Το Άγχος των Πανελλαδικών Εξετάσεων
Δρ Ορέστης Γιωτάκος, Ψυχίατρος Δντής Ψυχιατρικής Κλινικής 414 ΣΝΕΝ www.obrela.gr Το άγχος Το φυσιολογικό άγχος είναι ένα σήμα για ετοιμότητα, προειδοποιεί για επικείμενο κίνδυνο και καθιστά το άτομο ικανό να πάρει μέτρα ώστε να αντιμετωπίσει την απειλή. Έτσι, εξασφαλίζοντας το άτομο την εγρήγορση, διατηρεί την ισορροπία ανάμεσα σε αυτό και το περιβάλλον. Το παθολογικό άγχος, που αποτελεί αντικείμενο ιατρικής ευθύνης, είναι το λεγόμενο παθολογικό ή κλινικό άγχος. Πρόκειται για ένα διάχυτο, πολύ δυσάρεστο και συχνά ασαφές αίσθημα ανησυχίας, που συνοδεύεται από μία ή περισσότερες σωματικές αισθήσεις (για παράδειγμα, αίσθημα παλμών, σφίξιμο στο στήθος, εφίδρωση, κεφαλαλγία κ.λπ.).
Οι πανελλαδικές εξετάσεις είναι το πλέον σημαντικό γεγονός της μαθητικής ζωής. Το άγχος για τις πανελλήνιες αφορά κυρίως τη διαδικασία της εξέτασης (Τι θέματα θα πέσουν; Θα είναι δύσκολα ή εύκολα; Θα τα βγάλω πέρα; Θα καταλάβω την ερώτηση; Θα θυμηθώ εκείνη την ώρα την απάντηση; Θα μείνω ψύχραιμος; Κι αν κολλήσει η σκέψη μου;). Αφορά όμως και την πιθανή αποτυχία (Κι αν δεν τα καταφέρω; Τόσος κόπος χαμένος; Πώς θα αντιδράσουν οι γονείς μου; Οι καθηγητές μου; Κι αν γίνω ρεζίλι στους συμμαθητές μου; Κι αν απογοητεύσω όσους πίστεψαν σε μένα; Τι θα αξίζω αν δεν τα καταφέρω; Θα αντέξω την αποτυχία; Τι θα κάνω μετά;).
Το άγχος για τις εξετάσεις οφείλεται στην ιδιαίτερη σημασία που έχουν οι εξετάσεις και ειδικά οι πανελλήνιες εξετάσεις, για την κοινωνία, την οικογένεια αλλά και τον κάθε εξεταζόμενο μαθητή. Συχνά η οικογενειακή ζωή περιστρέφεται και οργανώνεται γύρω από το διάβασμα και την επιτυχία του μαθητή στις εξετάσεις. Γίνεται μια μεγάλη 'επένδυση' οικονομική και συναισθηματική από την οποία η οικογένεια περιμένει τη μέγιστη απόδοση.
Για τον κάθε μαθητή οι εξετάσεις μπορεί να έχουν μια ιδιαίτερη σημασία ανάλογα με το στόχο που προσπαθεί να πετύχει μέσα από αυτές. Για κάποιους μπορεί να είναι μια αναπόφευκτη διαδικασία για να τελειώσουν το σχολείο. Για άλλους, μία ευκαιρία για να σπουδάσουν ένα αντικείμενο που τους ενδιαφέρει να ασχοληθούν επαγγελματικά με αυτό. Άλλοι θέλουν να ανταποκριθούν στις προσδοκίες των άλλων και να κερδίσουν έτσι την αναγνώριση τους. Αρκετοί μαθητές ταυτίζουν την επιτυχία στις πανελλήνιες με την αξία τους ως άτομα, θεωρούν δηλαδή ότι αξίζουν κάτι μόνο αν πετύχουν. Έτσι έχουν πολύ υψηλές απαιτήσεις από τον εαυτό τους και πιέζονται για υψηλές επιδόσεις.
