοι είχαν στα smartphones τους κάποια διαβολική εφαρμογή εντοπισμού). Οι Γουέλμαν - Ρέινι είναι σαφείς: «Ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα θα είχαν χρησιμοποιήσει τα κινητά τους τηλέφωνα - και θα τα είχαν αγαπήσει σχεδόν όσο αγαπούσαν και ο ένας τον άλλον. Με τα κινητά η πορεία του αληθινού τους έρωτα θα ήταν περισσότερο "δικτυωμένη" και θα είχε πιθανότατα πιο αίσια έκβαση».

«Τα παιδιά σήμερα γεννιούνται μέσα σε αυτόν τον κόσμο, είναι, όπως λέμε, "αυτόχθονες"»τονίζει η Αρτεμις Τσίτσικα, Αναπλ. Καθηγήτρια Παιδιατρικής-Εφηβικής Ιατρικής, Ιατρική Σχολή Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Επιστ. Υπεύθυνος Προγραμμάτων «φιλικών» για εφήβους/νέους Π.Ο.Υ. ΕΚΠΑ & Προγραμμάτων Κατάρτισης του Υπουργείου Υγείας, Πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής (ΕΕΕΙ), Διευθύντρια ΠΜΣ «Στρ. Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας». «Εμείς, αντιθέτως, ως "μετανάστες", κάνουμε αγώνα για να μπορέσουμε να λειτουργήσουμε. Για τους νέους είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής τους. Οπως υπάρχει ο δείκτης ευφυΐας ή ο δείκτης συναισθηματικής νοημοσύνης, έτσι υπάρχει σήμερα ο δείκτης ψηφιακής νοημοσύνης. Χωρίς αυτόν δεν μπορείς πλέον να επιβιώσεις στον σύγχρονο κόσμο, δεν μπορείς να σπουδάσεις, να βρεις οποιαδήποτε δουλειά κ.ο.κ. Είναι ουτοπικό, π.χ., να θέλουμε να απαγορεύσουμε σε έναν έφηβο να ανοίγει τον υπολογιστή ή να "σερφάρει" στο Ιnternet, όπως κάνουν σήμερα κάποιοι, συνήθως μεγαλύτερης ηλικίας, γονείς. Είναι σαν να του δημιουργούμε ένα είδος αναπηρίας».

Ελευθερίες και παρενέργειες

Ο «networked individual» αναπτύσσει εξατομικευμένες δεξιότητες που του επιτρέπουν να πλοηγηθεί και να επιβιώσει στο κατακερματισμένο ψηφιακό σύμπαν. «Αν το θελήσω μπορώ να ζήσω για μέρες χωρίς να κουνηθώ από το κρεβάτι μου» λέει 25χρονος εκπρόσωπος της εγχώριας «Generation Net» που σήμερα εργάζεται σε εταιρεία consulting στο Λονδίνο. «Μπορώ να δουλέψω, να επικοινωνήσω, να ακούσω μουσική στη δωρεάν πλατφόρμα Spotify, να παίξω "Candy Crush", να ενημερωθώ, να βρω στο LinkedIn θέσεις εργασίας που μου προτείνουν διάφοροι recruiters, να κάνω καινούργιες γνωριμίες, στην Αγγλία τα dating sites δεν συνιστούν πλέον ταμπού, ακόμη και να κάτσω να κρυφακούσω τα κυνικά ή γελοία σχόλια που γίνονται στο ασανσέρ της Goldman Sachs (σ.σ.: μέσω του "GS Elevator Gossip" στο Τwitter). Από το iPhone μου μπορώ να κάνω και να διαχειριστώ σχεδόν τα πάντα. Μπορώ να καλέσω ταξί (υβριδικό και πολύ φθηνό), να βρω και να κλείσω τα πιο φθηνά αεροπορικά εισιτήρια, να ελέγξω τον τραπεζικό λογαριασμό μου, να βρω καθαρίστρια για το σπίτι, να δω πόσο χρόνο ακριβώς χρειάζομαι να πάω στο τάδε μέρος ή ποια γραμμή του μετρό είναι σήμερα κλειστή».

