Παράγοντες κινδύνου και προστατευτικοί παράγοντες για την ψυχική υγεία των παιδιών προσφύγων. Τι χρειάζεται να γνωρίζουμε

Δημήτρης Κ. Αναγνωστόπουλος

Αναπληρωτής Καθηγητής Παιδοψυχιατρικής, Ιατρική Σχολή

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Τα παιδιά και οι έφηβοι που έχουν εκδιωχθεί και εγκατασταθεί στις χώρες υποδοχής συχνά αντιμετωπίζουν μεγάλες σωματικές και ψυχικές προκλήσεις κατά την διάρκεια της εγκατάστασης τους, και συνεχείς δυσκολίες μετά την άφιξη τους. Ο αριθμός των παιδιών και εφήβων προσφύγων και κυρίως των ασυνόδευτων έχει αυξηθεί δραματικά τα τελευταία χρόνια. Οι ψυχικές επιπτώσεις στον πληθυσμό αυτό λόγω του εκτοπισμού τους είναι σημαντικές. Συστηματικές ανασκοπήσεις (π.χ. Fazel, Reed, Panter-Brick, Stein,2012) έχουν καταγράψει εκτενώς τον ρόλο των παραγόντων κινδύνου και των προστατευτικών παραγόντων στην ψυχοκοινωνική προσαρμογή των παιδιών και των οικογενειών τους μετά την μετανάστευση. Ατομικοί, οικογενειακοί, κοινοτικοί και κοινωνικοί παράγοντες επηρεάζουν την υγιή ανάπτυξη των ασυνόδευτων παιδιών καθώς και των παιδιών προσφύγων που έχουν μεταναστεύσει με την οικογένεια τους. Ειδικότερα, η έκθεση των παιδιών και των οικογενειών τους σε βίαια γεγονότα συνδέεται με ένα ευρύ φάσμα ψυχολογικών προβλημάτων στα παιδιά πρόσφυγες και στις οικογένειες τους. Οι εσωτερικευμένου τύπου δυσκολίες στην αρχική φάση μετά τον εκτοπισμό τους σχετίζονται με τα αρνητικά γεγονότα πριν την μετανάστευση, ενώ τα ποσοστά διαταραχών ύπνου και το άγχος αυξάνονται σε παιδιά που έχουν εκτεθεί σε αρνητικά γεγονότα πριν την μετανάστευση. Επίσης, προϋπάρχουσες ψυχολογικές και αναπτυξιακές διαταραχές καθώς και σωματικές δυσλειτουργίες θέτουν τα παιδιά πρόσφυγες σε μεγαλύτερο κίνδυνο ανάπτυξης ψυχικών προβλημάτων, ενώ το «εύκολο» ταπεραμέντο, η αυτοεκτίμηση και η ικανότητα του παιδιού να ανταποκρίνεται σε νέες καταστάσεις λειτουργούν ως προστατευτικοί παράγοντες. Η γονεϊκή έκθεση σε αρνητικά γεγονότα συνδέεται πιο ισχυρά με την ψυχική υγεία των παιδιών από ότι η έκθεση των ίδιων των παιδιών. Επίσης, οι οικονομικές συνθήκες μετά τον εκτοπισμό μπορεί να επηρεάσουν την ψυχολογική λειτουργικότητα του παιδιού. Η διαμονή των παιδιών μακριά από την οικογένεια τους ή η δυσκολία να έλθουν σε επαφή με οικεία πρόσωπα έχει αρνητικές επιδράσεις στην ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη.Επιπλέον, όσον αφορά στις συνθήκες κράτησης στην χώρα υποδοχής, τα κέντρα που θέτουν τους πρόσφυγες σε περιορισμό έχουν αρνητικές συνέπειες στην ψυχική υγεία των οικογενειών αυτών. Αντίθετα, η οικογενειακή συνοχή, η γονεϊκή υποστήριξη, η καλή ψυχική υγεία των γονέων καθώς και η διαθεσιμότητα υποστήριξης από το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο διευκολύνει την επιτυχή προσαρμογή των παιδιών προσφύγων. Σημαντικό ρόλο έχει και η ένταξη στο εκπαιδευτικό σύστημα. Το αίσθημα ασφάλειας στο σχολείο σχετίζεται με χαμηλότερο κίνδυνο για διαταραχή μετατραυματικού στρες, ενώ το αυξημένο αίσθημα του «ανήκειν» στο σχολείο έχει βρεθεί ότι προστατεύει από την κατάθλιψη και το άγχος.