μία μητέρα..
«...Ο γιος μου διαβάζει, για να δώσει πανελλήνιες. Έχει πολύ άγχος. Ο αδερφός του άλλαξε δωμάτιο, για να μην τον ενοχλεί. Έχει βάλει υψηλούς στόχους και αγχώνεται, γιατί ανησυχεί ότι δεν θα τα καταφέρει. Λέει ότι δεν του φτάνει ο χρόνος και ότι δεν μπορεί να συγκεντρωθεί. Είναι καλός μαθητής, αλλά ανησυχεί μήπως ξεχνάει αυτά που διαβάζει. Το βράδυ αργεί να κοιμηθεί. Δεν τρώει καλά. Πήρα άδεια από τη δουλειά μου, για να είμαι σπίτι και να τον βοηθάω όσο μπορώ. Τι μπορώ να κάνω, για να μην αγχώνεται τόσο πολύ;...».
μια μαθήτρια..
«.. Σε λίγες μέρες ξεκινάνε οι εξετάσεις και έχω πολύ άγχος", Όσο περνάει ο καιρός, νιώθω ότι το άγχος μου θα είναι τόσο μεγάλο που δεν θα καταφέρω τίποτα και σκέφτομαι ότι δεν θα πάω να γράψω. Οι γονείς μου με πιέζουν. Μου λένε ότι πρέπει να διαβάζω περισσότερο, ότι έχω ικανότητες και ότι μπορώ να κάνω πολλά περισσότερα από αυτά που καταφέρνω ως τώρα. Εγώ όμως αγχώνομαι περισσότερο και δεν μπορώ να το ελέγξω. Τι να κάνω;..».
Ένα άγχος μέτριου βαθμού για τις εξετάσεις είναι απαραίτητο και πολύ βοηθητικό. Κινητοποιεί το μαθητή να αξιοποιήσει το χρόνο του και να οργανώσει το διάβασμά του. Κατά τη διάρκεια της εξέτασης κρατά τον οργανισμό σε εγρήγορση και οξύνει τις λειτουργίες αυτές που είναι απαραίτητες για μια καλή επίδοση (προσοχή, μνήμη, συγκέντρωση).
Όταν το άγχος για τις εξετάσεις είναι πολύ έντονο μπορεί να επηρεάσει την προετοιμασία και το διάβασμα. Αντί να συγκεντρώνεται κανείς στην ύλη των εξετάσεων η σκέψη μονοπωλείται από όσα μπορεί να πάνε στραβά. Αλλά και κατά τη διάρκεια της εξέτασης το έντονο άγχος μπορεί να αναστείλει τη σκέψη και τη μνήμη και να δημιουργήσει πρόβλημα στην επίδοση. Μπορεί να επηρεαστεί η κριτική ικανότητα ή να 'θολώσει το μυαλό'.
• ευερεθιστότητα- έλλειψη υπομονής
• δυσκολίες συγκέντρωσης
• δυσκολίες στη μνήμη και στην ικανότητα για μάθηση
• έντονη ανησυχία για την απόδοση και τις εξετάσεις
• άγχος για μικροπράγματα
• εύκολα ξεσπάσματα σε κλάμα ή θυμό
• αίσθημα μοναξιάς, θλίψης, παρεξήγησης από τους άλλους
• αίσθημα κόπωσης
• διαταραγμένος ύπνος
• δυσπεψία, μειωμένη όρεξη για φαγητό
• Το σώμα είναι ο πρώτος στόχος του άγχους. Πόνος στο κεφάλι, στο στομάχι, την κοιλιά, στους μυς, συχνοουρία, τρεμούλα στα χέρια
• Ακολουθεί η συμπεριφορά και το συναίσθημα, με συμπτώματα πανικού, κοκκίνισμα, σύγχυση, κλάμα, διάσπαση της προσοχής, εφιάλτες, άσχημος ύπνος
• Κατόπιν οι αρνητικές σκέψεις, επικεντρώνοντας κυρίως στην αποτυχία και στο πόσο κακός είναι ο εαυτός, μειώνοντας παράλληλα την αυτοπεποίθηση του.