Παντοδύναμες εφαρμογές

Αυτή την αίσθηση αυτάρκειας (και την ψευδαίσθηση παντοδυναμίας) επιτείνουν οι εξατομικευμένες apps (εφαρμογές) που έχουν ξεπεράσει πλέον το ένα εκατομμύριο και προσδοκούν, όπως έγραφε πρόσφατα ο δημοσιογράφος Ντέιβιντ Χ. Φρίντμαν στο άρθρο του «The Perfected Self» στο αμερικανικό «Atlantic», να οικοδομήσουν μια νέα, εξωραϊσμένη, βερσιόν του εαυτού μας. Σύμφωνα με τον Φρίντμαν, η συμπεριφορά μας μπορεί σταδιακά να διαμορφωθεί μέσω της τεχνολογίας, α λα Μπάροουζ Φρέντερικ Σκίνερ (ο εκ των θεμελιωτών της συντελεστικής μάθησης αμερικανός ψυχολόγος), δηλαδή με θετικές και αρνητικές ενισχύσεις από «έξυπνα» πίξελ που σε «συνδέουν» και σε χειραγωγούν ανελέητα. Τίποτα δεν μπορεί να τους διαφύγει: ούτε η υγεία («mHealth» είναι η τελευταία λέξη της μόδας στα κινητά τηλέφωνα) ούτε η θρησκευτική πίστη (η εφαρμογή «iPray» σου στέλνει κάθε ημέρα μια καινούργια χριστιανική προσευχή) ούτε αυτός ο ίδιος ο θάνατος (ποιος μπορεί να ξεχάσει το πρόσφατο εξώφυλλο του αμερικανικού «Time»: «Can Google solve death?»). Μπαίνω στον πειρασμό να αναφέρω μερικές απο τις πλέον εξωφρενικές apps τελευταίας εσοδείας: η «Habit Maker, Habit Breaker» (για εκείνους που θέλουν να παγιώσουν μια «υγιή» ή να εξοστρακίσουν μια «κακή» συνήθειά τους), η «Hula» (σου επιτρέπει να υποβληθείς στις απαραίτητες ιατρικές εξετάσεις για σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα και να συντάξεις ένα προσωπικό ιατρικό ιστορικό) και το «Haircuster» (σου επιτρέπει να «τσεκάρεις» την υγρασία, τη θερμοκρασία κ.ο.κ. για να επιλέξεις το πρέπον styling για τα μαλλιά σου).

Σημειωτέον ότι αυτή η εξατομικευμένη «παντοδυναμία» (συνοδευόμενη και από την «άμεση ικανοποίηση» που παρέχει η νέα τεχνολογία) αναμένεται να ενισχυθεί από το επόμενο παλιρροϊκό κύμα «έξυπνων σπιτιών». Η Apple (με την Google να ακολουθεί κατά πόδας) αποκάλυψε ήδη από τις αρχές Ιουνίου την πλατφόρμα «Ηomekit» που θα είναι ενσωματωμένη στην επόμενη έκδοση του λειτουργικού για τα iPhone και iPad και θα μετατρέπει τα smartphones και τις ταμπλέτες σε τηλεχειριστήρια για οποιοδήποτε οικιακό σύστημα αυτοματισμού (π.χ., προτού φτάσω σπίτι «ανάβω» το aircondition για να βρω το σαλόνι δροσερό). «Η νέα τεχνολογία κάνει πρωτίστως facilitation, "διευκολύνει" δηλαδή την καθημερινότητά μας» τονίζει η κυρία Τσίτσικα από τη Μονάδα Εφηβικής Υγείας. «Το πρόβλημα ξεκινάει όταν παρέχει ψυχοκοινωνική "ενδυνάμωση" (empowerment), όταν δηλαδή έρχεται να αναπληρώσει κάποιο δικό μας κενό».

