Η επίδραση του Στρες στον Αναπτυσσόμενο Εγκέφαλο: Πλαστικότητα-Επιγένεση και Χρόνια Ψυχική και Σωματική Παθολογία

Γεώργιος Π. Χρούσος

Καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας, Διευθυντής, 

A΄ Παιδιατρική Κλινική Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

Επικεφαλής Έδρας UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει «σχεδιαστεί» να «πλάθεται» στην τελική του μορφή από την επίδραση κυρίως της πρώιμης, αλλά και της ύστερης εμπειρίας, ιδιότητα που αναφέρεται ως πλαστικότητα. Οι έντονες ή χρόνιες στρεσσογόνες εμπειρίες κατά την παιδική και εφηβική ηλικία μπορεί να είναι καθοριστικές, λόγω των μόνιμων επιδράσεών τους στη δομή, λειτουργία και επιγενετική του αναπτυσσόμενου εγκέφαλου. Φυσιολογικά, υπάρχει γενετικά προγραμματισμένη υπερπαραγωγή συνάψεων και επιγενετικών αλλαγών στα πρώτα 3 χρόνια της ζωής, ενώ η τελική σχηματοποίηση νευρωνικών κυκλωμάτων λαμβάνει χώρα με την ισχυροποίηση (consolidation) ή εξάλειψη (κλάδεμα ή pruning) κάποιων από αυτές. Έτσι επιτυγχάνεται η εμφάνιση επίκτητων ικανοτήτων του κεντρικού νευρικού συστήματος κατά τα διάφορα στάδια της ανάπτυξης. Οι διακυμάνσεις των επιπέδων των γλυκοκορτικοειδών παίζουν ένα σημαντικό ρόλο στην έναρξη και τον τερματισμό αυτής της διαδικασίας, επηρεάζοντας θετικά ή αρνητικά την μεταγραφή περίπου 20% του ανθρώπινου γονιδιώματος, ενώ αυτές οι ορμόνες έχουν επίσης μακροχρόνιες ή προγραμματισμένες επιγενετικές δράσεις στο ανθρώπινο γονιδίωμα προκαλώντας μεθυλιώσεις ή απομεθυλιώσεις συγκεκριμένων περιοχών. Στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο, η έντονη και/ή χρόνια ενεργοποίηση του συστήματος στρες, δηλαδή του Συστήματος Εγρήγορσης στο στέλεχος του εγκεφάλου, του άξονα Υποθαλάμου-Υπόφυσης-Επινεφριδίων (ΥΥΕ) και του Συμπαθητικού Νευρικού Συστήματος (ΣΝΣ) μπορεί να επηρεάσει τη μυελινοποίηση, τη νευρωνική μορφολογία, τη νευρογένεση και τη συναπτογένεση, καθώς και τη σύνθεση μορίων και υποδοχέων, όπως αυτών του γαμμα-αμινοβουτυρικού (GABA) και γλουταμικού οξέως, με αποτέλεσμα αντίστοιχα την ελαττωμένη GABA-εργική αναστολή και αυξημένη γλουταμεργική διέγερση περιοχών του εγκεφάλου, όπως των αμυγδαλών, που προκαλεί αυξημένη αντίδραση φόβου/θυμού και άγχους, καθώς των μεσολαβητών του συστήματος στρες στα στρεσογόνα ερεθίσματα. Το στρες επηρεάζει επίσης την φυσιολογική ανάπτυξη «ευάλωτων» περιοχών που αναπτύσσονται αργά μεταγεννητικά και που έχουν ένα μεγάλο αριθμό υποδοχέων των γλυκοκορτικοειδών, όπως ο ιππόκαμπος και ο μετωπιαίοςλοβόςτουεγκεφάλου,πουσχετίζονται,αντίστοιχα,μετηλειτουργία και τον έλεγχο του συστήματος στρες και την αυτορρύθμιση του συναισθήματος.

Συμπερασματικά, το πρώιμο στρες, δηλαδή το στρες της παιδικής και εφηβικής ηλικίας, μέσω μοριακών, λειτουργικών και δομικών αλλαγών σε ευάλωτες εγκεφαλικές περιοχές και κυκλώματα, «προγραμματίζει» τον εγκέφαλο των θηλαστικών ώστε να αντιδρά με περισσότερο φόβο/θυμό και άγχος στα ερεθίσματα, κατάσταση που αποτελεί βιολογικό παράγοντα κινδύνου για αυξημένη ψυχική και σωματική νοσηρότητα στην παιδική/εφηβική ηλικία και την ενήλικο ζωή.