• Μπορεί να συμβεί «μπλοκάρισμα» της μνήμης από την στιγμή που ο μαθητής παίρνει τα θέματα των εξετάσεων στα χέρια του ακόμη κι αν η προετοιμασία του ήταν άριστη.
• Τέλος έρχεται η απόσυρση, όπου οι μαθητές ανήμποροι να αντέξουν το άγχος οδηγούνται σε πλήρη απόσυρση η οποία ερμηνεύεται από τους γονείς ως αδιαφορία.
• Σωματικά συμπτώματα, όπως αίσθημα παλμών, αίσθημα πνιγμονής, τρόμος, ζάλη, κόπωση, δύσπνοια, πόνος στο στήθος, και άλλα σημεία εφίδρωσης από το αυτόνομο
• Γνωσιακά συμπτώματα, όπως αρνητικές σκέψεις ή πεποιθήσεις ή γενικότερη γνωσιακή δυσλειτουργία, όπως έλλειψη προσοχής και πρόβλημα συγκέντρωσης.
• Αποφυγή: τα άτομα που βιώνουν άγχος τείνουν να αποφεύγουν καταστάσεις ή ερεθίσματα που σχετίζονται με το άγχος. Για παράδειγμα, άτομα που πάσχουν από κρίσεις πανικού αποφεύγουν να απομακρυνθούν από το σπίτι τους ή αποφεύγουν καταστάσεις από τις οποίες δεν θα μπορούσαν να αποδράσουν ή η παροχή βοήθειας θα ήταν αδύνατη εάν ένιωθαν κρίση πανικού.
Στα κοινωνικά αίτια περιλαμβάνονται οι πεποιθήσεις που σχετίζονται με το γεγονός ότι επιτυχία στο σχολείο σημαίνει προοπτική μιας καλής θέσης στο μέλλον, κυρίως μια καλή πρόσβαση στην κατανάλωση αγαθών. Επιτυχία στις πανελλαδικές σημαίνει καλή θέση στην κοινωνία, να σε υπολογίζουν και να σε σέβονται, ενώ μια σχολική αποτυχία σημαίνει παραίτηση από όλα αυτά.
Στα ψυχολογικά αίτια μπορεί να περιλαμβάνεται η διαταραχή πανικού, η κοινωνική φοβία ή άλλες ειδικές φοβίες, η γενικευμένη αγχώδη διαταραχή, η ψυχαναγκαστική-καταναγκαστική διαταραχή και η μετατραυματική από στρες διαταραχή. Μπορεί επίσης να αποτελεί σύμπτωμα άλλων ψυχικών διαταραχών, όπως κατάθλιψη, σχιζοφρένεια, διαταραχή ελέγχου των παρορμήσεων, σωματο-δυσμορφοφοβική διαταραχή, σωματόμορφη διαταραχή, αυτισμός, διαταραχή διατροφής ή παθολογικό παίξιμο. Ακόμη, μπορεί να αποτελεί σύμπτωμα ιατρικών καταστάσεων, ‘όπως παθήσεις θυρεοειδούς, πρόπτωση μιτροειδούς, καρδιακές αρρυθμίες, διαβήτης, και χρήση ή απόσυρση από ουσίες. Να σημειωθεί ακόμη ότι πολλά κοινά φάρμακα μπορεί να προκαλέσουν συμπτώματα άγχους.