Μπορούμε το multitasking; 

Ειδική μνεία οφείλεται στο φαινόμενο του multitasking (η «διαχείριση πολλαπλών πράξεων»), μία ακόμη δεξιότητα που ανέδειξε ο νέος, εξατομικευμένος κόσμος: «Το πρόβλημα όμως είναι ότι τείνουμε να υπερεκτιμούμε την ικανότητά μας να διαχειριζόμαστε πολλαπλές πράξεις ή απαιτήσεις» υπογραμμίζει η αεροπορική ψυχολόγος (aviation psychologist), επιστημονική συνεργάτις της NASA και συγγραφέας του βιβλίου «The Multitasking Myth» (εκδόσεις Ashgate) Loukia D. Loukopoulos. «Αντίθετα με ό,τι πιστεύεται, δεν είμαστε δεινοί multitaskers. Σύμφωνοι, υπάρχουν δραστηριότητες στις οποίες μπορούμε να αντεπεξέλθουμε ταυτόχρονα (π.χ., το να περπατάς και να μασάς τσίχλα), όμως η δυνατότητά μας να επιδοθούμε σε δύο νοητικές δραστηριότητες παράλληλα είναι εξαιρετικά περιορισμένη και σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από τη νοητική προσπάθεια που απαιτείται.

Οι τελευταίες έρευνες δείχνουν π.χ. ότι ακόμη και οι πεζοί, ακριβώς όπως και οι οδηγοί, παρουσιάζουν μειωμένη επίγνωση του τι συμβαίνει γύρω τους, διάσπαση προσοχής και επικίνδυνη συμπεριφορά που μπορεί να οδηγήσει σε δυστυχήματα, όταν περπατούν και ταυτόχρονα μιλούν στο κινητό ή στέλνουν γραπτά μηνύματα. Σύμφωνα, π.χ., με έρευνα του Πανεπιστημίου της Πολιτείας του Οχάιο, οι τραυματισμοί πεζών από τη χρήση κινητών διπλασιάστηκαν μεταξύ 2005 και 2010».

Φαίνεται ότι και στον θαυμαστό, εξατομικευμένο κόσμο ο «δικτυωμένος άνθρωπος» καλείται να κρατήσει τα ηνία: «Tον εαυτό μας τον αναδεικνύουμε και τον περιoρίζουμε οι ίδιοι με τους χειρισμούς μας» αποφαίνεται η κυρία Παπαχαρίση. «Και όχι, η τεχνολογία από μόνη της δεν αποτελεί νέα πολιτική. Το άτομο δημιουργεί και χρησιμοποιεί την τεχνολογία, το άτομο της δίνει κάποιο νόημα. Ελπίζω όμως ότι η τεχνολογία μπορεί να μας βοηθήσει να σκεφτούμε αλλιώς. Να αισθανθούμε πιο πολίτες. Και ίσως έτσι να οδηγήσουμε τους εαυτούς μας σε μια βελτιωμένη μορφή δημοκρατίας».

Κατάλοιπα... αναλογικού κόσμου
Παλιές παθολογίες στα καινούργια μέσα
Ο «δικτυωμένος» άνθρωπος έχει πράγματι να αντεπεξέλθει σε πολλά. Κάποια εξ αυτών, κατάλοιπα του παλιού αναλογικού κόσμου. Οπως γράφει ο μηχανικός πληροφορικής Ζαν-Πολ Ντελαέ, «ζούμε σε μια εποχή μετάλλαξης της απλής πλήξης σε πολλαπλή». Οι περισσότεροι ειδικοί όμως αντιστέκονται σθεναρά στις αυξανόμενες τάσεις δαιμονοποίησης αυτής της «δικτυωμένης» ατομικότητας. «Αλλο εξατομίκευση, άλλο απομόνωση» τονίζει η κυρία Παπαχαρίση, καθηγήτρια και πρόεδρος της Σχολής Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι στο Σικάγο.

«Η "κλασική" φοβία ότι καθώς δικτυωνόμαστε διαδικτυακά απομονωνόμαστε προσωπικά πολύ απλά δεν ισχύει. Αντιθέτως, τα μέσα αυτά μας παρέχουν περισσότερες δυνατότητες για συντροφικότητα, χαλάρωση, διασκέδαση και συχνά μεγαλύτερη ευελιξία στις καθημερινές μας ρουτίνες. Αυτό που με ενοχλεί όμως είναι όταν παρατηρώ ότι οι υπάρχουσες παθολογίες μετακομίζουν σε αυτά τα καινούργια μέσα - και αυτό γιατί ο κόσμος γυρνά σε αυτά τα μέσα για να επαναπροσδιορίσει, να επανεφεύρει και να βελτιώσει τις καθημερινές του ρουτίνες, όχι για να τις επαναλάβει».

Κάποιο παράδειγμα μιας τέτοιας παραδοσιακής παθολογίας που έχει μεταναστεύσει οnline; «Εγώ γενικά προβληματίζομαι με τα παντός τύπου dating sites, από match.com ως Tinder. Ενώ μου αρέσει η επικοινωνία που αναπτύσσεται σε αυτά, με ενοχλεί ο σεξισμός που συχνά συναντάται, το ότι συχνά αναπαράγουν έναν κανόνα, μια φόρμουλα και μια υποχρέωση για συμβατικές κοινωνικές σχέσεις που συχνά καταπιέζουν τα άτομα εκτός των μέσων και εντός αυτών. Τα καινούργια μέσα θα πρέπει να δημιουργούν καινούργιες προοπτικές αυτονόμησης και σχέσεων, όχι να ανακυκλώνουν κουρασμένους κοινωνικούς θεσμούς και στερεότυπα».

Διάσπαση προσοχής
Κοινωνία που δεν μπορεί να εστιάσει
Δεν χρειάζεται να είσαι νευροβιολόγος ή media savvy (όπως έχουν βαπτιστεί οι δεινοί χρήστες των νέων μέσων) για να αντιληφθείς τις πρώτες παρενέργειες αυτής της νέας «καλωδιωμένης ατομικότητας». «Φεύγουμε πλέον από την εποχή των μαζικών μέσων και πάμε στην εποχή της εξατομικευμένης μαζικής επικοινωνίας, δηλαδή καταναλώνουμε μαζικά αλλά σε εξατομικευμένο επίπεδο. Μόνο που στην εποχή αυτής της σύγκλισης το κοινό κατακερματίζεται» λέει ο Στέλιος Παπαθανασόπουλος, καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών. 

Μια βασική συνέπεια αυτού του κατακερματισμού είναι η διάσπαση της προσοχής. «Δεν γνωρίζω πλέον αν προσέχουμε το περιεχόμενο που καταναλώνουμε» υπογραμμίζει ο κ. Παπαθανασόπουλος. «Πέρυσι έδωσα μια διάλεξη στην Αγγλία σε περίπου 100 φοιτητές. Διαπίστωσα ότι οι μισοί έγραφαν σε λάπτοπ ή σε ταμπλέτες και άλλοι τραβούσαν με το κινητό φωτογραφίες τα σλάιντς που τους έδειχνα. Ηταν τόσο πρωτόγνωρη αυτή η εικόνα - στην Ελλάδα δεν έχουμε ακόμη φθάσει σε αυτό το σημείο - που ένιωσα πλέον ότι και η δική μου προσοχή είχε αποσπαστεί. Η διάσπαση επιταχύνεται από το Διαδίκτυο. Γράφεις, π.χ., ένα κείμενο και ταυτόχρονα μπαίνεις στο browser, ελέγχεις τα mail σου, κάνεις status update στη σελίδα σου στο Facebook, στέλνεις tweets... Είναι σωρευτικές οι επιδράσεις από αυτή τη μακροπρόθεσμη έκθεσή μας. Οδηγούμαστε σταδιακά σε μια κοινωνία που δεν μπορεί να εστιάσει». 

Σε αυτό βέβαια προστίθεται, τονίζει ο κ. Παπαθανασόπουλος, «και το ότι ο χρόνος υιοθέτησης των νέων τεχνολογιών είναι πολύ μικρός σε σχέση με το παρελθόν, με αποτέλεσμα η διείσδυση στο μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού να είναι πολύ ταχύτερη, ενώ έχει ελαχιστοποιηθεί ο χρόνος "digestion" ("χώνεψης") αυτής της νέας τεχνολογίας, που "τρέχει" πλέον με τριπλάσια ταχύτητα έτσι ώστε να μην προλαβαίνεις να την κατηγοριοποιήσεις και να την ταξινομήσεις». 

Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι μέσα σε μία μόλις δεκαετία η ψηφιακή δίαιτά μας συμπεριέλαβε μεταξύ άλλων: DVD και εγγραφείς DVD, mp3, ευρυζωνικό Ιnternet (στην Ελλάδα από το 2007), Napster και Google, BlackBerry, iPod, ασύρματα δίκτυα, YouTube, smartphones, ταμπλέτες κ.ο.κ.