Η GABA-εργική υπόθεση του άγχους βασίζεται στα ευρήματα ότι όλες οι βενζοδιαζεπίνες αυξάνουν τη λειτουργία του GABA-A υποδοχέα. Όταν αγχογόνες ουσίες (χορηγούμενες από έξω, όπως οι β-καρβολίνες ή εκκρινόμενες εσωτερικά, όπως η DBI) συνδέονται με το σύμπλοκο του υποδοχέα, ο GABA-εξαρτώμενος δίαυλος χλωρίου δυσλειτουργεί. Αντίθετα, όταν οι βενζοδιαζεπίνες συνδέονται με τον υποδοχέα, ο δίαυλος χλωρίου ανοίγει, εισέρχονται στο κύτταρο αρνητικά φορτισμένα ιόντα χλωρίου, με αποτέλεσμα η κυτταρική μεμβράνη να υπερπολώνεται και να αυξάνεται έτσι ο ουδός ερεθίσματος, που χρειάζεται για να διεγερθεί το κύτταρο.
Η νοραδρενεργική θεωρία υποστηρίζεται από ευρήματα ότι παράγοντες με αντιαγχώδεις ικανότητες, όπως η μορφίνη, οι βενζοδιαζεπίνες, τα τρικυκλικά, μειώνουν τη δραστηριότητα του υπομελάνα τόπου ή ότι αυξημένες τιμές στο πλάσμα και στα ούρα της νορεπινεφρίνης και του κυρίου μεταβολίτη της, της 3-μεθοξυ-4 υδροξυ-φαινυλ-γλυκόλης (MHPG), βρέθηκαν σε ασθενείς με διαταραχές πανικού, αλλά και σε άτομα με υποκειμενικό αίσθημα άγχους.
Η σεροτονεργική θεωρία υποστηρίζεται από το γεγονός ότι αυξημένη σεροτονεργική λειτουργία έχει αντιπανικές και αγχολυτικές δράσεις. Η αλήθεια όμως είναι ότι η ισορροπία των συστημάτων σεροτονίνης και νορεπινεφρίνης είναι πιο πιθανό να ευθύνεται για το άγχος, παρά μια καθαρή διαταραχή ενός από τα δύο συστήματα. Για παράδειγμα, οι βενζοδιαζεπίνες είναι δραστικά αγχολυτικά εξαιτίας, τουλάχιστον κατά ένα μέρος, της αυξημένης GABA-νεργικής δραστηριότητας, η οποία προκαλεί μείωση της σεροτονεργικής λειτουργίας.
Το στρεσσογόνο ερέθισμα συγκλίνει στον υποθάλαμο, καταλήγοντας σε ανακλαστική αύξηση του υποθαλαμικού CRF, το οποίο κινητοποιεί την υποφυσιακή ACTH. Η ACTH, που εκκρίνεται από την υπόφυση, ερεθίζει τα επινεφρίδια συνθέτοντας γλυκοκορτικοειδή. Τα γλυκοκορτικοειδή ελευθερώνονται στο αίμα, αναστέλλοντας τη σύνθεση ή έκκριση της ACTH από την υπόφυση, μέσω αρνητικού feedback. Η νευροενδοκρινική απάντηση σε στρεσσογόνα ερεθίσματα είναι η αύξηση των επινεφριδιακών ορμονών στη γενική κυκλοφορία, δηλαδή των κατεχολαμινών, επινεφρίνη και νορεπινεφρίνη, από τη μυελώδη μοίρα των επινεφριδίων και των γλυκοκορτικοειδών (κύρια κορτιζόλη και κορτικοστερόνη) από τη φλοιώδη μοίρα των επινεφριδίων. Να σημειωθεί βέβαια ότι το stress εμπλέκεται και σε άλλα φυσιολογικά συστήματα (π.χ. αναπαραγωγικό, αυξητικό ισοζύγιο ύδατος), γεγονός που δείχνει ότι συμβαίνουν διαταραχές και σε άλλα ενδοκρινικά συστήματα.
Ο υπομέλας τόπος (στη γέφυρα) είναι υπεύθυνος για όλα τα αυτόνομα συμπτώματα της «κρίσης πανικού». Εχει κατευθείαν εννευρώσεις με οδούς της περιφέρειας, με χημειοευαίσθητους πυρήνες και με κατιούσες σεροτονεργικές συνδέσεις από τον πυρήνα της ραφής. Η εμπλοκή της ραχιαίας ραφής και των σεροτονεργικών νευρώνων αποδεικνύεται από το γεγονός ότι αρκετοί παράγοντες, όπως η φλουοξετίνη, μπλοκάρουν τις κρίσεις πανικού. Μια προσβολή άγχους μπορεί να ξεκινήσει με ερεθισμό σε μια από τις τρεις περιοχές του στελέχους: τους προμηκικούς χημειοϋποδοχείς, το νοραδρενεργικό γεφυρικό υπομέλανα τόπο ή τη σεροτονινεργική μεσεγκεφαλική ραχιαία ραφή. Ενδέχεται να υπάρχει συνδυασμός αυτών, αφού προμηκικοί και μεσεγκεφαλικοί πυρήνες της ραφής έχουν κατευθείαν εννεύρωση με τον υπομέλανα τόπο.
Η έδρα βρίσκεται στο λιμπικό σύστημα. Η ικανότητα της κρίσης να προκαλεί γενικευμένο άγχος, μπορεί να θεωρηθεί ως ένα kindling φαινόμενο, που διαδραματίζεται στο λιμπικό λοβό. Οι βενζοδιαζεπίνες θεωρείται ότι δεν έχουν δράση κατευθείαν στην κρίση πανικού, έχουν όμως στο άγχος αναμονής, και αυτό επιβεβαιώνεται από την πλούσια ύπαρξη θέσεων δέσμευσης βενζοδιαζεπινών στην περιοχή του λιμπικού.
Νευροανατομία της αποφευκτικής συμπεριφοράς
Ο προμετωπιαίος λοβός είναι η έδρα της φοβικής-αποφευκτικής συμπεριφοράς. Η φοβική συμπεριφορά είναι ένα μαθημένο φαινόμενο. Κλινικά, το μπλοκάρισμα των κρίσεων πανικού δε σταματάει απαραίτητα τη φοβική συμπεριφορά. Ανατομικά υπάρχει ένας κλειστός βρόγχος, που συνδέει τα φαινόμενα έναρξης του πανικού, την εμπλοκή του λιμπικού και τη μάθηση της φοβικής συμπεριφοράς. Αυτός είναι, από τη μια το ανιόν ραχιαίο δεμάτιο, που ξεκινά από τον LC και την προμηκική δικτυωτή περιοχή και καταλήγει στο λιμπικό λοβό και στην προμετωπιαία περιοχή και από την άλλη η φλοιοδυκτιωτή οδός, που ξεκινάει από την προμετωπιαία περιοχή και καταλήγει σε πυρήνες της γέφυρας.
• «κρίση άγχους (ή πανικού)»: αιφνίδια έναρξη με συμμετοχή του αυτόνομου και υποκειμενικό αίσθημα φόβου, διάρκειας 5–30 min, με πλήρη επιστροφή στην προηγούμενη βασική κατάσταση
• «άγχος αναμονής»: πιο χρονία κατάσταση, όπου ο ασθενής φοβάται ή περιμένει ότι η κρίση θα ξανασυμβεί
• «φοβική-αποφευκτική συμπεριφορά»: εγκατεστημένη πλέον συμπεριφορά, όπου ο ασθενής επιλέγει καταστάσεις που θα τον βοηθήσουν σε μια ενδεχόμενη κρίση
• Τα αντιπανικά φάρμακα (φλουοξετίνη, σιταλοπράμη, σερταλίνη, κ.ά) μπλοκάρουν την προσβολή άγχους ή πανικού στο επίπεδο του στελέχους.
• Οι τεχνικές χαλάρωσης, η εξάσκηση της αναπνοής και οι βενζοδιαζεπίνες μπλοκάρουν το άγχος αναμονής.
• Η απευαισθητοποίηση και οι γνωσιακές ψυχοθεραπείες μειώνουν τη φοβική-αποφευκτική συμπεριφορά.
• Αναγνώριση εαυτού: τί σημαίνουν οι εξετάσεις, η επιτυχία ή η αποτυχία
• Φροντίδα του εαυτού: να τρώει καλά, να κοιμάται καλά, να δίνει στον εαυτό του μικρά διαλείμματα χαλάρωσης και ξεκούρασης
• Οργάνωση χρόνου με στόχο την καλύτερη δυνατή αξιοποίηση του διαθέσιμου χρόνου.
• Ας πει ο καθένας στους κοντινούς του ανθρώπους, κυρίως στην οικογένεια αλλά και άλλους π.χ. στους καθηγητές και στους φίλους, τι θα μπορούσαν να κάνουν για να τον βοηθήσουν ή τι να σταματήσουν να κάνουν για να μην τον επιβαρύνουν με επιπλέον άγχος.
• Βοηθάει να ακούει κανείς τις προτροπές και τις συμβουλές των δικών του που είναι έτσι κι αλλιώς καλοπροαίρετες, αλλά τελικά να βρίσκει το δικό του ρυθμό και να προσδιορίζει ο ίδιος τι τον βοηθάει και τι όχι.
• Σε περίπτωση που αισθανθεί κανείς έντονο άγχος την ώρα που βρίσκεται στην αίθουσα των εξετάσεων καλό είναι να μην τα παρατήσει αμέσως.
• Τα σωματικά συμπτώματα του άγχους, όσο δυσάρεστα κι αν είναι, συνήθως υποχωρούν μετά από κάποια λεπτά της ώρας.
• Αν κάποιος δεν μπορεί να απαντήσει σε μια ερώτηση, ας προσπαθήσει να συγκεντρωθεί σε μια επόμενη χωρίς να σκέφτεται την αποτυχία και ας επανέλθει στη δύσκολη ερώτηση στο τέλος.
Προγραμματίστε, Οργανώστε την ύλη σας, Μην αφήνετε την επανάληψη για την τελευταία στιγμή, Αποφύγετε να ξενυχτάτε πριν τις εξετάσεις, Φροντίστε τον εαυτό σας, Φροντίστε τον ύπνο και τη διατροφή σας, Κάντε ευχάριστα διαλείμματα
Επίσης, Κάνε τις επαναλήψεις σου μαζί με φίλους, Δοκίμασε τις δυνάμεις σου μαζί με άλλους υποψηφίους, Συνάντησε άλλους συμμαθητές σου και κάνετε ερωτήσεις ο ένας στον άλλον.
Ακόμη, πάρε μια λευκή σελίδα χαρτί: Γράψε απ’τη μια πλευρά της σελίδας τι είναι ακριβώς αυτό που σου προκαλεί άγχος, κι απ’την άλλη (στήλη της σελίδας) πώς μπορείς πρακτικά να διορθώσεις το συγκεκριμένο πρόβλημα! Κάνε ένα διάλειμμα και συζήτησε εκφράζοντας τους φόβους και τις αμφιβολίες σου στους γονείς σου και σε ανθρώπους που μπορούν να σε ακούσουν! Επιχείρησε μια νοητική αναπαράσταση των πραγματικών συνθηκών που σου προκαλούν άγχος (δηλ. 'φαντάσου με λεπτομέρειες τις πραγματικές συνθήκες που σε αγχώνουν...').
Τέλος, Δοκίμασε ασκήσεις χαλάρωσης για 15΄τη μέρα, συγκεντρώσου στη διαφραγματική αναπνοή και στο σώμα σου που βαραίνει καθώς χαλαρώνει... συνδύασε εισπνοές – εκπνοές με θετικές –και ρεαλιστικές- σκέψεις... Αντικατάστησε τις σκέψεις: 'δεν θα φοβηθώ', ή 'θα πετύχω στα σίγουρα!', με τις πιο ρεαλιστικές σκέψεις: 'Ακόμα κι αν φοβηθώ, θα το αντιμετωπίσω', 'θα κάνω ό.τι περνάει από το χέρι μου για να επιτύχω'... Ξόδευε λίγο χρόνο για γυμναστική, Φρόντισε να ξεκουράζεσαι και να κοιμάσαι καλά, Κάνε καθημερινά ένα πρωινό μπάνιο με χλιαρό νερό.
Ξυπνήστε νωρίς, φάτε πρωινό, πάρτε τα απαραίτητα για την εξέταση, φτάστε έγκαιρα στον τόπο της εξέτασης.
Κατά την εξέταση συγκεντρωθείτε και χαλαρώστε, Αναπνέετε ήρεμα, Διαβάστε προσεκτικά τις ερωτήσεις και οργανώστε το χρόνο σας, Χρησιμοποιήστε πρόχειρο για να οργανώσετε τις σκέψεις σας, Αν κολλήσετε σε μια ερώτηση, προχωρήστε στην επόμενη, Αφήστε χρόνο για να ξαναδιαβάσετε τις απαντήσεις σας
Την επόμενη μέρα μπορείτε να ξεκουραστείτε! Να θυμάστε: Η ζωή συνεχίζεται και μετά τις εξετάσεις. Μια αποτυχία, μικρή ή μεγάλη, δεν είναι το τέλος του κόσμου, ακόμα κι αν φαίνεται έτσι. Θα υπάρξουν πολλές ευκαιρίες για να δοκιμαστείτε και να πετύχετε στους μελλοντικούς σας στόχους.
Δώστε θάρρος, όχι πίεση, Ενισχύστε την προσπάθεια χωρίς κριτική, Δημιουργήστε για το μαθητή περιβάλλον κατάλληλο για μελέτη, Συμβουλευτείτε ειδικούς αν αισθάνεστε ότι το χρειάζεστε, Θυμηθείτε ότι οι εξετάσεις είναι σημαντικές- αλλά δεν αποτελούν τη μόνη οδό για τη μελλοντική επιτυχία και ευτυχία.
Στόχος της εκπαίδευσης είναι να βοηθήσει τους νέους ανθρώπους να μαθαίνουν να ανταποκρίνονται με επιτυχία στις συνεχώς μεταβαλλόμενες κοινωνικο-πολιτικές και οικονομικές συνθήκες. Ο στόχος των γονιών και των εκπαιδευτικών είναι να βοηθήσουν τους μαθητές να αγαπήσουν τη μάθηση και να δημιουργήσουν τις κατάλληλες συνθήκες που θα επιτρέψουν στο παιδί να συνεχίσει και μετά από τις εξετάσεις να θέλει να μαθαίνει.
- Γιωτάκος Ο. (μετάφραση), “Common psychiatric disorders” των Hollander E, Wong CM, Handbooks in Health Care Co. Newtown, Pensylvania, USA, 2000. Ελλ τίτλος: «Συχνές ψυχικές διαταραχές», Εκδόσεις Βαγιονάκη, 2002.
- Γιωτάκος Ο., και συν. «Ψυχολογική Στήριξη από το Τηλέφωνο». Εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα», 2006.
- Γιωτάκος Ο., και συν. «Στηρίζοντας την Ψυχική Υγεία των Σπουδαστών», Εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα», 2006.
- Γιωτάκος Ο. «Παρέμβαση στην Κρίση (crisis intervention): επείγουσες ψυχολογικές καταστάσεις» . Εκδόσεις «Αρχιπέλαγος
Τσολιά Μαρία
Τσίτσικα Κ. Άρτεμις
